Morgunblaðið - 02.03.1996, Blaðsíða 2

2 C LAUGARDAGUR 2. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
„Krists-
myndin sem
engin manns-
hönd málaði“
SÚ TEGUND helgilistar, sem fengið hefur
nafnið íkon og blómstraði í Rússlandi, ber
í sér langa þróunarsögu. Kímið að þessa
sérstöku dýrkun guðdómsins má fyrir
margt rekja til byggingar hinnar óviðjafn-
anlegu kirkju hins helga vísdóms „Hagia
Sofia“ í Konstantínópel, er reist var að
frumkvæði Justinianíusar keisara, sem
valdi til verksins lærðustu húsameistara
tímanna, þá Anthemios frá Trallet og Isi-
odoros frá Milet. Hagia Sofia var djásn
og móðurkirkja hins kristna rétttrúnaðar
austursins allt til falls borgarinnar í hend-
ur Tyrkja árið 1453. Kirkjan var einungis
fimm ár í smíðum eða frá 532-537, en er
þó eitt af mestu afreksverkum byggingar-
listar í Evrópu og stendur prýði hennar
og tákn, hinn mikli þakhjálmur eða kúp-
ull, sem er 32 metrar að þvermáli, enn
uppi. Hún var skreytt dýrlegum mósaík-
myndum í hvelfingum og stafna á milli,
sem seinna voru huldar, en sinn til hvorr-
ar handar þeirra voru reistir bænaturn-
ar. Maðurinn mátti ekki sjást í íslamskri
list, og þó opinberast nútímanum glögg-
lega sá upphafni mikilleiki býsantískrar
listar, sem snemma varð meginveigur og
inntak hennar.
Um miðja sjöundu öld fyrir Krists burð
reistu grískir sæfarendur frá Megara litla
borg á evrópska hluta hins mjóa beltis
við Sæviðarsund og nefndu Byzantion.
Þótt marktækar listir væru þar iðkaðar
svo sem annars staðar í nágrenninu, átti
heilt árþúsund eftir að líða þar til hin
mikla og eiginlega þróun hófst, sem heit-
in er I höfuðið á borginni, og heimurinn
þekkir sem býsantíska list. Með vaxandi
samskiptum austurs og vesturs stækkaði
borgin ásamt því að vægi hennar jókst í
réttu hlutfalli við hnignun Rómar. Og þar
sem þyngdarpunktur Rómarveldis færðist
stöðugt austar, um Ieið og villiþjóðir og
barbarar úr norðri herjuðu af auknum
krafti á Ítalíu, gerði Konstantín keisari
Byzantion að höfuðborg veldis síns árið
330 að okkar tímatali. Borgin fékk upp-
runalega viðumefnið Roma nova, eða hin
nýja Róm, en var svo heitin eftir hinum
mikla keisara allt þar til ósmanarnir
breyttu nafninu í Istanbul.
Þótt trauðla sé unnt að marka ákveðn-
ar línur svo langt aftur í tímann, má sann-
lega slá því föstu, að trúarleg list kristn-
innar hafi sótt grómögn til Byzanz, og
teygt þaðan anga sína allt til norðurhér-
aða og endimarka Garðaríkis, einkum
sérstök tegund andlits- og helgimynda
sem sóttu fyrirmyndir úr biblíunni og
fengu gríska sérheitið eikon eða íkon, sem
útleggst mynd/eftirmynd/lifandi eftir-
mynd. Og svo algjörlega lifðu menn sig
inn í hina nýju tegund guðlegrar túlkun-
ar, að myndin sjálf varð ígildi persónunnar
sem hún var af, og seinna frásagnarinnar.
Gmnnur býsantískrar listar var upp-
mnalega hin almenna hellenska heimsl-
ist, en áhrif frá Austurlöndum urðu fljót-
lega ríkjandi þáttur í túlkuninni. Hel-
lensku stílbrögðin komu einkum til Byz-
Morgunblaðið/Kristinn
MYNDIN sem engin mannshönd málaði.
anz frá Alexandríu, Antokiu, Efesos og
öðrum stórum byggðakjörnum, þar sem
austurlensk áhrif voru mun meira áber-
andi en grísk, auk þess komu til síaukin
áhrif frá persneskri list, sem í kjölfar
hins vaxandi sassanidíska ríkis hafði risið
til nýs lífs. Hin býsantiska list var af þeim
sökum, frekar nokkrum öðmm listform-
um, samruni margvíslegra þátta, svo sem
sýrlenskra, armenskra, persneskra og
eldri mesapótamískra, jafnvel má finna
kínversk og indversk einkenni. Við bætt-
ist að hið óviðjafnanlega íslamska útflúr
(ornament), sem tók að breiðast út á 7.
öld, hafði afgerandi þýðingu á þróunina.
Menn hafa á þann veg lýst einkennum
býsantískrar listar; hin persnesku áhrif
minnast við og krossa rómverskar hefðir
í jarðvegfi þar sem hinn gríski andi var
enn lifandi. Akveðin einkenni, svo sem
tilfinningin fyrir reglufestu og skýrleika,
má þannig rekja aftur til hinnar sígildu
listar fornaldarinnar, um leið og upp-
tendmð gleðin fyrir litum og auðugri
hrynjandi í útflúri vísar til austurlenskra
hrifa, sem einnegin skara hina ástríðu-
þrungnu trúarlegu duld, sem var svo rík-
ur þáttur í býsantisku sköpunarferli.
Ekki má hér gleyma myndum á múmíu-
kistum í Nílardalnum allt frá hinu síðara
ptólemanska tímaskeiði, sem eru framar
öðru gerðar undir rómverskum áhrifum,
né hinum magnþrungnu andlitsmyndum
frá Pompei. I þeim birtist eitthvað mátt-
ugt og upphafið samband við ríki hinna
framliðnu, sem ber vott um hve mjög líf-
ið og dauðinn voru samtvinnuð eilífðinni
í trúarhita tímanna. Allt tengist þetta, og
er bakgrunnur guðsdýrkunar íkonsins.
Eins og mörg listaverk mannsandans í
aldanna rás eru höfundar myndanna nafn-
lausir, þótt til hafi verið nafnkenndir snill-
ingar í listgreininni, en í því felst höfuð-
einkenni íkonsins sem er hið beina sam-
band við sjálfan guðdóminn og yfirskilvit-
leg öfl. Þannig eru til Kristsmyndir, „sem
engin mannshönd málaði“ og á sér hlið-
stæðu í hinum svonefnda „Svitadúk Ver-
óníku“ í vestrinu. Þjóðsöguna má rekja
aftur til fjórðu aldar, sem segir að á tím-
um Krists hafi lifað kóngur að nafni Abg-
ar (eiginlega fursti) í Edessa í Mesapótam-
íu. Hann var illa þjáður af holdsveiki og
á honum brann sú ósk að sjá og ræða við
Krist, og gerði sendinefnd út af örkinni
sem hafði upp á honum í landinu heiga.
Kristur gat ekki orðið við ósk kóngsins
um að koma til hans, þar sem guðlegu
verkefni hans var ólokið, en á yfirnáttúru-
legan hátt mótaði hann eftirmynd af and-
liti sínu á lindúk sem hann sendi kóngin-
um. Þannig skapaði hann fyrsta íkonið
og hann átti eftir að verða fyrirmynd
allra annarra sem seinna fylgdu. A níundu
öld var ikonið flutt til Konstantínópel þar
sem það var eyðilagt er krossfararnir
tóku borgina og jöfnuðu við jörðu árið
1202. Mur.urinn á íkoninu og svitadúk
Veróníku felst í þyrnikórónunni, sem ekki
er fyrir hendi í austurútgáfunni.
Bragi Ásgeirsson
•Að lesa í íkon
SÝNINGU á verkum Braga Ás-
geirssonar í Gerðubergi og á
Sjónarhóli, hinum nýja sýningarsal
Gerðubergs á Hverfisgötu, lýkur á
morgun kl. 16 (Gerðuberg) og kl.
18 ( Sjónarhóll). í Gerðubergi er
yfirlit yfir verk Braga frá öllum
hans ferli, en á Sjónarhóli eru
nýrri verk, frá 1989 til 1996. Sömu
helgi og sýningarnar voru opnaðar
var haldið Sjónþing þar sem Bragi
kynnti verk sín og sat fyrir svör-
um.
í samtali við Morgunblaðið
kvaðst hann ánægður með fram-
kvæmdina alla, sjónþingið og að-
sókn á sýningar sínar. „Hugmyndin
að sjónþinginu var góð, hvernig
sem á málið er litið, því það er svo
margt sem mætt hefur afgangi á
liðnum áratugum, sem þarf að
koma fram ef það á ekki að gleym-
Sýningn Brag'a lýkur
Morgunblaðið/Þorkell
BRAGI Ásgeirsson myndlistarmaður.
ast, íslensk listsagnfræði er svo
bágborin.
Mér er sagt að allt að því 6-7
hundruð manns eigi erindi í Gerðu-
berg á degi hverjum. Ég'tók vel
eftir því að gamla fólkið þekkti til
verka minna og unga fólkið, þetta
14-16 ára, horfði lengi og furðu-
lostið á þau, því þetta var alveg
nýtt fyrir þeim. Það er mikið
vandamál að fólk hefur svo fá
tækifæri til að skoða íslenska
myndlist. Húsakynni Listasafns
íslands eru of lítil og engar
kennslubækur í listasögu eru til,“
sagði Bragi.
Bragi segir að sér hafi komið á
óvart hve vel verk hans njóta sín
í sölum Gerðubergs og Sjónarhóll
sé afar fallegur salur og myndir
hans, sem þar hanga, hafi aldrei
notið sín betur.
Kvikmynd um gelding-
inn Farinelli er nú sýnd
hér á landi og hefur
*
vakið umtal. Arni Matt-
híasson kynnti sér sögu
geldinganna, þar á með-
al þess eina sem til eru
upptökur af, en þegar
mest lét voru 4.000 pilt-
ar geltir á ári hveiju.
GELDINGAR nutu fádæma
hylli á sautjándu og átj-
ándu öld; sú villimanns-
lega iðja að gelda unga
pilta áður en þeir færu í mútur heill-
aði áheyrendur ekki síður en yfir-
náttúrulega fögur röddin. Háskóla-
bíó sýnir nú um stundir merka
franska mynd um frægasta gelding
tónlistarsögunnar, Carlo Brosci,
sem tók sér listamannsnafnið Farin-
elli og naut slíkra vinsælda á átj-
ándu öld að ekki verður við annað
jafnað en bítlaæði okkar aldar. Þeg-
ar herma átti eftir söng hans varð
þó að grípa til tölvutækninnar og
blanda saman sópranrödd og kontr-
atenórs, sem verður að teljast vel
viðeigandi, því upptökur með eina
geldingnum sem tók upp sanna að
slík rödd er ekki af þessum heimi.
í kvikmyndinni um Farinelli er
meðal annars rakið að þrátt fyrir
vinsældirnar hafi hann aldrei verið
full sáttur við hlutskipti sitt, að vera
bara hálfur maður. Hann var meðal
annars ráðinn til hirðar Filippusar
fimmta Spánarkonungs og söng
fyrir hann sömu fjórar aríurnar á
hvetju kvöldi í tíu ár til að bægja
þunglyndi frá konungi, en varð sjálf-
ur þunglyndi að bráð að lokum. í
myndinni má glöggt sjá að öðrum
þræði voru geldingar utanveltu, sem
einskonar sýningargripir, þó það
hafi ekki aftrað foreldrum frá því
að láta gelda syni sína.
Síðasti geldingurinn
Síðasti geldingurinn, Alessandro
Moresci, tók upp það eina sem eftir
gelding liggur fyrir rúmum 90
árum, en blómatími geldinganna var
fyrir rúmum 200 árum, eftir að Sixt-
us fimmti bannaði konum að syngja
í kirkjum. í þeirra stað komu ungir
piltar og síðan hófst sá siður að
gelda þá sem fremstir voru til að
hindra að þeir færu í mútur.
Þó fátt hafi verið um konur í
kirkjum voru þær þó allnokkrar sem
þar sungu, ekki síst vegna þess að
drengirnir sem annars voru notaðir
voru iðulega ódælir og erfitt að
hemja þá í messunum, aukinheldur
sem þeir fóru í mútur rétt þegar
þeir voru að ná tónlistarþroska. í
kirkjum Vatíkansins voru notaðir
spænskir falsettusöngvarar, en þeir
höfðu lítið raddþrek og takmarkað
tónsvið. Því gripu menn til þess
ráðs að taka raddfegurstu piltana
og gelda þá. Alla jafna voru þeir
geltir um tíu ára gamlir og síðan
settir í stranga söngþjálfun til að
styrkja lungu og móta röddina áður
en þeir hófu eiginlegan söngferil
sinn, yfirleitt um átján ára. Tónlist-
arsagnfræðingar telja að alls hafi
um 4.000 drengir hreppt þessi örlög
á ári hvetju þegar hæst lét.
Þrátt fyrir geldinguna komust
fæstir alla leið; margir komust ekki
lengra en í miðlungskóra, og fjöl-
margir náðu aldrei að móta neina
rödd eða nokkrum tökum á henni.
Lengst komust geldingar ef þeir
náðu inn í kór Sixtusarkapellunnar
og hann var stökkpallur til frekari
frægðar og frama við ýmsar hirðir
í Evrópu. Sú iðja að gelda unga
pilta var reyndar bönnuð með lögum
alla tíð, en páfar og prelátar létu
það afskiptalaust og vinsældir geld-
inganna voru slíkar að það freistaði
fjölmargra fátækra foreldra að láta
gelda drenginn til að tryggja af-
komu hans (og fjölskyldunnar).