Morgunblaðið - 03.03.1996, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 3. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
FRAGMENTA ULTIMA
ÁRIÐ 1993 kom út
hjá Almenna bókafé-
laginu það rit sem
einna flestir höfðu beð-
ið eftir frá hendi Sig-
urðar Nordals, Frag-
menta ultima, eða
„hinztu brotin“. Eru
þetta drög að íslenzkri
menningu II, sem aldr-
ei var lokið af hálfu
Sigurðar (nefnist hér
Fomar menntir 2).
Ekki er rétt að dæma
brot þessi sem fullbúin
ritsmíð væri; þó hvarfl-
ar að manni, að rétt
þýðing á verkinu sé
ekki „hinztu brotin"
heldur „síðustu fjörbrotin". í brot-
unum er fjarska fátt nýtt að finna,
engin ný sýn yfir viðfangsefni ís-
lenzk'rar menningarsögu, nánast
ekkert sem gæti varpað nýju ljósi
á fornritin. Og átti þetta bindi þó
að snúast að mestu um þau.
Þetta tómarúm kemur manni á
óvart. Að sjálfsögðu er þarna oft
vel að orði komizt; einatt sést
glampa á góðar setningar og vitur-
lega málsmeðferð, en nær ekkert
sem eigi var komið áður fram. Og
þó veit Nordal að í fornsögunum
er að finna „lykil að öllu, skilningi
fortíðar... og síðari alda“ (s. 13),
svo að mikið þykir honum við liggja.
Mest undrast maður því að Sigurð-
ur telur sig rannsaka „fornsögur
rækilega“; skemmst er frá því að
segja að í þessum brotum rannsak-
ar Nordal ekkert rækilega, nema
kannski helzt gömul álitamál um
sagnfestu og bókfestu, sem ættu
að hafa verið gleymd og grafín í
hálfa öld, svo litilijörleg sem þau
eru. Og hefur hann eytt ærnum
tíma í þau áður.
Þó er þakkarvert að brotin eru
dregin fram. Maður veit þá hversu
langt Nordal komst í rannsóknum;
hvar hann nam staðar. Og það er
- við lok fyrsta bindis Islenzkrar
menningar, sem var fallega ritað
og skemmtilegt aflestrar. En hann
komst aldrei fram úr formálum sín-
um að Egils sögu, Heiðarvíga sögu
og Borgfirðinga sögum, og aldrei
slapp hann út úr þeirri meinloku
að fornritin ætti að meta sem
„skáldsögur“. Raunar er það alls
ekki mat á fornsögum sem Nordal
vill fyrst og fremst koma að, heldur
hitt, „um togstreituna milli afreka
og lífskjara, drauma og veruleika í
sögu og menningu íslendinga" eins
og segir í formála (s. 15). Sigurður
taldi sig eins konar alföður íslenzkr-
ar þjóðar að þessu leyti. Hann hugði
að sér bæri að kenna þjóðinni sem
innblásinn spekingur, og honum
tókst það - þegar undan eru skilin
fornritin, sem hann náði aldrei fullu
tangarhaldi á. Því verður fallegur
prósi einkum eftirminnilegur fyrir
það hve vel er komizt að orði um
spakvitra heimsku og lítt umdeilan-
lega ættjarðarást.
En Nordal vildi standa efst á
tróni bókmenntaskýringar. Hann
segir að fornsögurnar séu „mesta
og frumlegasta bókmenntaafrek
Islendinga frá [miðöldum] og
reyndar fyrr og síðar“ (s. 25). Og
er það rétt - en hitt er eigi að síð-
ur satt að Nordal tekst hvergi að
skýra það til fullrar hlítar. Hann
raðar Sögunum upp, leitar að stöðu
þeirra innan greinarinnar, en síðan
er eins og honum förlist máttur.
Um leitina að efni íslendingasagna
segir hann réttilega, að nógu sé
villugjarnt á leiðum bókmennta-
skýringar „þótt menn geri sig ekki
seka í þeim sjálfskaparvítum að
reisa þar vegamörk, sem benda í
rangar áttir“ (s. 28). Og má segja
að þetta sé sjálfsögð yfirlýsing þeg-
ar svo stendur á sem hér - grund-
vallarhugsun hinztu brotanna er:
Vér vitum eigi hvert stefna ber, því
ber að halda möguleikum opnum.
Og var mál til komið
að sagt væri - utan
hvað þetta er ekki svar.
Þetta er einmitt vöntun
á svari, viss uppgjöf við
lausn á viðfangsefninu.
Nordal veit þetta, en
sama verður ekki sagt
um suma lærisveina
hans.
Skáldsögur
Ótrúlega oft notar
Nordal orðið „skáld-
sögur“ um miðalda-
verk íslendinga (t.d. s.
28, 35). Þetta er
óheppilegt, því að
menn skilja orðið sem
skáldsögur á nútímavísu. Þarf þó
væntanlega ekki ætíð að túlka orð-
ið svo; Nordal er fyrst og fremst
að afneita bókstaflegum sannindum
sagnanna. En ef lýsa ætti grund-
vallar viðhorfi Nordals er það í
rauninni fólgið í þeim orðum sem
hann sjálfur hefur um W.P. Ker:
„Hann lýsti því, sem hann sá og
fann, og hætti sér ekki lengra, -
var fús að kalla andstæðurnar
kraftaverk, þar sem hann sá enga
skýringu hrökkva til, og láta þar
við sitja“ (s. 45). Það sama gerir
Nordal. Hann sér enga skýringu
hrökkva til að skýra sögurnar -
og reynir að fylla í eyður vandamál-
anna með viturlegum orðum um
íslenzka þjóð og lífskjör. Þetta er
eiginlega fullnaðarlýsing á Frag-
menta ultima. Nordal hefur ekki
farið fram í skýringum, aðeins viti
þess sem veit hann ræður ekki til
fulls við efni. Þá verður honum oft
á að tala um hinn germanska kyn-
stofn, „forngermanskan anda“
o.s.frv. (s. 48, 64, 91), eins og sá
kæmi aðallega fram í íslenzkum
ritum, þótt vér vitum nú, að slík
skilgreining er varasöm; þar er oft
um rómverskan eða kristinn arf að
ræða. Og þótt Nordal sé mjög annt
um „tungu, menntir, átrúnað, sið-
fræði, lög og stjórnarfar" (s. 50)
kemst hann vart inn í þau mál,
gerir þeim aldrei skil svo unnt sé
að tala um grundvallarrannsókn í
þeim efnum. í staðinn notar hann
ýmis faguryrði um glæsta menn-
ingu íslendinga til forna, og fannst
manni þó nægilegt af slíku í fyrra
bindinu af íslenzkri menningu (t.d.
s. 59). Og vart þarf að taka fram,
að Sigurður talar ætíð um „norræna
goðafræði", þegar slík mál ber á
góma (s. 58); er honum þar vor-
kunn, því að norræn goðafræði er
að sjálfsögðu sú sem sögð er á
norræna tungu, svo sem í kveð-
skap. Hins vegar orkar slíkt tvímæl-
is, því að vér vitum nú, að fjarska
fátt í „norrænni goðafræði" var
norrænt í þeim skilningi, að það
hafi ekki þekkzt í löndunum við
Miðjarðarhaf. Og Sigurður heldur
til dauðadags í trúna á tvístring
heimsmyndarinnar og goðsagn-
anna. Og þar með missir hann tak-
ið á viðfangsefninu.
Þá verður það að segjast eins og
er, að í rauninni mundu fæstir nú-
tímamenn treysta sér til að hrósa
íslendingum svo mjög sem Nordal
gerir; til þess er tíðarandinn of
breyttur: „Norræn menning náði
langmestum þroska á Islandi, bæði
um þjóðskipulag og bókmenntir" (s.
66), og er mikið um slíkar perlur í
bókinni. En vér verðum að líta á rit
Nordals frá sjónarmiði fátækrar
þjóðar, sem teygaði slíkar athuga-
semdir af vörum viturra manna
sjálfri sér til upphafningar. Vér vor-
um þá ekki ekkert þrátt íyrir allt.
Áhrif Nordals
Það gegnir furðu, hve mikil áhrif
Nordal hafði á samtíð sína og jafn-
vel síðari tíma, þegar litið er á það
hversu skammt hann náði í rann-
sókn íslenzkrar fornmenningar. Og
þó er augljós skýring til; hana er
að finna í mánndómi Sigurðar, feg-
urð ritverka hans, brýningu til dáða
og ættjarðarástar. Þetta var ómet-
anlegur lífselixír mönnum þegar
hann gekk fyrst fram sviðið. Hann
var í senn spekingur og spámaður.
En þegar vér kryfjum, hvert hann
náði í skýringum á því sem hann
sagði svo vel í draumi íslendings-
ins, verður nakinn veruleikinn á
vegi vorum. Fyrir daga hinztu brot-
anna hafði Sigurður átt góða spretti
við athúgun á lífi Snorra, konunga
sagna og svonefndra samtíðar-
sagna, að ekki sé minnzt á röðun
sagna innbyrðis (sem nú sýnist
hrunin); þar varð ekki svo margt í
vegi fyrir honum; helzt sagnfræði,
sem að vísu var flókin, en ráða
mátti í samkvæmt nútíma hugsun-
arhætti. Gallinn var sá að hann fór
sáralítið út í að kryfja hugsunar-
hátt miðalda. Því bera rit hans um
Einar Ben., Stephan G. og nútíðar-
skáldskap af eins og gull af eiri;
þar nýtur hann sín. En óheppileg
áhrif hefur Sigurður Nordal haft á
túlkun elztu menningarsögu íslend-
inga. Það hvarflar að manni, að
þetta hafi stafað af skorti á verðug-
um andstæðingum. Þeir lyftu hon-
um aldrei, brýndu hann ekki til að
takast af alefli á við arfinn. Og þó
halda margir að þetta sé einmitt
það sem Nordal tókst í lifanda lífi.
Stöðnunin stafar ekki af skorti á
gáfum - mér er nær að kalla þetta
skákblindu. Hann einfaldlega kom
ekki auga á leiðir út úr erfíðleikun-
um. Segja má, að helzta orð hans
hvað þetta snertir sé „skoðun“ og
„skoðanir", rétt eins og það væri
einhver mælikvarði á einstök verk,
hveijar „skoðanir" hinir og þessir
- sem vísast höfðu ekki gert neinar
frumathuganir að ráði - hefðu á
viðfangsefninu. Heuzler og Keyser
og Riibow höfðu þessa og þessa
skoðun á því, hvort sögumar hefðu
geymzt munnlega eða hvort höf-
undar hefðu ritað þær; sannleikur-
inn er sá - eins og Nordal sýnir
fram á - að mikið sem um þetta
hefur verið rætt er nánast bull.
Þannig lítur Nordal aftur en ekki
fram í Fragmenta ultima; hann
hafði ekki meira að segja; la
commedia é finita.
En hvað gat Sigurður gert í stöð-
unni? Hann hefði getað rannsakað
einstaka þætti efnisins. Og hann
hefði getað lagt fram niðurstöður
rannsókna í stað þess að ræða af
fjálgleik svonefndar „skoðanir“ -
og heimta að aðrir gerðu slíkt hið
sama. Ekki liggja miklar markverð-
ar rannsóknir eftir Nordal á því sem
hann er sagður hafa borið mest
fyrir bijósti, „tungu, menntir,
átrúnað, siðfræði, lög og stjómar-
far“. Manni finnst bókstaflega að
Sigurður hafi kafnað í mannviti
andspænis stærð vandamálanna. Á
fyrri hluta 20. aldar hlutu fræði-
menn að dreifa kröftum; þeir vom
í raun allt í öllu, og kjörsvið Nor-
dals var bókmenntaskýring. Hann
lét því flest annað lönd og leið, sem
olli þvi, að vart stendur steinn yfir
steini í svonefndum „skoðunum“
hans á fornritum. Jafnvel hin eina
„rannsókn“ hans í eiginlegum skiln-
ingi, á Völuspá, verður furðu létt-
væg, þegar rannsakað er baksviðið.
Um menntir komst hann næst því
að rita það sem hann skildi - um
hvern á það ekki við - gallinn er
sá, að hann gerði ekki verulegt átak
til að kynna sér forna heimsmynd
og grundvöll klassískrar fornaldar.
Afleiðingin er sú, að þeir sem að-
eins lesa verk svonefndra „íslenzku-
fræðinga" ellegar „bókmennta-
fræðinga" eru furðu blankir í fræð-
unum. Þetta verður óbeint rakið til
Nordals; með því að hampa „skoð-
unum“ og jafna þeim til niðurstaðna
af rannsóknum, fól Sigurður eitur
í arfi sporgöngumanna. Þeir höfðu
ekki myndugleik Nordals og gáfur
til að greina milli hismis og kjarna.
Nordal hefði getað
rannsakað stjórnarfar,
miðaldaritun, trúar-
brögð og siðfræði goða-
veldisins og lagt fram
tilgátur um eðli stjóm-
arfarsins, segir Einar
Pálsson um bók Sigurð-
ar Nordals — Frag-
menta ultima — og bæt-
ir við: En hann gerði
það ekki. Efnið var allt
of viðamikið og honum
stóð ekki hugur til þess.
Því er þetta tómarúm
svo áberandi í Frag-
menta ultima.
Fyrst honum tókst þetta ekki, get
ég vel bullað mér til vansa. Og það
hefur verið óspart gert.
Nordal hefði getað rannsakað
stjórnarfar, miðaldaritun, trúar-
brögð og siðfræði goðaveldisins og
lagt fram tilgátur um eðli stjórnar-
farsins. En hann gerði það ekki.
Efnið var allt of viðamikið og hon-
um stóð ekki hugur til þess. Því er
þetta tómarúm svo áberandi í Frag-
menta ultima; Sigurður hélt hann
gæti stytt sér leið, en í stað þess
lenti hann í dýki. Það hljómar e.t.v.
fáránlega í eyrum minnar kynslóð-
ar, en svarið við því hvers vegna
tómarúmið er ríkjandi í hálfunnu
verki spakvitrasta samtíðarmanns
vors - er vanþekking, rétt og slétt.
Og sú staðreynd að Sigurður fann
ekki vísindalegt verklag til að vinna
sig út úr vandanum.
Þetta hefur haft ómæld áhrif a
íslenzk fræði æ síðan.
Skop
Herranum sé Iof að nokkuð er
af háði í þessu 2. bindi af Fornum
menntum, sem gerir verkið með
köflum vel læsilegt. Þegar Sigurður
lýsir vísindalegri ályktun Knuds
Liestöl, kemst hann svo að orði:
„Fyrst er sagt að sannindin komi
ekki málinu við, þau síðan þegjandi
tekin gefin og ályktað af þeim,
hvernig þau hljóti að hafa varð-
veitzt“ (s-, 106). Og er þetta hið
ágætasta dæmi um mikið af því sem
nefnt hefur verið norræn fræði. Og
ekki fer hjá því að lesandanum verði
starsýnt á verklag Finns Jónssonar
prófessors þegar Nordal hefur sagt
að texti P.E. Múllers hafi verið
„brenglaður" og að engu hafandi,
bætir hann við um afstöðu Finns:
„Engu að síður hélt Finnur Jónsson
dauðahaldi í skilning P.E. Múllers,
og ályktanir hans af formálanum,
ekki aðeins í fyrri útgáfu bók-
menntasögu sinnar, þótt réttari
texti hefði þá verið dreginn fram í
dagsljósið, heldur einnig í seinni
útgáfunni, eftir að formálinn hafði
verið skýrður óhrekjanlega" (s.
403). Þetta eru lærimeistarar vorir,
sem treysta ber að hafi réttar
„skoðanir" á því sem þeir kjósa að
trúa á sína vísu. Og má við bæta
afstöðu þeirra Guðbrands Vigfús-
sonar og Björns M. Ólsens sem
„vissu“ að tiltekin atriði í fornritun-
um hefðu verið „síðari innskot“:
„Svo fyrir fram óbifanleg var full-
vissa þeirra um, að hinn sígildi
sögustíll hefði fæðst alskapaður,
að þeir tóku hvorki tillit til innbyrð-
is afstöðu handritanna né hins
Einar Pálsson
ósennilega við það, að slík frávik
frá þessum stíl ættu sér frekar stað
eftir daga Snorra en t.d. um svipað
leyti og Gunnlaugur Leifsson samdi
sínar bækur“ (s. 413). Og er þetta
kostulegt. Sýnir slíkt raunar „skoð-
anirnar“ í hnotskurn; sá sem læsi
verk fyrrgreindra heiðursmanna
vissi ekki annað en hinn sígildi
sögustíll hefði fæðst alskapaður -
þessir menn voru þess fullvissir, og
aðrir eins menn og Guðbrandur og
Björn hefðu ekki verið að halda
slíku fram að óathuguðu máli! Bá-
biljurnar ríða ekki við einteyming
í norrænum fræðum. Eða ættum
vér að taka Rudolf Meissner, sem
undraðist hversu sjálfstæðar sög-
urnar voru: „Niðurstaða hans af
þessum athugunum varð sú að úr
því að þessar sögur væru ritaðar
af klerkum og svo hefðu miðalda-
klerkar hvorki getað hugsað né rit-
að, væri óhjákvæmilegt að gera ráð
fyrir að þeir hefðu einungis skrá-
sett, og skrásett nákvæmlega, það,
sem aðrir hefðu sagt þeim - og að
þær frásagnir hlytu bæði að anda,
efni og stíl að vera miklu eldri en
ritunartíminn" (s. 37-38).
Nei, svo hefðu klerkar hvorki
getað hugsað né ritað! Þá vitum vér
það. Með ólíkindum er, að hvergi
virðist örla á að fræðimenn norræn-
unnar hafi rannsakað miðaldaritun
í alvöru, t.d. hinn andlega skilning,
sensus spiritualis, eða allegóríu:
voru það ekki einmitt klerklærðir
menn sem svo gátu hugsað og ritað
- í duldu orðalagi sem í var fólginn
siðferðisþroski og kristinn dómur?
Þá er svarið væntanlega: Nei, það
getur ekki verið af því Islendingar
þekktu ekki allegóríu - ellegar þá
- ég VEIT að þetta er ekki allegór-
ía, af því að íslendingar kunnu ekki
allegóríu. Ja. ég veit þetta af því
ég er þeirrar SKOÐUNAR.
Þetta væri í stílnum.
Forn finnska
Sigurður Nordal vitnar nokkuð
hvasst í Finn Jónsson hér að fram-
an, og er þó ekki talið; Finnur gef-
ur þessa afdráttarlausu yfirlýsingu:
„Eg neita því líka, að íslenzkur
skáldskapur og sögutilbúningur
standi í nokkru sambandi við fræði
annarra Evrópuþjóða" (s. 40). Og
Sigurður bætir við: Auðvitað á hann
hér ekki við Noreg eða jafnvel önn-
ur Norðurlönd, heldur sérstaklega
suðrænar menntir.
Heldur óþægilegt mundi mönn-
um eins og mér þykja að eiga orða-
stað við slíkan mann um fræðin;
ég hef ekki séð mörg mikilvæg
verk fornritanna, sem eigi sé unnt
að rekja óbeint til suðrænna stranda
í einhveijum meginatriðum. í tutt-
ugu þekktustu sögunum rek ég efni
beinlínis til pýþagórskra mennta,
sem sé til nýplatónisma miðalda,
sem var að upphafi runninn frá
Egyptalandi. (Stefið 1988) Erþetta
lærdómsríkt, því Finnur Jónsson
var ekki neinn meðalmaður í norr-
ænunni, heldur beinlínis sá gúrú
sem mest áhrif hafði fyrir daga
Nordals. Segja má, að Finnur hafi
verið nær einráður á flestum sviðum
fræðanna um langt æviskeið. Sig-
urður kemst svo að orði að Finni
hafi líkað ,;meinilla“ við ritgerð
Björns M. Ólsens um Gunnlaugs
sögu ormstungu og segir svo: „í
rauninni stóð Finnur í þessu efni
sem í mörgum öðrum á því sakleys-
isstigi, sem fyrri hluti 19. aldar
hafði staðið á; að trúa sögunum í
öllu verulegu, án þess að hugsa
nánar um það eða gera sér áhyggj-
ur að skilja ekki með hveijum atvik-
um þær hefðu varðveitzt svo vel
með þennan sannleikskjarna". (ss)
Er þetta þægilegt; maður bara trú-
ir, og þar með er björninn unninn.
Eigi er þörf rannsókna þegar svo
stendur á; Vi alene vide. Ög raunar
er ákefð svonefndra „íslenzkufræð-
inga“ allmjög lituð af þessum hugs-
unarhætti hin síðari ár: Ég hef
þessa „skoðun" og hún kemur í
stað rannsóknar. Miklu skemmra
er milli þessara öfga en margur
hyggur. Því ekki hefði heilum há-
skóla dottið í hug að banna tjáning-
arfrelsi og fijálsa hugsun um tugi
ára - eins og Háskóli Islands hefur
gert - nema einhver slík hugsun