Morgunblaðið - 06.03.1996, Síða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 6. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Fj órða valdið?
Á UNDANFÖRNUM vikum hef-
ur allmikil umræða átt sér stað um
það réttarfar sem við búum við hér
á landi. Mikið hefur verið rætt um
svokölluð Guðmundar- og Geir-
finnsmál og stöndum
við nú frammi fyrir
þeirri spurningu hvort
saklaust fólk hafi virki-
lega verið dæmt og
látið sitja í fangelsum
svo árum skipti. Við
vitum þegar, að fjórir
menn sátu saklausir
mánuðum saman í
gæsluvarðhaldi án
þess einu sinni að fá
viðunandi réttargæslu.
Áhrifamikið var að
hlusta á viðtal Jónasar
Jónassonar við einn
þessara manna nú ný-
verið þar sem hann
lýsti þeim skelfilegu
áhrifum sem atburð-
imir höfðu haft á líf hans og fjöl-
skyldu. Þá hefur biskup landsins
verið borinn þungum sökum um
refsivert athæfi og hafa fjölmiðlar
ljallað ítarlega um ásakanir á hend-
ur honum og í sumum þeirra er
krafist afsagnar biskupsins. Ekki
hefur þó verið lögð fram kæra á
hendur honum enda munu meint
brot vera fyrnd og ríkissaksóknari
hefur hafnað beiðni hans um opin-
bera rannsókn, sem út af fyrir sig
er áfellisdómur yfir réttarfari okk-
aðstæðna sem ríktu við setningu
hans skömmu eftir síðari heims-
styrjöldina. Þá höfðu milljónir
manna mátt þola ólýsanlegar hörm-
ungar af hálfu ríkisvaldsins og því
var ærin ástæða til að
vernda einstaklinga
gegn yfirgangi þess og
setja skýrar reglur þar
um.
Enda þótt vissulega
sé nauðsynlegt að
vemda einstaklingana
gegn ríkisvaldinu svo
sem málsmeðferðin í
Geirfinnsmálinu sýnir
okkur er ekki síður
þörf verndar gegn
„fjórða valdinu“, þ.e.
því valdi sem getur tek-
ið menn opinberlega
„af lífi“ ef því sýnist
svo, fjölmiðlum í þess
orðs víðustu merkingu.
Við höfum margsinnis
orðið vitni að því að einstaklingar
hafí verið sakaðir um refsivert at-
hæfi í fjölmiðlum, með réttu eða
röngu. Gallinn er bara sá, að hér
gilda engar málsmeðferðarreglur
Þörf er verndar gegn
„fjórða valdinu“, segir
Brynhildur G. Fló-
venz, því valdi sem get-
Brynhildur
G. Flóvenz
ar.
Þessir atburðir hljóta að vekja
fólk til umhugsunar um hvort við
búum í því réttarríki sem við oft
viljum vera láta eða hvort við búum
við löggjöf sem tekur alls ekki mið
af því þjóðfélagi sem við lifum í. í
Mannréttindasáttmála Evrópu, sem
lögleiddur hefur verið hér á landi,
eru skýr ákvæði til verndar ein-
staklingnum sem m.a. kveða á um
réttláta málsmeðferð til handa þeim
sem sakaðir eru um refsivert at-
hæfi. Ljóst er að sáttmálanum er
fyrst og fremst ætlað að vernda
einstaklinginn gegn ríkisvaldinu en
ekki gegn öðrum einstaklingum eða
stofnunum. Þetta er ekki óeðlilegt
þegar horft er til þeirra þjóðfélags-
Leitið upplýsinga.
UMBOÐS- OG HEILDVERSLUN
SMIÐJUVEGI 70, KÓP. • SÍMI564 4711 • FAX 564 4725
ur tekið menn opinber-
lega „af lífi“.
heldur er það komið undir mann-
gerð þeirra sem fjölmiðlum ráða
hvernig á málum er tekið og þar
eins og annars staðar er misjafn
sauður í mörgu fé.
Nú eru rúmir tveir áratugir liðn-
ir síðan „rannsóknarblaðamennsk-
an“ hélt innreið sína hér á landi.
Oft hefur hátt verið reitt til höggs
á þessum tíma, stundum hafa högg-
in hitt á þau mein sem þeim var
ætlað að höggva burt en stundum
hafa þau geigað og valdið óbætan-
legum skaða. Og eitt er víst að slík
lögmál frumskógarins sem ýmsir
sjálfskipaðir saksóknarar og dóm-
arar beita eru ekki í þágu þess fjölda
kvenna sem orðið hefur og mun
verða fyrir kynferðislegu ofbeldi.
í dag þarf þjóðin, sem fyrir tutt-
ugu árum krafðist refsinga yfir
meintum brotamönnum í Guðmund-
ar- og Geirfínnsmálunum, eftir að
saklausir menn höfðu setið í gæslu-
varðhaldi svo mánuðum skipti, að
takast á við þá skelfílegu og áleitnu
spumingu hvort saklausir menn
hafí verið dæmdir. í hvaða sporum
vill þessi sama þjóð standa eftir
tuttugu ár?
Höfundur er lögfræðingur.
Samstaða skiptir
máli
ÞAÐ ER mat fróðra manna að
sumar þjóðir eigi ekki lengur val
þegar ofbeldi, afbrot og vítnuefna-
neysla er annars vegar. Við Islend-
ingar eigum aftur á móti enn góða
möguleika. En það verður ekki síst
undir okkur - fólkinu í landinu -
komið hvort áhrifín verða neikvæð
eða jákvæð hér á landi á næstu
árum. Samstaða almennings er
áhrifaríkasta vopnið í
baráttunni gegn hverri
þeirri vá sem að steðjar
á hveijum tíma.
Ástæða er til að minna
fólk á að halda jafnan
vöku sinni, fylgjast með
því sem er að gerast
og bregðast við ef á
þarf að halda. Reynslan
hefur sýnt að oft má
lítið út af bera svo
ástand mála geti breyst
skyndilega til hins
verra. Þegar á slíkt
reynir skiptir máli
hveijar máttarstoðirn-
ar, þ.e. fyrirmyndirnar,
eru og hvernig landsf-
eðurnir hafa hlúð að
þeim og fjölskyldum
þeirra. Eftir því sem ástand mála
er almennt betra í þjóðfélaginu og
fólk er ánægðara með hlutskipti sitt
- því minni líkur eru á að óæskileg-
ir hlutir þrífist á meðal þess. Ástand-
ið frá einum tíma til annars mótast
ekki síst af viðhorfi, aðbúnaði og
viðbrögðum fólksins sjálfs með góðri
eftirbreytni og dyggum stuðningi
stjórnvalda sem og annarra sem
áhrif geta haft í þeim efnum. Þar
verður heilbrigt afþreyingarstarf
aldrei ofmetið. En þegar eitthvað fer
úrskeiðis þurfa að vera fyrir hendi
bæði skjótvirk úrræði og nægir
möguleikar svo hægt sé að aðstoða
þá sem aðstoðar þurfa við.
Þó hallað hafi á verri veg í sumu
hér á landi síðustu árin er hallinn í
þeim efnum þó enn umtalsvert minni
hér en víðast hvar annars staðar í
heiminum. Fólk hefur víða gefist upp
og það hefur ekki lengur trú á að
hægt sé að snúa hinni neikvæðu
þróun til betri vegar. Möguleikar
okkar eru hins vegar enn miklir.
Við Islendingar erum ein, samhent
og fámenn þjóð í litlu, tiltölulega
einangruðu landi, við eigum merkan
sameiginlegan menningararf, tengj-
umst meira og minna skyldleika-
böndum og tölum eitt og hið sama
tungumál. Hvaða aðstæður er hægt
að hugsa sér betri til að hafa jákvæð
áhrif á gang og þróun eigin mála,
hveiju nafni sem þau nefnast?
íslenskt samfélag hefur tekið
miklum breytingum á skömmum
tíma, viðhorf og gildismat fólksins
hefur breyst að sama skapi og kröf-
ur þess eru aðrar og meiri en fyrir
aðeins nokkrum áratugum. Nú er
sjónvarp á svo til hveiju heimili. Þar
er að finna mikið framboð af óraun-
veruleikaefni fyrir yngri sem eldri.
Hægt er að fá ofbeldismyndbönd svo
til allan sólarhringinn og kvik-
myndahúsin fara ekki varhluta af
sýningu þess konar efnis. Varla líður
sá dagur eða sú kvöldstund að konu
er ekki nauðgað eða einhver drep-
inn, limlestur eða niðuriægður fyrir
augum fólks. Ofbeldið er fært í fag-
urfræðilegar umbúðir og það gert
að bæði eftirsóknarverðum valkosti
og sjálfsögðum samskiptamáta.
Sumum finnst ofbeldið jafnvel vera
orðið að óijúfanlegum hluta af til-
veru þess, líka þegar afleiðingarnar
birtast í öllum sínum ljótleika í
fréttatímum sjónvarps eða á forsíð-
um dagblaðanna. Fjöldi annars kon-
ar afþreyingarefnis stendur fólki til
boða, skemmtanabransinn hefur
tekið stakkaskiptum,
fíkniefni hafa verið
markaðssett með
skipulégum hætti, ný
efni séð dagsins ljós
o.s.frv. Allt hefur þetta
óneitanlega áhrif - sér-
staklega á unga fólkið.
Allt sem það sér, heyrir
og skynjar í uppvext-
inum hefur áhrif tíl
lengri tíma. Því verður
varla neitað. Við - hin
eldri - skynjum ekki
breytinguna frá degi til
dags. Hún verður nú
samt sem áður.
Hér áður fyrr var
unga fólkið alið- upp
með hliðsjón af hinum
góðu gildum - nú tekur
það lengri tíma fyrir það að upp-
götva hver þessi gildi eru í raun og
veru. Á þeim tíma getur ýmislegt
gerst sem jafnvel verður ekki aftur
tekið. Aukið frelsi þarf ekki alltaf
að fela í sér aukið fijálsræði. Það
getur ekki síður leitt til aukins
hömluleysis, eins og reynslan hefur
sýnt og sannað.
Mótvægi við þessa neikvæðu þró-
un er vaxandi samtakamáttur for-
eldra og skilningur þeirra t.d. á
nauðsyn þess að virða reglur og
gæta hagsmuna barna sinna. Vegna
þessa aukna samtakamáttar for-
eldra víða um land hefur undanfarin
misseri, þrátt fyrir allt, náðst árang-
ur í málum barna og unglinga. Hlut-
fallslega færri börn og unglingar
koma við sögu afbrota og þrátt fyr-
ir aukið framboð vímuefna hefur nú
á síðari árum dregið úr líkum á að
unglingar neyti vímuefna eftir að
foreldrar urðu meðvitaðri um hlut-
verk sitt, ábyrgð og skyldur í kjölfar
upplýsinga og markvissrar vinnu
foreldrasamtaka, félagsmálayfir-
valda, áhugafélaga, fagfólks og ann-
arra, sem að þeim málum hafa unn-
ið. Foreldrar virðast almennt hafa
nýtt sér hagnýtar upplýsingar og
orðið við hvatningu um nauðsyn
þess að standa saman um þau mál
er varða börn þeirra, s.s. varðandi
vímuefnaneyslu, góðar fyrirmyndir,
útivistartíma, heimapartí, annað
samkomuhald o.fl. og það virðist
almennt hafa skilað sér í mun betra
ástandi hvað þennan aldurshóp und-
ir 16 ára aldri varðar.
Árangurihn hefur verið sá að þar
sem áhugasamtök, foreldrar, lög-
regla, grunnskólar og félagsmálayfír-
völd hafa tekið höndum saman og
fylgt betur eftir ákvæðum laga og
reglna hefur verið mun minna um
afskipti af ungu fólki utandyra að
kvöld- og næturlagi um helgar. Á
svæðum þar sem hlutaðeigandi aðilar
hafa verið samtaka í að taka á því
er aflaga hafði farið hefur dregið úr
ölvun og meiðingum á meðal þess
og afbrotum hefur fækkað á meðal
ungs fólks, minna er um skemmdar-
verk og að sama skapi hefur dregið
úr líkum á að ungt fólk verði fóm-
arlömb misyndismanna.
Greinilegt er að vitund foreldra
hefur vaknað fyrir ábyrgð þeirra og
skyldum og þeir eru mun betur með-
vitaðir um hlutverk sitt en áður. M.a.
þess vegna hefur lögreglan viða ver-
ið að skynja breytingu til batnaðar á
einstökum svæðum hvað varðar mál-
efni barna og unglinga. Þar eiga
samtök foreldrafélaga, þátttakendur
í foreldraröitinu og aðrir þeir foreldr-
ar, sem tekið hafa á þessum málum
á undanfömum misserum, mikið hrós
skilið. Ekki má gleyma unglingunum,
Sumum fínnst ofbeldið,
segir Ómar Smári Ár-
mannsson, jafnvel vera
orðið að órjúfanlegum
hluta af tilverunni.
því án skilnings og' samstarfs þeirra,
hefði lítils árangurs verið að vænta.
Þrátt fyrir almenna jákvæða þró-
un hvað þessi mál varðar undanfarin
misseri geta eftir sem áður komið
upp einstök mál, sem fá ómælda
athygli og taka þarf á. En reynslan
hefur sýnt að þar sem foreldrar og
fulltrúar stofnana eru meðvitaðir um
hlutverk sitt, bera hag sinna svæða
fyrir bijósti og eru virkir þátttakend-
ur í að byggja upp umhverfið í víð-
tækum skilningi þess orðs, er ástand
mála hvað best. Ef eitthvað miður
æskilegt gerist á slíkum svæðum
bregðast foreldrar undantekninga-
laust vel við og eru samtaka um að
laga það sem aflaga hefur farið.
Árangurinn lætur ekki á sér standa.
í ljósi þessa skiptir miklu máli að
foreldrar haldi vöku sinni, viðhaldi
og efli með sér samstöðu og sjái til
þess að reglum verði fylgt. Þegar
samstaða er með foreldrum og góð
samvinna höfð við unglingana er
öruggt að árangurs er að vænta.
Allir njóta góðs af þegar upp er stað-
ið. Velferð barna og fullorðinna
framtíðarinnar kemur ekki einungis
til með að byggjast á einstökum
ákvörðunum og aðgerðum stjórn-
valda og stofnana samfélagsins,
heldur og ekki síður á afstöðu og
ákvörðun hvers foreldris fyrri sig.
Því fleiri sem taka skynsamlega af-
stöðu í dag, því gæfulegri mun
morgundagurinn verða.
Það sem lýtur að yfirvöldum er
fyrst og fremst það að þau styðji
við bakið á foreldrunum og reyni
að koma til móts við þarfir unga
fólksins eftir því sem aðstæður gera
kröfu til. Þá þurfa lögreglu- og fé-
lagsmálayfirvöld að reyna að koma
málum þannig fyrir að þau séu þess
umkomin að geta tekið á málum
ungra afbrotamanna með fjölbreytt-
ari úrræðum en þekkjast í dag. Því
fyrr sem afbrotaunglingar eru stöðv-
aðir af, tekið er utan um þá og þeim
markvisst sinnt með það að leiðar-
ljósi að reyna að koma þeim inn á
rétt spor aftur, því minni líkur á
neikvæðri þróun mála síðar meir.
Stór hluti allra afbrota og alls
ofbeldis, sem lögreglan þarf að hafa
afskipti af, tengist vímuefnaneyslu
með einum eða öðrum hætti. Ef full-
orðna fólkinu tekst að breyta við-
horfi sínu til eigin vimuefnaneyslu
er mjög líklegt að það hafi jákvæð
áhrif á börnin. Aldursmörk þeirra
unglinga sem neyta áfengis munu
þá hækka aftur og afbrotum fólks
á öllum’ aldri á enn eftir að fækka.
Þá kemur það af sjálfu sér að ýmis-
legt annað er telja má óæskilegt í
fari unga fólksins okkar í dag á eft-
ir að færast til betri vegar þegar
fram líða stundir.
Höfundur er aðstoðaryfirlög-
regluþjónn í Reykjavík.

|| ltsölustaðir Maria Galland
Reykjavik: Ingólfsapótek Kringlunni,
Ásýnd.
Kópavogur: Snyrtistofon Rós.
Hafnarfjörður: Díselln, Miðbæ.
Bolungarvik: Laufið.
Hvammstungi: Mirm.
Akureyri: Vöruhús KEA.
Neskaupstaður: Snyrtistofan Rakel.
Hornafjöríur: Hórsnyrtistoln
Hverageríi: Snyrtistofa Löllu.
MlRÓ EHF. • SÍMI 565 5633
Ómar Smári
Ármannsson