Morgunblaðið - 23.03.1996, Blaðsíða 5

4 C LAUGARDAGUR 23. MARZ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 23. MARZ 1996 C 5
Söngvari og
sagnfræðingur
IAN Bostridge gefur bráðlega
út sína fyrstu bók, sem fjallar
um það hvernig ríkjandi stétt
beitti ásökunum um galdra til
að losa sig við óæskileg öfl í þjóð-
félaginu milli 1650 og 1750.
Bostridge er mjög eftirsóttur og
hann er upptekinn fram til árs-
loka 1997, en hann er bókaður
til annars konar raddbeitingar
en fylgir fyrirlestrahaldi.
Bostich hefur þegar sungið í
Covent Garden og með ensku
þjóðaróperunni. Hann er aðeins
þrítugur og er talinn einn fremsti
tenór Breta.
Bostich kom fyrst fram í
óperu þegar hann var 13
ára. Það var í „Werther"
eftir Massenet á sviði
þjóðaróperunnar. Þegar
hann var í háskóla söng
hann ljóð eftir Schubert
að eigin frumkvæði. Hann
ákvað að fá tilsögn og hafði
IAN Bostich,
tenór og
sagnfræð'
Ingur.
hugmyndir um að geta helgað
sig hvoru tveggja, söngnum og
fræðunum. Vendipunkturinn
kom þegar hann steig á svið ástr-
ölsku óperunnar i uppfærsiu af
„Miðsumarnæturdraumi“ eftir
Benjamin Britten árið 1994. Eftir
það hafa fræðin orðið að sitja á
hakanum.
Bostich syngur í tveimur til
þremur óperum á ári. Þess á
milli heldur hann tónleika þar
sem hann syngur einsöng. Ljóða-
söngur er hans uppáhald og
óbeitin sem hann hafði á ítölsk-
um óperum í háskóla er horfin:
„Smekkurinn hefur breyst,"
sepr hann í viðtali við
tímaritið GQ. „Ég er
opnari fyrir að sýna
tilfinningar, en ég vil
halda öllum boltunum
á lofti í einu. Með því
að gera sitt af hverju
tagi er hægt að laða
fram hinar ýmsu hlið-
ar raddarinnar."
Tungn-
mál deyr
TUSCARORA er eitt af
tungumálum Iroquis-
þjóðabandalagsins, sem
sex frumbyggjaþjóðir í
Kanada tilheyra. Hluti Tuscarora-
þjóðarinnar býr á verndarsvæði í
New York-ríki í Bandaríkjunum.
Einnig býr fámennt brot þjóðarinn-
ar í Norður-Karolínuríki, þar sem
einungis örfáir einstaklingar af
elstu kynslóð kunna enn móðurmál
þjóðarinnar. Það er reyndar nokkr-
um erfiðleikum bundið að komast
að því hvaða fólk kann ennþá tusc-
arora vegna þess að margir eldri
Tuscarora-indíánar reyna að halda
því leyndu að þeir kunni málið.
„Ég er sannfærður um að þjóðin
var ofsótt, félagslega, andlega og
siðferðilega. Þess vegna hvarf
tungumálið af sjónarsviðinu,“ segir
Amos Key, framkvæmdastjóri
menningarmiðstöðvar á verndar-
svæði frumbyggja í Ontario, í við-
tali við blaðið The Globe and Mail.
„Foreldrum mínum var refsað fyrir
að tala móðurmál sitt, og sögðu
mér ljótar sögur um hegningar."
Tvö til þrjú þúsund mál
í bráðri hættu
Tuscarora er eitt af þeim tvö til
þijú þúsund tungumálum í heimin-
um sem talin eru vera í bráðri út-
Þegar Helen Salter lést
á sjúkrahúsi í Toronto í
lok síðasta árs, 93 ára
gömul, tók móðurmál
norður-amerísku frum-
byggj aþjóðarinnar
Tuscarora stórt skref
nær útrýmingu, skrifar
Kristján G. Arngríms-
son. Þeir sem til þekkja
telja að Salter hafí verið
síðasti Kanadabúinn
sem talaði tuscarora
reiprennandi.
Stend og fell með
verkum mínum
ASKELL Másson tón-
skáld hefur fyrir margt
löngu skapað sér nafn
á alþjóðavettvangi.
Hafa verk hans verið flutt á tón-
leikum víða í Evrópu, Bandaríkj-
unum og Austurlöndum og verið
útvarpað af ófáum útvarpsstöðv-
um um heim allan. Og enn stend-
ur hann í stórræðum ytra.
Sá tónlistarmaður sem hefur
að öðrum ólöstuðum kynnt tón-
smíðar Áskels mest erlendis er
skoski slagverksleikarinn Evelyn
Glennie, sem meðal annars vann
hug og hjörtu hlustenda á tón-
leikum Sinfóníuhljómsveitar ís-
lands á liðnu vori. Þykir frami
hennar furðu sæta, þar sem hún
hefur verið nær heyrnarlaus frá
bamæsku.
Samstarf þeirra Áskels á rætur
að rekja til ársins 1990 og hefur
Glennie allar götur síðan flutt
verk hans víða um lönd. Þeirra
oftast einleiksverkið PRIM,
sem Áskell segir hana var-
lega áætlað hafa leikið tvö
hundruð sinnum á tónleik-
um, meðal annars í Bret-
landi, Bandaríkjunum,_ Ástr-
alíu, Japan, Kína, Israel,
Suður-Ameríku og á megin-
landi Evrópu.
Hefur Glennie nýlokið við
að hljóðrita verkið og verð-
ur það gefið út á geisla-
plötu, sem kallast mun
Drumming, í London 7.
apríl næstkomandi. Að út-
Verk Áskels Másson-
ar tónskálds hafa um
langt skeið verið flutt
á erlendum vettvangi
af heimskunnum
hljómsveitum og ein-
leikurum. Sérstak-
lega hafa síðustu
misseri verið við-
burðarík og Orri
Páll Ormarsson fór
að finna Askel
af því tilefni.
gáfunni stendur BMG Classics,
sem er hluti af RCA samsteyp-
unni, einu kunnasta útgáfufyrir-
f rn[/i nDHTlC
Þá hefur Glennie flutt PRIM í
sjónvarpi og ber þar hæst BBC
í Bretlandi og NBC Now og NBC
Super Channel í Bandaríkjunum.
Lofsamlegir
dómar
Konsertþáttur fyrir litla
trommu og hljómsveit er annað
verk eftir Áskel sem Evelyn
Glennie hefur leikið ásamt kunn-
um hljómsveitum víðsvegar í ver-
öldinni, einkum á síðustu misser-
um. Má þar nefna Sinfóníuhljóm-
sveit Birmingham, Konunglegu
Fílharmóníusveitina, Sinfóníu-
hljómsveit Cincinnati undir stjórn
Ivans Fischers, Sinfóníuhljóm-
sveit Baltimore og Sinfóníuhljóm-
sveit Toronto, þar sem sjálfur
Jukka-Pekka Saraste hélt um
tónsprotann. Hefur Áskell um-
boðsmann Glennie fyrir því að
verkið falli tónleikagestum víðast
hvar vel í geð og þeir rísi undan-
tekningarlítið úr sætum að flutn-
ingi loknum. Þá hafi fjölmargir
lofsamlegir dómar birst í blöðum.
Glennie er nú að æfa nýtt verk,
FRUM, sem Áskell skrifaði sér-
staklega fyrir hana. Verður það
væntanlega frumflutt í Englandi
á næstu vikum en að sögn Áskels
gefur Giennie sér jafnan góðan
tíma þegar hún er að fást við ný
verk.
Annar hljóðfæraleikari sem
kostað hefur kapps um að flytja
tónverk Áskels Mássonar á er-
lendri grundu er breski orgelleik-
arinn Iain Quinn. „Samstarf okk-
ar Quinns hefur verið mjög gott
og hann kom meðal annars hing-
að til lands í tengslum við Myrka
músíkdaga árið 1993 og lék þá
öll stóru orgelverkin mín í Hall-
grímskirkju," segir Áskell.
Ein ágætasta
kammersveit Breta
Fyrr í vikunni kom út hjá
bandaríska útgáfufyrirtækinu
Raven geislaplata með einu þess-
ara verka, Hugleiðingu, þar sem
Morgunblaðið/Kristinn
Iain Quinn er í aðalhlutverki.
í Bretlandi er nýhafin Norræn
tíð fyrir atbeina norrænu tón-
verkamiðstöðvanna. Er markmið
hátíðarinnar að kynna norræna
tónlist en innlendir listamenn
munu að mestu annast flutning-
inn. Koma nokkur íslensk tón-
skáld þar við sögu, þeirra á með-
ASKELL Másson
segir að kynni sín af
fjölmörgu erlendu og
innlendu tónlistar-
fólki hafi tvímæla-
laust haft áhrif á tón-
skáldskap sinn.
al Áskell Másson. Þegar hefur
Hebrides Ensemble, „ein ágæt-
asta kammersveit Breta“, eins
og tónskáldið kemst að orði, flutt
kammerverkið Snjó í Glasgow og
Edinborg og Chamber Group of
Scotland leikið PRIM, fyrrnefnt
dálætisverk Glennie, á sérstakri
hátíð í Skotlandi, þar sem list-
dans og tónlist voru ofin saman.
Þá mun danski básúnuleikar-
inn Niels-Ole Bo Johansen, sem
Áskell segir að sé sannkallaður
snillingur á sínu sviði, leika ein-
leiksverk eftir tónskáldið á hátíð
heilags Magnúsar í Orkneyjum í
lok júní næstkomandi.
Áskell leggur Kaupmanna-
höfn, menningarborg Evrópu
1996, til kammerverkið Elju.
Hefur Caput-hópurinn, sem verk-
ið er samið fyrir, þegar flutt það
á hinum nafntogaða Tónskáld-
atvíæringi við feikigóðar undir-
tektir, að því er fram kemur í
Berlingske Tidende. Þá mun
dönsk kammersveit taka verkið
upp á sína arma á ISCM-hátíð-
inni, einni stærstu og virtustu
tónlistarhátíð heims, í haust.
Tónskáldið ber lof á alla þá
innlendu og erlendu listamenn
sem lagt hafa honum lið. „Ég
hef verið mjög heppinn að fá
tækifæri til að vinna með íjöl-
mörgum frábærum hljómsveitum
og einleikurum og er ekki í nokkr-
um vafa um að kynni mín af
þessu fólki hafa haft þýðingu
fyrir minn tónskáldskap. Margir
þeirra ferðast víða - halda á bil-
inu 100-200 tónleika á ári - og
það hefur verið gaman að fylgj-
ast með því hvernig verkin mín
hafa öðlast sjálfstætt líf, sjálf-
stætt yfirbragð, í flutningi
þeirra."
íslensk tónlist í sókn
Áskell segir að íslensk tónlist
sé tvímælalaust að sækja í sig
veðrið á alþjóðavettvangi. Því
beri Bandaríkjaferð Sinfóníu-
hljómsveitar íslands glöggt vitni.
„Éf marka má viðtökurnar sem
verk Jóns Leifs virðast hafa feng-
ið á tónleikunum vestra er greini-
legt að íslensk tónlist höfðar til
Bandaríkjamanna. Ég dreg því
enga dul á þá skoðun mína að
hljómsveitin hefði átt að leika
meira af íslenskri tónlist í ferð-
inni og án efa að hafa íslenska
einleikara með í för. Vonandi
verður það gert næst þegar
hljómsveitin heldur vestur um
haf.“
Áskell Másson situr ekki auð-
um höndum um þessar mundir -
er meðal annars með Sinfóníu
nr.2 í smíðum. Tónskáldið er
tregt að tjá sig um verkið en
segir þó að RÚN, verk fyrir sinf-
óníuhljómsveit sem Sinfóníu-
hljómsveit íslands frumflutti fyrr
á þessu ári, og Elja séu einskon-
ar brú á milli fyrstu sinfóníunnar
hans, Sinfóníu trilogiu, og Sinf-
óníu nr. 2.
Þrátt fyrir þessa miklu kynn-
ingu erlendis segir Áskell að að-
stöðuleysið hér heima hái honum
töluvert. Hann sé til að mynda
enn að heyja baráttu fyrir frum-
flutningi tveggja sinna stærstu
verka, Sinfóníu trilogiu og óper-
unnar Klakahallarinnar. „Þessi
verk eru bæði gríðarstór en sin-
fónían mun til að mynda taka
um klukkustund í flutningi, auk
þess sem hún er samin fyrir
hundrað manna hljómsveit. Ég
gefst hins vegar ekki upp enda
stend ég og fell með verkum
mínum.“
XOOTS Shada Koox,
skrauthattur sem lista-
maður úr röðum Chilkat
Tlingit-indíána gerði á 19.
öld.
rýmingarhættu og ekkert virðist
geta komið í veg fyrir að þessi mál
deyi. I tímaritinu New Scientist
segir að alls séu um sex þúsund
tungumál í heiminum, en þar af
eiga einungis um 600 öruggan sess.
Langflest tungumála heimsins eru
töluð af fámennum þjóðarbrotum,
að því er segir í tímaritinu, og allt
að helmingur þessara mála kann
að glatast fyrir fullt og allt á kom-
andi öld.
Fimm tungumál hafa náð afger-
andi fótfestu. Þau eru kínverska
(mandarin), enska, spænska, rúss-
neska og hindi, sem eru móðurmál
helmings þeirra 5,7 milljarða
manna sem jörðina byggja.
Fjöldi þeirra Kanada-
búa sem tala hvorugt op-
inberu málanna, ensku og
frönsku, eykst reyndar
dag frá degi, því innflytj-
endur frá öllum heimshorn-
um bera móðurmál sín með
sér og eiga, lögum sam-
kvæmt, rétt á að varðveita
málið sem og aðra menningarar-
fleifð sína. En þessu er þveröfugt
farið með frumbyggjaþjóðir lands-
ins, sem þó hafa átt búsetu hér í
álfu um árþúsundir. Tungumál
frumbyggja eiga mjög undir högg
að sækja vegna framgangs ens-
kunnar. Af 53 tungumálum frum-
byggja í landinu eru 43 talin í alvar-
SÝNISHORN af
list Tuscarora-frumbyggja;
höfuðfat frá 19. öld.
legri útrýmingarhættu, samkvæmt
áliti þingmannanefndar sem skipuð
var 1990. Einungis þijú mál, cree,
ojibway og inuktitut, eiga góða
möguleika á að blómstra, að áliti
nefndarinnar.
Hvað er
tungumál?
Nú má auðvitað spyija hvort það
sé endilega af hinu illa að tungu-
málum í heiminum fækki, gæti það
ekki meira að segja orðið til bóta
og einfaldað hlutina? Það er álit
sumra sem teljast sér-
fróðir um tungumál,
að eftir því sem
fleira fólk tal-
ar færri
tungumál,
því auð-
veldari
verði öll
sam-
skipti
manna á
meðal
og
gagn-
kvæm-
ur
skiln-
ingur
aukist.
Sam-
kvæmt þessu
viðhorfi er tungumál fyrst
og fremst tæki sem við notum til
samskipta, svona svipað og við not-
um hamar við smíðar. Gildi tungu-
máls, samkvæmt þessu, er einung-
is tæknilegt og ræðst af því
markmiði sem málið auðveldar
okkur að ná, svona eins og ef
gildi hamarsins er einungis fólg-
ið í því að hann auðveldar okkur
að byggja hús. Tungumálið, líkt og
hamarinn, hefur ekkert eiginlegt
gildi; það er að segja, það skiptir
ekki máli þótt tiltekið tungumál,
eða tiltekinn hamar, glatist, ef ná
má settum markmiðum með því að
tala eitthvert annað mál, eða kaupa
nýjan hamar.
Gagnstæð þessu viðhorfi er sú
skoðun að tungumál hafi eiginlegt
gildi, sem glatast ef tungumálið
deyr. Joanne Weinhotz, kennari við
Tuscaroraskólann í Lewiston í
Bandaríkjunum, segir við The Globe
and Mail að tungumál sé annað og
meira en bara samskiptatæki.
„Tungumál," segir hún, „er lykillinn
að því hvernig við hugsum." Hverfi
tunga Tuscaroraþjóðarinnar glatist
með henni heimssýn og menning
þjóðarinnar.
Amos Key segir að eftir því sem
tungumálum fækki verði heimssýn
okkar og lífsviðhorf einsleitari, því
að í hveiju tungumáli búi sérstakur
skilningur á lífinu og tilverunni.
„Hyggist maður útrýma þjóð þá
bytjar maður á að drepa tungumál-
ið sem hún talar,“ segir hann. „Það
er ekki lengur hægt að skiptast á
hugmyndum og hugtökum." Það
er að segja, hugmyndir eru ekki
„þýðanlegar" yfir á annað tungu-
mál, heldur deyja með málinu. „Ef
maður vill breyta heimssýn þá er
einfaldast að losa sig við tungumál-
ið og taka upp annað,“ segir Key.
„Með nýju máli kemur nýr skilning-
ur á heiminum."
Fyrir tíu árum hófst Key handa
við að reyna að bjarga tungumálum
þjóðanna í Iroquoisbandalaginu.
Hann segist hafa haldið að bróðir
Helen Salter, Robert Mount Pleas-
ant, hefði verið síðasti Kanadabúinn
sem kunni tuscarora reiprennandi.
Mount Pleasant lést fyrir tveim
árum. Það var ekki fyrr en tveim
mánuðum áður en Salter lést að í
ljós kom að hún kunni málið til
hlítar. „Nú er einnig hún farin,"
segir Key.
Móðurmálið
bannað
Ein af ástæðum þess hve tregt
margt eldra fólk frumbyggjaþjóða
er til að tala móðurmál sitt er sú,
að um árabil reyndu kanadísk yfir-
völd, ásamt kirkju og skólum, að
útrýma tungum frumbyggjaþjóða.
Börnum var bannað að tala móður-
mál sitt í skólum, og var refsað ef
þau heyrðust óhlýðnast boðum um
að tala einungis ensku.
Ekki er vafi á, að ráðamenn og
kennarar töldu það vera af hinu
góða að neyða börnin til að gleyma
móðurmáli sínu og læra og tala
ensku í staðinn. Rökin voru þau,
að með þessum hætti yrði börnun-
um auðveldara um vik að samsam-
ast lífi og háttum hvítra, sem höfðu
öll forráð í landinu.
I heila öld var það opinber stefna
yfirvalda að frumbyggjar skyldu
samsamast menningu innflytjend-
anna frá Evrópu. Þetta reyndist
ókleift, því frumbyggjar veittu
harða mótspyrnu og nú þykir þeim
mikils um vert að tilheyra „fyrstu
þjóðum" Kanada. Mörg börn og
unglingar sem búa á verndarsvæð-
um ganga nú í skóla þar sem
kennsla fer fram á móðurmáli
þeirra, auk ensku.
Þessi háttur var tekinn upp fyrir
tíu árum þegar foreldrar barna á
verndarsvæðum gerðu sér grein
fyrir að allir sem kunnu tungur
frumbyggja þjóðanna til fullnustu
voru orðnir háaldraðir og tungumál-
ið var í hættu. „Við gerðum okkur
grein fyrir að nú voru síðustu for-
vöð,“ segir Allan Miller, sem er
Mohawk-indíáni, við The Globe and
Mail. „Faðir minn kunni mohawk,
en hann kenndi mér ekki málið.“
Þótt skólagangan verði nokkru
erfiðari fyrir vikið eru krakkarnir
kátir með að læra bæði á ensku og
sínu eigin tungumáli. Skólaganga
á verndarsvæði hefur einnig þann
kost að börnin verða ekki fyrir barð-
inu á kynþáttahatri, sem oft mætir
þeim í almennum skólum utan
svæðanna.
„Hér þarf ekki að setja reglur
sem banna kynþáttahatur," segir
Miller.
Listin er löng en eru
ekki til takmörk?
TjEGAR H.G. Wells fjallaði um
„Ódysseif" eftir James Joyce
hafði hann á orði að það væri ósvífni
að skrifa svona langar bækur. Um
þessar rnundir virðist allt kapp lagt
á magn í listheiminum. Tvö hlé eru
gerð í leiksýningum til að áhorfend-
ur þrauki til loka, ganga þarf þing-
mannaleið til að komast gegnum
listsýningar og það þykir vel slopp-
ið ef kvikmynd er undir þremur
klukkustundum.
Ónefndur listrýnir breska tíma-
ritsins The Economist telur að þessi
áhersla á magn eigi rætur að rekja
til síðasta áratugar þegar eitt þús-
und verka sýning á list Pablos Pic-
assos var sett upp í Nýlistasafninu
í New York. Árið 1979 fór fimm
klukkstunda sýning á myndinni
„Napóleon“ eftir Abel Gance frá
1927 um heiminn. Nokkru síðar var
sett upp söngleikjaútgáfa af „Nich-
olas Nickelby11, sem stóð allan dag-
inn.
Þenslan náði einnig til bókaút-
gáfu. Fyrsta bindi ævisögu Lyndons
B. Johnsons Bandaríkjaforseta eftir
Robert Caro var tæpar 900 síður
og var viðfangsefnið þá rétt orðið
þrítugt.
Tilhneiging
til þenslu
Nú þarf ekki að leita langt til
að finna þessa tilhneigingu til
þenslu. Ný leikgerð af „Hinu ljósa
mani“ og leikritið „íslenska mafían“
eru í lengri kantinum. Leikritið
„Föðurlandsvinur fyrir mig“ eftir
John Osborne tekur fjórar og hálfa
klukkustund í flutningi.
Sú var tíðin að kvikmyndir voru
um ein og hálf klukkustund. Nú
duga Oliver Stone ekki minna en
þijár og hálf klukkustund til að
gera Nixon skil og löggumyndin
„Heat“ er rúmir þrír tímar.
Stundum mætti halda að rithöf-
undar skrifuðu eftir vigt. Síðasta
skáldsaga Normans Mailers, „Harl-
ots Ghost“ er rúmar 1.300 síður
og fyrsta skáldsaga Davids Fosters
Wallace, sem er nýkomin út og
hefur hlotið mikið lof, er um eitt
þúsund síður og ber þann tvíræða
titil „Infinite Jest“ (Óendanlegt
háð).
Holskefla
heildarverka
Tónlistarútgáfufyrirtæki hafa
fundið gullnámu í útgáfu heildar-
verka. Philips hefur gefið út heild-
aiwerk Mozarts á 180 geisladiskum
og tekur viku að hlusta á þá alla
ef spilað er linnulaust. Hætt er við
að sá, sem kaupi sér slíkt safn, eigi
einnig allar píanósónötur Beethov-
ens, Haydn í heild og allar sinfóníur
Bruckners. Með þessum hætti losna
menn við að velja og hafna. Þeir
fá sér einfaldlega allan pakkann.
Hvernig gengur að hlusta er annað
mál, en hafi menn söfnunaráráttu
má svala henni með þessum hætti.
Svipað má segja um stórar list-
sýningar. Með því að þramma gegn-
um stórar yfirlitssýningar er hægt
að afgreiða á einu bretti ævistarf
listamanns eins og á Picasso sýn-
ingunni eða heilu tímabilin eins og
á sýningunni Berlín Moskva, sem
opnuð var í Moskvu í byijun mars
eftir að hafa notið mikillar aðsókn-
ar í Berlín svo mánuðum skipti.