Morgunblaðið - 20.04.1996, Blaðsíða 5

4 C LAUGARDAGUR 20. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 20. APRÍL 1996 C 5
Morgunblaðið/Sverrir
GUÐJON Bjarnason segist reyna að koma til skila dulinni ex-
pressjónískri spennu í verkum sínum.
Hið forboðna
landslag
Landslags- og fígúrumálverkið hefur átt
undir högg að sækja síðustu áratugina að
mati fímm norrænna listmálara sem opna
samsýningu í Ósló í dag. Guðjón Bjamason
er einn fímmmenninganna og ræddi Þröstur
Helgason við hann um sýninguna og þema
hennar, hið forboðna landslag,
FRÁ sjúkleika að hlátri eftir Guðjón Bjarnason.
ENDURSPEGLUN drengsins eftir Roj Friberg.
BLIND mynd eftir Michael Kvium til vinstri og
Söngvararnir þrír eftir Odd Nerdrum fyrir ofan.
í DAG verður opnuð myndlistar-
sýning fimm kunnra norrænna
listamanna í Henie-Onstad kunsts-
enter í Ósló undir heitinu, Hið for-
boðna landslag, en listamennirnir
fimm líta allir svo á að landslags-
málverkið hafi farið halloka fyrir
nýjum straumum í málaralist síð-
ustu áratuga. Þátttakendur í sýn-
ingunni eru Odd Nerdrum og Pat-
rik Huse frá Noregi, Roj Friberg
frá Svíþjóð, Michael Kvium frá
Danmörku og Guðjón Bjarnason
frá íslandi. Markmið sýningarinnar
er að kynna norræna landslagsmál-
verkið, ekki aðeins innan Skandin-
avíu heldur einkum utan hennar
en sýningin verður send víða um
Evrópu og einnig vestur um haf á
næstu tveimur árum. Ekki er ólík-
legt að hún muni líka rata hingað
út á þeim tíma.
Ytra og innra landslag
Að sögn Guðjóns Bjamasonar
var aðdragandinn að þessari sýn-
ingu önnur sýning sem hann ásamt
Patrick Huse héldu í Stafangri á
landslagsmálverkum. „Odd Nerdr-
um og Roj Friberg fengu áhuga á
að taka þátt í þessu samstarfi og
Michel Kvium bættist svo í hópinn.
Þetta er ekki hefðbundin norræn
sýning þar sem einn maður er frá
hveiju Norðurlandanna heldur
byggist samvinnan á sameiginlegri
afstöðu listamannanna til mál-
verksins."
Guðjón segir að heiti sýningar-
innar vísi til óminnislandslags og
hins innra landslags málverksins.
„Þetta þema vísar einnig til hins
forboðna innra landslags manns-
ins, afbrigðileika og skúmaskota
hugsunarinnar. En um leið vísar
það til ytra landslags og hins
menningarlega landslags.
Staða landslagslistar og fígúru-
málverksins innan Norðurlanda
hefur ekki verið mjög sterk síðustu
áratugi en þátttakendur þessarar
sýningar telja allir að bæði lands-
lagið og fígúran eigi sér djúpar
rætur í hinni norrænu list. Þau
hafa hins vegar verið nánast úti-
lokuð úr norrænum listasöfnum í
því gjörningaveðri sem nýjar lista-
stefnur hafa valdið síðustu ára-
tugi. Landslagið og fígúran era
kjarninn í norrænu málverki, allt
frá Munch.
Markmið sýningarinnar er að
kynna þetta viðhorf okkar og um
leið nýjar hliðar expressjónísks
málverks. Þær eru fólgnar í endur-
skoðun sögunnar en þátttakendur
í sýningunni líta jafnt til fornsagn-
anna og til post-módemískrar
heimspeki að innblæstri.“
Þótt þátttakendur sýningarinnar
eigi afstöðu sína til landslags- og
fígúrumálverksins sameiginlega
eru þeir ólíkir innbyrðis. Odd
Nerdram er vafalaust þekktastur
þeirra en í verkum hans má sjá
sterka skírskotun til forsögulegra
tíma og til endurreisnarmálara eins
og Rembrandt. í verkum Patricks
Huse má meðal annars sjá skír-
skotun tii norska 19. aldar málar-
ans, Lars Hertevig. Friberg og
Kvium vinna á nútímalegri grunni.
Friberg hefur einkum málað
ádeiluverk á réttarkerfið og eyði-
leggingu landslagsins en Kvium
hefur tekið á félagslegum vanda-
málum nútímans.
Guðjón hefur fjarlægari sjónar-
mið til fígúrunnar og landslagsins
og fæst einkum við ímyndir sam-
mannlegs hugarástands, við mann-
inn í ójafnvægi og spennu.
„Segja má að ég komi inn sem
endapunktur í ferli landslags- og
fígúrumálverksins“, segir Guðjón.
„Eg fæst við landslagið í andrúms-
lofti post-módernismans og niður-
rifskenndrar heimspeki. í verkum
mínum má greina tvíræðni og
svartan húmor innan landslags
sem hefir enga nána tilvísun. Upp-
leystu og formlausu landslagi er
jafnan skákað með andstöðu sinni
sem er reglubundin myndskipun.
Þannig á sér stað hnitmiðuð yfir-
málun í andstöðu við upphaflegt
markmið málverksins.
Þó svo að ég, eins og aðrir þátt-
takendur sýningarinnar, trúi sterkt
á hinn sjónræna þátt málverksins
hef ég efasemdir um frásagnar-
gildi þess og inntak, ég hef efa-
semdir um málverkið sem miðil.
En á þeim tímum sem við lifum
má segja að allt verði að taka til
gagngerrar endurskoðunar, jafnt
myndlist, byggingarlist sem aðrar
greinar, þótt hefðinni verði ekki
lagt fyrir róða.“
Leit að nýrri vídd
Guðjón vitnar í bandaríska rit-
höfundinn F. Scott Fitzgerald sem
sagði að það væri eðli góðs huga
að geta haft tvær andstæðar skoð-
anir en samt haldið áttum. „Ég
fæst við landslags- og fígúrumál-
verk úr ákveðinni hugmyndafræði-
legri og kaldhæðnislegri fjarlægð.
I málverki mínu eru engar pensil-
strokur heldur vinna verkin sig
nánast sjálf fyrir þyngdarkrafta
náttúrunnar. Ég, líkt og aðrir þátt-
takendur sýningarinnar, reyni að
koma til skila dulinni expressjón-
ískri spennu sem er stór hluti af
sálarlífi norrænna íbúa. í verkum
mínum skiptast á óendanleg óp og
þagnir en það má segja að mark-
mið mitt sé að leita að nýrri drama-
tískri vídd innan ramma þessarar
sýningar.“
Sýningin verður opnuð í dag og
stendur til 2. júní en frá Ósló fer
hún víða eins og áður sagði. í til-
efni af sýningunni verður gefín út
listaverkabæklingur með verkum
þátttakendanna og einu ljóði eftir
hvern þeirra.
Hirðskáld
Orkneyinga látið
LAUGARDAGINN 13. apríl lést
rithöfundurinn og skáldið George
Mackay Brown í sjúkrahúsinu í
Kirkwall á Orkneyjum. Hann var
sjötíu og fjögurra ára gamall.
George Mackay Brown er eitt
þekktasta skáld Skotlands eftir
stríð og hafa bækur hans verið
þýddar á mörg tungumál.
George Mackay Brown fæddist
í smábænum Stromnes á Orkneyj-
um árið 1921. Hann stundaði venju-
legt skólanám í Stromnes en þrítug-
ur að aldri sótti hann skóla við
Newbattle, rétt við Edinborg.
Skólameistari þar var hið þekkta
skáld Edwin Muir sem hvatti Ge-
orge Mackay Brown til að þroska
með sér þá rithöfundahæfileika sem
snemma höfðu komið í ljós. Fyrsta
ljóðabókin kom út 1954, The Storm,
og ritaði Iærifaðirinn, Edwin Muir,
formála að henni. George Mackay
Brown hélt áfram námi í enskum
bókmenntum við háskólann í Edin-
borg og stundaði þar cand. mag.
nám með ljóðagerð skáldsins og
Orkneyska skáldið
George Mackay Brown
lést nýlega 74 ára að
aldri. Dóra Ósk Hall-
dórsdóttir fjallar um
ævi og höfundskap
skáldsins sem sótti efni-
við sinn að mestu leyti í
fábrotið líf bænda og sjó-
manna í Orkneyjum.
—V
klerksins Gerards Manleys Hopkins
sem sérgrein. Að frátöldum náms-
árum í Edinborg og írlandsferð
árið 1968 hefur Mackay Brown
eytt öllum sinum ævidögum á Orkn-
eyjum.
Heillar með einlægni sinni
Júlían Meldon D’Arcy, dósentvið
Háskóla íslands, hefur skrifað kafla
um George Mackay Brown í bók-
inni Scottish Skalds and Sagamen,
sem væntanleg er frá Tuckwelí
Press í Edinborg í haust. Þar segir
að skáldskapur Mackays Brown,
sem sækir efnivið sinn að mestu
leyti í fábrotið líf bænda og sjó-
manna í Orkneyjum, heilli æ fleiri
lesendur með einfaldleika sínum og
einlægni. Stíll Mackays Browns er
mjög auðkennanlegur; hann notar
einfalt en nákvæmt orðfæri sem
þrungið er goðsagnakenndu og
táknrænu ívafí. Bæði er þar að
finna vísanir í þjóðsögur og trúar-
legar dulsagnir. I bókinni segir Júl-
ían ennfremur að í stíl Mackays
Browns megi sjá glögg einkenni
norræns kveðskapar sem komi
skýrast fram í notkun hans á kenn-
ingum, en þær voru veigamikill
þáttur í norrænum skáldskap. í ljóði
Mackays Browns „The Sea: Four
Elegies“ (Winterfold, 1976) notar
hann margar kenningar fyrir sjó-
inn, s.s. ekkjusmiður, svanaleið og
hvalvöllur.
Orkneyjar og ísland vora fyrr á
öldum tengd sterkari böndum en
núna þegar fréttir þaðan eru sjald-
gæfar. En þótt langt sé um liðið
síðan Kári hefndi Skarphéðins og
höfuð Gunnars Lambasonar fauk
upp á borðið fyrir Sigtrygg konung
af írlandi og jarlana, má þó segja
að hugmyndaheimur Njálssögu hafi
ætíð staðið Mackay Brown nærri.
Orkeyingar voru um margra alda
skeið norsk nýlenda, höfnuðu ekki
undir yfirráðum Skota fyrr en 1471.
Arfur norrænna manna lifir víða í
tungumáli eyjaskeggja, t.d. í orðum
eins og „thole“ (þola), „hoast“
(hósta), „noust“ (naust), „thu“ (þú)
og fleirum sem íslendingar kannast
strax við. Mackay Brown nýtti sér
þetta orðfæri óspart í skáldskap
sínum.
Áhugi á fornnorrænum
skáldskap
Öllu víðtækari áhrif frá fornum
norrænum skáldskap í stíl Mackays
Brown má rekja til þess mikla og
lifandi áhuga sem hann sýndi fom-
sögunum, einkanlega Orkneyinga-
sögu og Njálu, en þá síðamefndu
sagði hann einn mesta fjársjóð sinn.
Hann sagði að íslendingasögurnar
sýndu að vel sögð saga er getin í
einfaldleik og vex umvafin þögn.
George Mackay Brown.
Hinn kaldranalegi og knappi stíll
fornsagnanna birtist ljóslifandi í
mörgum skáldverka hans.
George Mackay Brown var frek-
ar einrænn maður en átti mikla og
sterka trú sem litaði allan hans
kveðskap. Hann trúði því að tengsl-
in við náttúrana væru manninum
knýjandi nauðsyn. Hann fann sam-
svörun milli árstíðanna: dauði vetr-
arins og gróandi vorsins mátti líkja
við píslargöngu, dauða og upprisu
Krists.
Brú milli kynslóðanna
Tvær helstu skáldsögur Mackays
Browns, Magnus (1973) og Vinland
(1992), sækja báðar efnivið sinn í
Örkneyingasögu. Magnus er byggð
á sögulegri persónu, Magnúsi Er-
lendssyni jarli Orkneyinga, sem
myrtur var á Egilsey um páskana
1117 og seinna tekinn í heilagra
manna tölu. Vinland nýtir sér sögu-
legt svið utan um ímyndaða per-
sónu, Ranald, sem m.a, fer með
Leifí Eiríkssyni til Ameríku og tek-
ur síðar þátt í orrastu við Clontarf
árið 1014, en þá orrustu kannast
íslendingar betur við sem Brjáns-
bardaga eins og frægt er í Njáls-
sögu. Þar féll Brjánn yfírkonungur
íra, háaldraður. Þessar tvær skáld-
sögur höfða líklega mest til íslend-
inga vegna sameiginlegs menning-
ararfs.
Winter Tales var síðasta skáld-
saga Mackays Browns. Þar harmar
hann þau illu áhrif sem fjölmiðlar
eins og sjónvarpið hafa á sagna-
gáfu almennings. Hann segir í for-
mála bókarinnar að „ ... fólk geti
ekki lifað heilsteyptu lífi án þess
dýrmæta arfs sem forfeðurnir hafa
skilið eftir sig. Sögurnar eru brú
milli kynslóðanna. Ef sagnalistin
deyr eru menn ekkert annað en
fölnuð lauf sem fjúka um í nöprum
vindinum."
GANGAN
SKAPAR
LISTINA
HAMISH Fulton er breskur myndlistarmaður
sem fer í gönguferðir, gerír um þær mynd-
verk og sýnir víða um lönd. Öll hans verk eru
á einn eða annan hátt um þessar mislöngu
göngur og upplifanir þeim tengdar. Fulton
hefur farið í sjö gönguferðir um Island og
nýlega dvaldist hann í viku á Mýrdalssandi
og opnaði skömmu síðar sýningu í sýningar-
salnum Annarri hæð við Laugaveg. Einar
Falur Ingólfsson hitti hann að máli.
ÚTLÍNUR sjö steina úr þurrum árfarvegi..., teikning gerð
á Mýrdalssandi í marsmánuði 1996.
Á SÝNINGU Hamish Fulton í sýn-
ingarsalnum Annarri hæð gefur að
líta verk unnin út frá gönguferðum
í nokkrum löndum; sum verkanna
unnin beint á vegginn og önnur í
formi innrammaðra teikninga. Nýj-
asta verkið, teikningu af sjö steinum,
gerði Fulton nokkrum dögum áður
en sýningin var opnuð. „Ég gerði
þessa mynd á Mýrdalssandi í síðustu
viku,“ sagði hann. „Ég var þar í sjö
daga, hélt mig allan tímann á tiltölu-
lega litlu svæði og það var mjög
áhugavert. Mjög ólíkt þeim göngu-
ferðum þegar komið er í nýjan nátt-
stað á hveiju kvöldi. Þeir Pétur Ara-
son og Ingólfur Arnarson, sem reka
sýningarsalinn, óku mér austur og
það var svo sérkennilegt að svartur
sandurinn var þakinn hvítum snjó
þegar við komum á áfangastað.
Tveimur dögum síðar hafði snjórinn
bráðnað og allt orðið svart. Þegar
þeir sóttu mig eftir viku hafði snjóað
nóttina áður og allt var orðið hvítt
að nýju. Þetta var göldrum líkast.
Það er gaman að fylgjast með og
upplifa hlutina á svona litlu svæði.
Fylgjast með atferli fuglanna, hreyf-
ingu skýjanna. Það er ein aðferðin
við þessar göngur mínar að upplifa
staði þannig." Fulton segist vera
myndlistarmaður sem gengur, ekki
göngumaður sem býr til myndverk.
Hann hóf að vinna á þennan hátt á
árunum kringum 1970 og þótt verk-
in hafí þróast og tekið breytingum,
segir hann að grunnhugsunin varð-
andi gönguna hafi ekki breyst. „Það
er mín heimspeki að ég get ekki
skapað list án þess að hafa farið í
göngu. Úr göngunum kemur listin;
upplifunin kemur á undan. Og vita-
skuld hefur þetta með tengslin við
náttúruna að gera.“
- Þannig að þú hefur ekki áhuga
á að sitja í bíl og horfa á landið?
„Nei. Ég held að fólk geti skapað
list þannig, eins og landslagsljós-
myndarar sem koma til Islands, aka
útá land á stórum bílum, stökkva
einshvers staðar út með tæki sín og
taka myndir í ákveðnum aðstæðum.
Ég ber virðingu fyrir því en hef ekki
áhuga. Ég þarfnast upplifunarinnar,
að tengjast landslaginu. Við menn-
irnir erum nú einu sinni hluti af
náttúrunni - þótt það sé auðvelt að
kljúfa sig frá henni í vestrænum stór-
borgum.“
Heillaður af virkni hlutanna
í hverri gönguferð heldur Fulton
dagbók og vinnur síðan útfrá henni
er heim kemur. í mörg ár byggðist
list hans aðallega á ljósmyndum með
texta inná, en smám saman fór hon-
um að finnast of breitt bil milli upp-
lifunar sinnar og þess sem áhorfand-
inn skynjaði út frá verkinu. Þá fór
hann að gera meira af veggmálverk-
um í sýningarsölum; að skapa á
nokkram dögum sýningar í hveijum
rými fyrir sig, og notast mikið við
teikningar. „I dag kýs ég ennfrem-
ur,“ segir hann, „að skapa verk á
þeim stöðum sem ég fer um, verk
sem endurspegla hvað ég er að hugsa
og upplifa á þeim tíma.
Á hverri göngu geri ég kannski
10 teikningar. Hvernig ég vinn úti
á mörkinni er mjög spontant og háð
augnablikinu. Þannig var það með
teikninguna sem ég sýni hér. Tjaldið
mitt stóð á mosa og grasi við þurran
árfarveg og ég tók steina úr farveg-
inum, setti á blað og teiknaði í kring-
um, og setti þá síðan aftur á sinn
stað. Þannig eignast ég eitthvað um
staðinn án þess að fjarlægja nokkuð
eða eyðileggja. Og þetta þarf ekki
að taka neinn tíma. Form steinanna
eru ekki ímyndun en það var hins-
vegar ímyndun mín sem setti þá á
blaðið. Þetta eru raunveruleg form
úr náttúrunni. Vatn hefur sorfið
hvern þessara steina. Því þótt far-
vegurinn hafi verið þurr þegar ég
var þar, rennur væntanlega aftur
vatn um hann í vor og heldur áfram
að slípa steininn, þannig að eftir
1000 ár verður hann orðinn allt öðru-
vísi. Kannski orðinn að lítilli völu.
Og einhverntíma var þessi steinn í
gijóti sem var á stærð við borð.
Teikningin sýnir því eitt form í lífi
þessa steins.“
, - Einhverskonar vísindaáhugi
birtist í þessum verkum.
„Ég er ekki vísindamaður og þetta
eru ekki vísindaleg verk. En ég er
heillaður af gangverkum, virkni hlut-
anna. Hvernig hlutir þróast.“
Ekki á flótta undan mönnuin
Fulton eyðir um þremur mánuðum
á ári í gönguferðir, er annars að
vinna úr upplifunum ferðanna og að
undirbúa sýningar. Stundum gengur
hann um óbyggðir og í önnur skipti
liggur leið hans meðfram malbikuð-
um þjóðvegum. Hann segist vera
praktískur maður og fer gjarnan á
staði sem auðvelt er að komast til.
„Eitt af því sem er heillandi við
gönguferðir er hvað > möguleikarnir
eru gífurlega margir," segir Fulton.
„Ég hef farið í þónokkrar gönguferð-
ir í heimalandinu! Og ég hef gengið
í ýmsum löndum, þótt þau séu ekki
eins og mörg og sumir halda. Þetta
er allt svo afstætt og fjölbreytileiki
landslags í heiminum óendanlegur.
Það eru svo ótal margir staðir sem
ég hef ekki upplifað."
- Þú hefur komið nokkrum sinn-
um til íslands.
„Já, þetta er áttunda skiptið. Fyrst
kom ég 1971 og ferðaðist bara um
með áætlunarbifreiðum; horfði í
kringum mig og heillaðist gjörsam-
lega af landslaginu. Ég hef síðan
farið í sjö göngur hér, að þessari
síðustu meðtalinni.
Þessi hugmynd, að snúa aftur til
sömu landanna, er áhugaverð. Sumir
segja að maður eigi alltaf að heim-
sækja nýja staði, en aðrir að maður
eigi að koma aftur og aftur, því
hægt sé að upplifa sama staðinn á
svo ólíkan hátt. Og það hlýtur að
eiga við um stað einsog ísland, þar
sem landslagið er síbreytilegt og
veðrið mjög mótandi afl.“
Hamish Fulton hefur um árabil
sýnt reglulega í Bandaríkjunum og
ýmsum Evrópulöndum og segist
mjög ánægður með að hafa nú bætt
íslandi á þann lista. „Það fer ákaf-
lega gott orðspor af þessum sýning-
arsal meðal listamanna. Sýninga-
skráin er mjög óvenjuleg; dagskrá í
háum gæðaflokki. Hvaða gallerí sem
er í stórborgum Bandaríkjanna eða
Evrópu gæfí mikið fyrir sýningaskrá
einsog þessa hér.
Sýningar era mjög mikilvægar
fyrir mig - mikilvægur hluti þess
að vera listamaður. Eg kann vel að
meta þá samræðu sem myndast milli
mín, sem skapara verkanna, og
áhorfandanna. Þeir geta vonandi
lært eitthvað af mér, verkin kveikt
spurningar, og ég að sama skapi
lært af þeim; listin er mannleg og
það er mér mjög mikilvægt.
Hluti af ætlun minni með listinni
er einmitt að vekja spurningar.
Þannig valdi ég sérstaklega eitt
veggverkið hér á sýningunni, frá
göngu í Frakklandi, með það í huga
að hún endaði á sumarsólstöðum, en
þá er bjart hér á íslandi allan sólar-
hringinn."
- Þú gengur venjulega einn.
„Oftast nær. Ég hef líka gengið
með öðrum listamönnum, eins og
Richard Long, með syni mínum og
vinum. En í níu af hveijum tíu ferð-
um er ég einn. Það að ég gangi einn
þýðir ekki að ég sé eigingjarn eða á
flótta undan mönnum. En þegar þú
ert einn úti í náttúrunni þá hvelfist
hún einhvernveginn yfir þig, er ekk-
ert síuð, endurvörpuð eða rökrædd.
Það er bara þú og allt hitt.“
- En ertu aldrei einmana?
„Nei nei,“ svarar Fulton hlæjandi.
„Ég get dvalist í borg og verið ein-
mana. En aldrei úti í náttúrunni."