Morgunblaðið - 25.04.1996, Blaðsíða 6

6 D FIMMTUDAGUR 25. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Svepprót
til varnar
gegn mein-
dýrum
KOSTNAÐ við nýskógrækt má
lækka verulega með því að auka
lífslíkur nýgróðursettra plantna.
Fyrstu árin eftir gróðursetningu
| misferst hér mikið af skógarplönt-
j um af völdum ranabjöllulirfa, en
þær naga rætur og eru mestu mein-
♦'dýr víða um heim. Heildarafföll eru
mismikil, en dæmi eru um að meira
en önnur hver planta hafi drepist
af þessum sökum. Finna verður
lausn á þessu vandamáli til að draga
úr afföllum og lækka þar með stofn-
kostnað við nýskógrækt. Reynt hef-
ur verið að veijast þessum vágesti
með skordýraeitri, en fullnægjandi
árangur hefur ekki náðst. '
í Haukadal í Biskupstungum
voru gróðursettar um 800 lerkip-
löntur sumarið 1991. Helmingur
þeirra var varinn gegn ranabjöllul-
irfum með skordýraeitri, en hinn
helmingurinn var óvarinn. Síðastlið-
ið haust voru tæplega 70% óvarinna
plantna dauð af völdum þessa mein-
s dýrs, en tæpur helmingur varinna
plantna (sjá línurit 1). Það er því
ljóst að unnt er að draga úr vandan-
um með beitingu skordýraeiturs. Á
því eru þó þeir gallar að: a) þessi
eiturefni eru hættuleg, b) þau
brotna hægt niður og c) þau spilla
umhverfinu. Það hefur því verið
lögð veruleg áhersla á að finna
aðrar leiðir.
Erlendar rannsóknir hafa sýnt
að lirfur ranabjöllutegundarinnar
húskepps þrífast mun verr á plönt-
'um með svepprótarsmiti, en ósmit-
uðum plöntum. Síðastliðið sumar
voru gróðursettar um 2.000 lerkip-
löntur I tilraun í Haukadal í Bisk-
upstungum. Helmingur plantnanna
var smitaður af svepprót, en helm-
ingurinn ósmitaður. Um haustið var
önnur hver planta tekin upp og
skemmdir á rótum ákvarðaðar. Um
það bil þriðja hver planta reyndist
vera skemmd af nagi ranabjöllulirfa
og gilti þá einu hvort plöntur með
svepprót eða án svepprótar áttu í
hlut. Hinsvegar voru skemmdir
SKÓGRÆKT OG UMHVERFISVERND
heildarfpda Skemmdir af völdum ranabjöllulirfa
plantna á smituðum og ósmituðum plöntum
Skemmdir á rótum
Afföll á lerkiplöntum af
völdum ranabjöllulirfa
Hlutfall
dauðra
plantna
Sumar ’91 Haust ’91 1992
1993
1994
1995
Ljósmynd/Halldór Sverrisson.
LIRFA ranabjöllu
á rót lerkiplöntu.
mun alvarlegri á plöntum sem voru
gróðursettar ósmitaðar, en þeim
sem nutu svepprótarsmits. Til dæm-
is voru rætur gjörsamlega uppnag-
aðar á meir en tíundu hverri ósmit-
aðri plöntu, en fátítt var að plöntur
með svepprótarsmiti væru svo illa
útleiknar (línurit 2). Þessar tilraun-
ir lofa því góðu og verður fram
haldið nú í sumar.
Þetta er samstarfsverkefni styrkt
af Vísindasjóði. Að verkefninu
standa: Guðmundur Halldórsson,
Rannsóknastöð Skógræktar ríkis-
ins, Halldór Sverrisson, Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins og Guð-
ríður Gyða Eyjólfsdóttir, Akur-
eyrarsetri Náttúrufræðistofnunar
íslands.
Guðmundur Halldórsson,
skordýrafrseðingur.
Erfðafræðileg auðlind
sem vert er að rann-
saka og vernda
ENN tórir birkikjarr á nokkr-
um stöðum langt inni á mið-
hálendi íslands í 4-600 m.
hæð yfir sjó (sjá kort). Spyija má
hvort þama sé um að ræða leifar
fornra birkiskóga, eða hvort aðkomið
birkifræ hafi fundið sér set til að
spíra og vaxa á þessum stöðum fyr-
ir einhveija duttlunga náttúrunnar.
Víða eru þessar kjarrleifar, sem ég
kýs að kalla „fjalla-
birki“ í þessu sam-
hengi og algerlega
ábyrgðarlaust
flokkunarfræði-
lega séð, í hættu
vegna uppblásturs
og áfoks.
Á Rannsókna-
stöð Skógræktar
ríkisins er hafið
verkefni sem m.a.
miðar að því að
rækta birkifræ til
uppgræðslu á há-
lendari svæðum.
Áform eru einnig
uppi um viðamikla
rannsókn á erfða-
fræðilegri stofngerð íslenska birkis-
ins og hefur birkifræi nú verið safn-
að í láglendisskógum um allt land í
því skyni. Fjallabirkið myndar afar
sjaldan nýtilegt fræ og þess vegna
verður að beita kynlausum aðferðum
til að fjölga því.
Fjallabirkið er áhugavert fyrir
margra hluta sakir:
1. Ef til vill er um að ræða leifar
viðáttumikilla birkiskóga frá því
löngu fyrir landnám, þegar veðurskil-
yrði voru mun hagstæðari en nú
ríkja, sem viðhaldist hafa með rótar-
skotum fram á þennan dag. Sé svo
er óvíst hvort birkið hafí aðlagast
hálendisumhverfí svo nokkru nemi.
Það ætti þá að haga sér svipað og
láglendisbirki í samanburðarrann-
sóknum. Þessi möguleiki er fræðilega
áhugaverður og gæti varpað ljósi á
útbreiðslu og þróun íslenska birkis-
ins.
2. Hitt er vel mögulegt að erfða-
fræðileg þróun hafí átt sér stað og
birkið lagað sig að erfíðum vaxtar-
skilyrðum til fjalla1. Sé svo gæti ver-
ið um afar verðmætan efnivið að
ræða fyrir vistheimt á hálendari
svæðum og jafnframt áhugavert efni
fyrir garðeigendur (t.d. skriðult
birki).
í apríl 1994 var gerður leiðangur
að Hvítárvatni (með dyggri aðstoð
4x4 jeppamanna) til að safna sprot-
um af fjallabirki. Fyrir norðan vatnið
vex dreift birkikjarr í 420-450 m.y.s.
á svæði sem nær frá Hrefnubúðum
í austri inn í Karlsdrátt I vestri. Land
er þarna illa farið af uppblæstri, en
einangrun þess hefur átt dijúgan
þátt í varðveislu birkisins.
Sóttir voru sprotar af alls 22 birki-
hríslum. Kvistir voru græddir á unga
birkistofna og brum ræktuð í vefja-
rækt. A.m.k. ein ágræðsla af hveiju
móðurtré lifðí og 10 móðurtré lifðu
í vefjaræktinni. Stefnt er að því að
stofna frægarð í Gunnarsholti með
ágræddu og vefræktuðu Karlsdrátt-
arbirki í vor (1996). Vefræktaðar
plöntur á fyrsta ári virðast á engan
hátt frábrugðnar öðru birki, þær
verða gróðursettar í samanburðartil-
raunir í sumar.
Karlsdráttarbirkið er enn sem
komið er eina fjallabirkið sem tekist
hefur að bjarga í hús.
1 Jafnvel þótt kynæxlun komi Iítt við
sögu geta stökkbreytingar í sprotaendum
leitt til aðlögunar á löngum tíma.
Dr. Snorri Baldursson,
jurtaerfðafræðingur.
NOKKRIR fundarstaðir birkis á miðhálend-
inu og hæð þeirra yfir sjó.
BIRKISKÓGARNIR voru
bjargvættir bændasamfé-
lagsins öldum saman. Þeir
voru uppspretta eldiviðar, notaðir til
kolagerðar og til beitar af búfé, eink-
um á vetrum, en það var stærsti
þátturinn í eyðingu skóglendis okk-
ar. Á örfáum stöðum var birki nægi-
lega stórt til að nýta í húsagerð,
aðallega sem smárafta og þverbita
og til smíða. En viðarnýting sem
hentaði forfeðrum okkur dugar ekki
í nútíma samfélagi og birkiskógar
okkar eru fyrst og fremst mikilvæg-
ir til að vemda gróður og jarðveg
og til að endurheimta blásið land,
ásamt að því að veita landsmönnum
ánægju og útivist.
Eitt af aðalstörfum skógræktar-
manna hefur verið að leita að tegund-
'um og kvæmum þeirra fyrir ýmsa
þætti skógræktar, en einkum til
framleiðslu timburs. Fjölmargar teg-
undir dafna vel og virðast henta
ágætlega til nytjaskógræktar. Hins
vegar eru upplýsingar um viðarvöxt
þessara nýbúa íslensku skóganna af
skornum skammti. Flestallir skógar-
reitir voru gróðursettir eftir 1960 og
gefa okkur mjög takmarkaða mynd
af vaxtarferli skógarreita, því reitim-
ir eru enn á æskuskeiði. Eldri reitir
eru mjög fáir, oftast litlir, bara smá-
þyrpingar, raðir eða stök tré - of
litlir til að veita haldbærar upplýs-
ingar um vöxt skóga. Slíkar upplýs-
ingar em nauðsynlegar til að skipu-
leggja skógrækt sem atvinnugrein:
til áætlunargerðar og arðsemisút-
reikninga í nytjaskógrækt.
Sem betur fer eru til fáeinir reitir
af erlendum tegundum, einkum á
Fljótsdalshéraði, frá stríðsárum, sem
veita okkur ómetanlegar upplýsingar
um vöxt skóga og hafa þeir verið
Viðarvöxtur í lerki-
skógi - nytjaskógrækt
Meðalvöxtur rússalerkis
í Guttormslundi Vöxtur
1952-1993 rtimm. /ha
Aldur trjáa, ár
undirstaða skógræktaráætlana. Einn
þessara reita er Ierkigróðursetningin
í Guttormslundi í Hallormsstaða-
skógi, sannkölluð perla íslenkrar
skógræktar. Þar hefur verið fylgst
með vexti og þrifum tijáanna frá
upphafi í um það bil 60 ár.
Lerkið í Guttormslundi var gróð-
ursett 1938 og 1939, lífaldur tijáa,
þ.e.a.s. aldur frá sáningu, er þó sá
sami alls staðar í lundinum eða frá
1933. Upphaflega var gróðursetning-
in mjög þétt, sennilega um 7.000 tré
á hektara (ha). Á árum eftir stríð var
allmikið af tijám tekið upp með hna-
us og sett niður í framhaldi upphafa-
legu gróðursetningarinnar og reitur-
inn stækkaður um einn dekkara.
Vorið 1952 var lagður út mælireit-
ur, 1.000 m að flatarmæli, í efra
(1938) stykkinu og öll trén innan
mælireits númeruð og mæld. Síðan
hefur reiturinn verið mældur á u.þ.b.
5 ára fresti, síðast 1993, þegar liðin
voru 55 ár frá gróðursetningu. Vorið
1952, þegar lerkið var 14 ára gam-
alt, stóðu 5.560 tré á hektara, meðal-
hæð tijáa var 4,5 m og þvermál 5,2
sm að meðaltali, en yfírhæð (sem er
meðalhæð 100 gildustu tijáa/ha og
talin gefa betri mynd um vaxtargetu
en meðaltalið) var 5,5 m. Reiknað
var að viðarmagn tijáa sem stóðu í
reitnunum væri um 40 mVha, sem
jafngildir 2,9 mVha viðarvexti árlega
við 14 ára aldur. Við útreikning á
viðarvexti var stuðst við norskar töfl-
ur gefnar út fyrir Japanslerki í Vest-
ur-Noregi og hafa þessar töflur verið
notaðar síðan til að reikna út viðar-
magn standandi tijáa.
Við stöðuga grisjun hefur tijáa-
fjöldi minnkað og nú eru aðeins 670
tré eftir á hektara. Rúmmál þessara
670 tijáa er 254 mVha. Um 5.000
tré af viði, hefa verið felld úr reitnun-
um síðan 1952, um 160 m3 þ.e.a.s.
tæplega 40% af viðarframleiðlunni.
Meðfylgjandi línurit sýnir þróun
hæðarvaxtar og meðal árlegan við-
arvöxt í Guttormslundi frá upphafí.
Þar kemur fram að vöxturinn hefur
verið nokkuð misjafn og sýnir veru-
lega lækkun á áttunda áratugnum
þegar veðarfar kólnaði hér á landi.
Hins vegar hefur lerkið náð sér aftur
á strik og aukið vöxtinn jafn og þétt
síðan veðrið fór aftur að hlýna, um
og eftir 1984. Meðal árlegur viðar-
vöxtur er 7,5 mVha og virðist ekki
hafa náð hámarki enn. Þetta vekur
þá spumingu hvort lerkið sé búið að
ná hátindi vaxtarferilsins. Undirrit-
aður taldi hámarkinu náð 1974 þeg-
ar meðal árlegur vöxtur lækkaði í
fyrsta sinn. Með batnandi veðri síð-
asta áratug hefur árlegur viðarvöxt-
ur aukist aftur og á kannski eftir
að hækka enn, mælingar næstu ára
munu leiða það í Ijós.
Vöxtur, eins og í Guttormslundi,
er talinn mjög góður í þeim héraðum
Norðurlanda sem eru á svipaðri
breiddargráðu og ísland. Þar er með-
alvöxtur skóga sjaldan meiri en 5
mVha á ári, yfirleitt í kringum 3
m“. Jarðvegur í Guttormslundi er
talinn sæmilega fijósamur, en þó
ekkert sérstaklega og sambærilegan
jarðveg er víða að finna í Hallorms-
staðaskógi. Þetta sýnir ótvírætt við
hveiju við getum búist á svæðum á
Fljótsdalshéraði. Nýlegar mælingar
á sitkagreni í Skorradal benda til
þess að sitkagreni verður enginn eft-
irbátur lerkis hvað snertir viðarvöxt.
Framtíð skógræktar á íslandi er björt
og búast má við að fleiri innfluttar
tijátegundir eigi eftir að sýna sam-
bærilegan vöxt í tímans rás.
Heimildin
Sigurður BlöndaJ, 1953. Mælingar á lerki
í Ilallormsstaðaskógi 1952. Ársrit Skógrækt-
arfélags íslands, Rcykjavík, 1953: 23-29.
Sigurður Blöndal, 1995. Innfluttar trjá-
tegundir í Hallormsstaðaskógi og aðlægum
jörðum í Skógum, Vallahreppi. Skógrækt
ríkisins, Egilsstöðum, 1995: 51.
Þórarinn Benedikz, 1975. Vaxtarmæl-
ingar á lerki í Hallormsstaðaskógi vorið
1974. Ársrit Skógræktarfélag Islands,
Reykjavík, 1975: 56-59.
Gunnar Frcysteinsson, 1995. Bonit-
eringskurver for sitkagran (Picea sitchens-
is (Bong.) Carr.) pá sörvest-Island. Inst. for
Skogfag, NLH-Ás, mai 1995.
Þórarinn Bencdikz,
skógfræðingur.