Morgunblaðið - 27.04.1996, Blaðsíða 8

8 C LAUGARDAGUR 27. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
FLATEYJARBÓK og Kon-
ungsbók eddukvæða
höfðu verið í varðveislu
Dana í rúm þrjúhundruð
ár þegar íslendingar fengu þau í
hendur á ný á hafnarbakkanum í
Reykjavík 21. apríl árið 1971.
Brynjólfur Sveinsson Skálholtsbisk-
up sendi, að tilmælum Friðriks
þriðja Danakonungs, Flateyjarbók
utan í bókasafn konungs árið 1656
og Konungsbók eddukvæða árið
1662. Sú fyrmefnda er stærst allra
íslenskra skinnbóka, 202 blöð, í
öndverðu í svo stóm broti að ekki
hafa fengist nema tvö blöð úr hveiju
kálfskinni en þau voru að auki þétt
skrifuð. Bókin er frá síðari hluta
14. aldar og er meginefni hennar
sögur af Noregskonungum. í Kon-
ungsbók eddukvæða er geymdur
þorri þeirra kvæða sem við kennum
vanalega við eddu. Fræðimenn hafa
ráðið af stafsetningu og leturgerð
handritsins að það hafi verið skrifað
seint á 13. öld en um uppmna þess
og feril að öðru leyti er ekkert vitað
fyrr en Brynjólfur biskup letraði á
það einkennisstafi sína og ártalið
1643.
Hátíðleg stund
Stefán Karlsson, forstöðumaður
Stofnunar Áma Magnússonar á ís-
landi, segir að hann hafi verið við-
staddur þann morgun sem danska
eftirlitsskipið Vædderen kom með
bækurnar tvær til hafnar í Reykja-
vík árið 1971. Stefán stundaði nám
sitt í Danmörku og vann um tíma
á Ámastofnun í Kaupmannahöfn.
„En ég flutti hingað heim árið 1970.
og var því kominn að stofnuninni
hér ári áður en fyrstu handritin
komu að utan. Það var náttúrulega
stórkostleg tilfinning að sjá skipið
leggja að og bækumar bomar í
land; það var hátíðleg stund þegar
þær vom afhentar."
Gjörbylting á
fræðastarfsemi
— Hvaða þýðingu hafði það fyrir
íslensku þjóðina og íslensk fræði
að fá þessi handrit heim?
„Fyrir íslensk fræði var þetta
ómetanleg gjöf. Hún hefur þýtt
gjörbyltingu á fræðastarfsemi hér
á landi því að fyrr á árum var eina
leiðin að fara til Kaupmannahafnar
ef menn höfðu áhuga á að rannsaka
handrit, sérstaklega ef um var að
ræða gömul handrit. Það hefur ver-
ið algerlega ómetanlegt fyrir íslensk
fræði að fá þennan efnivið í hendur
þó að rannsóknir séu nú meira og
TONLÍST
Sígildlr diskar
CALLAS
La Divina complete. María Callas
syngur óperuaríur eftir Puccini,
Verdi, Bizet, Rossini, Bellini,
Mascagni, o.m.fl. Ýmsar hljómsveitir
og stjómendur, þ.á m. Serafin,
Prétre, Rescigno, Galliera, Ghione
Votto og Karajan. EMI Classics
(0777) 7 54702 2 (2), (7243) 5 55016
2 (2), (7243) 5 55216 2 (0) og (7243)
5 65822 2 (4). Útgáfuár: 1995.
Upptökur: ADD, Evrópu/Bandaríkj-
unum 1954-72. Lengd (3 diskar):
3.44:02. Að auki viðtalsdiskur, 52:17.
Verð: 3.799 kr.
SJÖTTI og fyrri hluti sjöunda
áratugar tilheyrðu Maríu Callas.
Engin önnur „díva“ gat skákað út-
geislun hennar og innlifaðri per-
sónutúlkun, enda lagði hún öll
fremstu óperusvið heimsins að fót-
um sér. Túlkun hennar var innlifuð
og röddin afar sérstæð, en stórt
tónsvið, greind og ósérhlífni gerðu
henni kleift að færa kvíarnar út
fyrir troðnustu brautir óperu-
mennta. Hin grísk-ameríska drama-
tíska flúrsópransöngkona varð ein
örfárra til að syngja bæði ítalskan
bel canto (Lúcíu, Víolettu) og
Wagner (Briinnhilde, Isolde), og
stuðlaði jafnframt að endurvakn-
ingu gleymdra verka eftir Rossini,
Bellini og Donizetti. Hún var fljót
að tileinka sér ný verk, enda betri
píanisti en gengur og gerist meðal
óperusöngvara, og átti sér aldrei
fastan æfingarundirleikara.
María Callas lagði allt í sölurnar
fyrir list sína, og túlkun hennar var
meira stundaðar á grundvelli ljós-
mynda af handritum til þess að
handritunum sjálfum sé hlíft.“
— En er gert nóg í rannsóknum
á íslenskum fomritum?
„Það er aldrei gert nóg því að
verkefnin eru óþijótandi, til að
mynda er gríðarmikið af textum frá
síðari öldum, það er að segja sex-
tándu, sautjándu og átjándu öld,
sem aldrei hafa verið prentaðir. Og
þar að auki eru útgáfur ófullnægj-
andi á mörgum handritunum; þegar
eldri útgáfur voru gerðar höfðu
ekki öll handrit viðkomandi sögu
verið könnuð til hlýtar og því er í
langflestum tilvikum hægt að gera
betri útgáfur en til eru. Undan-
skilja má þær útgáfur sem komið
hafa út hér á stofnuninni síðustu
áratugina og reyndar alla þessa öld
í Danmörku.
Það má reyndar segja að kostur-
inn við að íslendingar fengu ekki
öll handritin heim, eins og þeir ósk-
uðu, sé að dönsk stjórnvöld bera
þá skyldu að halda áfram rannsókn-
um á þessu sviði. Það er hollt fyrir
allar fræðigreinar að starfsemin sé
ekki öll á einum stað.
Að vísu eru íslensk fræði stunduð
mun víðar en á þessum stöðum, þau
eru stunduð úti um allan heim. Á
meðal hinna erlendu fræðimanna
eru nokkrir sem hafa lagt stund á
beinar handritarannsóknir og þeir
hafa þá yfírleitt setið um lengri eða
skemmri tíma annaðhvort á Stofn-
un Árna Magnússonar í Reykjavík
eða í Kaupmannahöfn. Þessar
stofnanir hafa þá einnig gefið út
verk þeirra. Það er eitt af okkar
meginhlutverkum að gefa út vís-
indalegar útgáfur á handritum en
þetta eru vitanlega ekki bækur sem
almenningur sækist mikið eftir.
Þeim er fyrst og fremst ætlað að
vera grundvöllur undir frekari rann-
sóknir og jafnframt undir aðrar
útgáfur sem eru gerðar fyrir al-
menning og skólanemendur eða
undir þýðingar."
Skortir fjármagn
— Hver eru mikilvægustu verk-
efnin framundan?
„Mikilvægustu verkefni stofnun-
ar eru að vinna að rannsókn hand-
ritanna, að komast að aldri þeirra,
uppruna og ferli og svo jafnframt
að vinna að nýjum og betri útgáfum
á þeim textum sem varðveittir eru
í handritum. Þetta eru nákvæmnis-
verk sem taka gríðarlega langan
tíma. Raunar stendur þannig á nú
að það eru fleiri verk að verða tilbú-
Morgunblaðið/Kristinn
STEFÁN Karlsson.
ÓMETAN-
LEG GJÖF
StefánKarlsson var staddur á hafnarbakk-
anum í Reykjavík 21. apríl árið 1971 þegar
fyrstu handritin komu heim frá Danmörku
en hann er nú forstöðumaður Stofnunar
Áma Magnússonar á íslandi. í samtali við
Þröst Helgason segir hann að þessi gjöf
Dana hafí verið ómetanleg fyrir framgang
íslenskra fræða. Hann segir þó aldrei nóg
gert í rannsóknum á fornum bókum enda
séu verkefnin óþijótandi.
n
in til útgáfu en við höfum fjármagn S
til að sinna. Meginvandi okkar er Jg
því sá að okkur skortir fjármagn '
til að standa undir æskilegri útgáfu- ;;
starfsemi."
— En hvernig lítur framtíð
stofnunarinnar út?
„Framtíðarverkefnið er í fýrsta
lagi að varðveita handritin sem
best. Þó að þau hafí mörg hver
komið viðgerð hingað frá Dan-
mörku þá er alltaf þörf á að lag-
færa bækur betur. Það þyrfti líka
að bæta sýningaraðstöðuna hér en
nú er mikill munur á loftslagi í
geymslum og sýningarsal sem getur
valdið skemmdum á handritunum. '
Húsnæðið er reyndar orðið of lítið
og erfitt að gera nauðsynlegar
breytingar, við gætum til dæmis ;
ekki bætt við einum einasta starfs- |
manni því það er ekkert rúm fyrir |
hann.
Æskilegasti húsnæðiskosturinn j
sem ég sé í framtíðinni er í síðari
áfanga Þjóðarbókhlöðu. Þegar hún |
var teiknuð upphaflega var gert ráð
fyrir því að við hliðina á húsinu sem íf
nú hefur verið tekið í notkun myndi
rísa annað jafnhátt en helmingi
minna að flatarmáli. í þeirri bygg-
ingu fínnst mér að þessi stofnun
ætti að eiga heima ásamt fleiri
stofnunum sem starfa á sviði ís-
lenskra fræða. Þá væri þar komið
æskilegt fræðilegt umhverfí og ná-
býli við bókakost Þjóðarbókhlöð- [']
unnar og ekki sist við þann hand- m
ritakost sem þar er.“ , j;
Hlutur sem maður
sættir sig við
go
— Eru einhver handrit enn í .(;
vörslu Dana sem þú mundir vilja ,,,
fá heim?
„Ja, það er alveg búið að ganga -
frá þessu og maður sættir sig við
þá skiptingu á handritunum sem
gerð var þó að alltaf megi deila um
það hvort hún hafí verið gerð eftir
skynsamlegustu reglum. Það er
hlutur sem maður stendur frammi
fyrir og sættir sig við. En þegar
gengið var endanlega frá skiptingu
handritanna skrifuðu menntamála-
ráðherrar landanna undir sameigin-
lega yfírlýsingu _sem meðal annars
felur í sér að íslendingar eignist
myndir af flest öllum þeim íslensk-
um handritum sem eftir verða í
bæði Árnasafni og Konunglega
bókasafninu í Kaupmannahöfn. En
með þessari samþykkt var það
tryggt að við myndum annaðhvort
hafa frumrit eða myndir af öllum
íslenskum handritum í höndunum;"
Hin g'uðdómlega
að sama skapi umdeild á sínum
tíma; umdeildari en hún þykir í
dag. Sést það m.a. af því, að í sam-
anburði við flestar aðrar söngkonur
síns tíma hefur rödd hennar haldið
tilhöfðun sinni fádæma vel, kannski
sumpart vegna þess, að hún söng
hreinna og renndi sér minna milli
tóna en flestar aðrar. Hafi tækni
hennar ekki þótt með öllu galla-
laus, var hún samt í sérflokki, enda
forsenda þeirrar hnitmiðuðu innlif-
unar, sem enn þann dag í dag fær
kalt vatn til að hríslast milli blóðs
og hörunds hjá hlustandanum, t.d.
þegar hún sveiflar sér milli Ijaður-
stálslegnu höfuðtónanna og hins
sérkennilega neðra „chalumeau“-
sviðs síns, er minnir á dýpstu tóna
í klarinetti.
í plötusettinu eru alls 42 valdar
aríur úr víðfeðmu verkavali Maríu
Callas. Meðal uppáhaldshlutverka
hennar hjá undirrituðum er tví-
mælalaust hin seiðmagnaða og
hamslausa Carmen; kemst að hans
mati ekkert í hálfkvisti við flutning
hennar á Bizet-aríunum þremur á
þessum diskum. Andstæða Carm-
enar, Lauretta - hin bljúga,
ísmeygilega dóttir Giannis Schicc-
his í „O mio babbino caro“ úr óperu
Puccinis - hlýtur að blikna í saman-
burði, og fer þar e.t.v. hlutfallslega
lakasta aría söngkonunnar, enda
hafði hún allt annað skap og meira,
en jafnvel þar er gæðastaðallinn
vel fyrir ofan meðallag.
Fullkomnunarhyggja hennar var
gífurleg, og hún áttaði sig betur
en margar stjörnur óperuheimsins
á sérkröfum hljóðnemans. Fyrir vik-
ið hefur frægð hennar einnig enzt
betur en margra annarra, sem hef-
ur dofnað, þegar nærveru þeirra á
sviðinu naut ekki lengur við.
Engum blöðum er um að fletta,
að „La Divina" settið er meiriháttar
munnvatnsvaki fyrir alla söngkera
og Callasaðdáendur sérstaklega.
En líkt og ekki væri nóg gert, fylg-
ir rúsína í pylsuendanum: útvarps-
samtal sem Edward Downes átti
við söngkonuna í desember 1967.
Þó að sumum kunni að finnast að-
dáunartónn útvarpsmannsins á
köflum svolítið smeðjulegur, kemur
margt forvitnilegt fram í samtalinu,
og María Callas reynist ekki síður
heillandi persónuleiki í tali en í tón-
um. Tónlistarupptökurnar eru að
vonum nokkuð misjafnar (sumar
eru í mónó) en yfírleitt mjög fram-
bærilegar og ágætlega yfirfærðar
í stafrænt form.
C.P.E. BACH
Carl Philipp Emmanuel Bach:
Konsertar f. flautu og strengi í
a-moll (Wq 166), B-dúr (Wq 167),
A- dúr (Wq 168) og G-dúr (Wq 169).
Konsert fyrir óbó og strengi í
Es-dúr (Wq 165) og B-dúr (Wq 164).
Einleikur f. óbó og fylgibassa
(hörpu & selló) í g-moll (Wq 135)
og Einleikur f. hörpu í G-dúr (Wq
139). Heinz Holliger, óbó; Auréle
Nicolet, flauta; Ursula Holliger,
harpa. Enska kammersveitin u. stj.
Raymonds Leppards; Niðurlenzka
kammersveitin u. stj. Davids
Zinman. Philips Classics 442 592-2.
Upptökur: ADD, Sviss 12/1968 (Wq
135/139), Bretlandi 2/1974 (Wq
164/165) og Hollandi 5/1977 (Wq
166-69). Lengd (2 diskar): 2.29:54.
Verð: 1.899 kr.
MESTU meistarar tónsögunnar
munu alltaf hafnir yfir karp um
„réttan“ flutningsmáta. Hinn
tvöfaldi Philips-diskur er dæmi um
þetta. Upptökurnar eru að vísu
komnar til ára sinna, en
flutningurinn er auðheyrilega enn
í fullu gildi.
í dag mundu hljómlistarmenn,
jafnvel þótt utan upprunahyggju-
hópsins stæðu, eflaust draga úr
víbratói og ýkja spiccatóleik á stutt-
um nótum, en „rómantísk“ spila-
mennska brezku og hollenzku
kammersveitanna virðist samt ekki
koma að sök hér, alltjent ekki, ef
tónlistin sjálf, en ekki tilurðarum-
hverfi hennar, vegur þyngst á met-
um hlustandans.
Carl Philipp Emmanuel Bach var
næstelzti sonur Jóhanns Sebastians
og einhver mesti áhrifavaldur eftir-
farandi tónskálda á ofanverðri 18.
öld. Haydn, Mozart, já, jafnvel
Beethoven, þóttust standa í þakkar-
skuld við hann, enda varð Emmanu-
el nafntogaðasti framúrstefnuhöf-
undur síns tíma og ein af fyrstu
uppsprettum rómantíkurinnar. „Til-
finningasamur“ stíll hans þróaðist
upp úr fyrstu starfsárum hans við
hirð Friðriks mikla Prússakonungs
í Potsdam við Berlín (sbr. auknefni
Emmanúels, Berlínar-Bach), þar
sem stóð „fyrir flautu“ á flestum
raddskrám hirðhljómsveitarinnar.
Kóngur var nefnilega flautuleikari
í frístundum og samdi sjálfur sónöt-
ur og konserta fyrir þetta hljóðfæri
í tugatali, flautukennari hans Qu-
antz í hundraðatali, og semballeik-
arinn C.P.E. Bach varð að sjálf-
sögðu einnig að lúta kröfum hús-
bóndans og smekk, sem var fremur
íhaldssamur. En þrýstingur elur af
sér andsvar, og eflaust hefði Emm-
anúel ekki orðið jafn framsækinn
síðar meir, hefði andrúmsloftið í
Potsdam verið frjálslegra.
Verkin á þessum diskum eru
fremur „stillt“ miðað við það sem
seinna átti að verða, þegar höfund-
ur þeirra losnaði undan húsaganum,
en þó glittir víða í hinar miklu svipt-
ingar óg skapbrigðaskipti sem síðar
komu til með að setja mark sitt á
tónsköpun þessa merkasta arftaka
gamla Bachs. Athyglisvert er að
heyra móta fyrir nýjum heinríi undir
glitskel „galanta" stílsins, heimi
hinnar verðandi vínarklassísku són-
ötu og jafnvel rómantískrar sinfón-
íu, meðan síðustu dauðateygjur
barokksins eru enn í fersku minni.
Tónlistin er fjörug og fjölbreytt,
og snilldarleikur Holligers og Nico-
lets ásamt hollenzku og brezku
kammersveitanna í ágætri yfír-
færslu úr hliðrænni hljóðritun gerir
að verkum, að þessi forna hirðmús-
ík er fær um að bæta áheyrandan-
um skap nánast hvenær sem er.
gri
rui
ÓJ3
ifí
ni
iq
-.j
tn
jfí
Ríkarður Ö. Pálsson