Morgunblaðið - 04.05.1996, Blaðsíða 5
4 D LAUGARDAGUR 4. MAÍ1996
+
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 4. MAÍ 1996 D 5
MORGUNBLAÐIÐ
KJARVAL málaði sjö vegg-
myndir úr sögu íslensks
sjávarútvegs í Landsbank-
anum árin 1924 og 1925. Á stærstu
myndinni stakka konur saltfísk,
klæddar þykkum pilsum og peysum,
með belgvettlinga á höndum, skupl-
ur á höfði og sauðskinnsskó á fótum.
Þær eru önnum kafnar og halda á
fiskinum í fangi sínu nánast eins og
um börn þeirra væri að ræða, faðma
hann að sér. Þær eru harðgerðar á
svip, augun hvöss og einbeitt og
sumar með rauð nef af kulda. Tvær
konur skera sig hins vegar úr, þær
eru dregnar óskýrum dráttum fyrir
aftan fiskstæðuna hægra megin á
myndinni. Þetta virðast vera tvær
stássrófur sem hafa einhvern veginn
villst inná myndina, að minnsta kosti
er erfitt að segja til um hvaða er-
indi þær eiga þarna á stakkstæðinu.
Á litlum vegg við hlið þessa er
mynd af digrum landformanni og
vinnuflokki hans; hann stendur fyrir
framan saltfiskstæðu en útlínur
hennar eru orðnar máðar. í kringum
hurð eru málaðar þijár myndir, efst
af sjósetningu árabáts og til hliðanna
af sjómönnum í skinnklæðum. Til
hliðar bylgjast segl yfír bróðurpart
myndflatarins en í bakgrunni eru
skip við sjónarrönd. Á fjórða veggn-
um sjást þrír sjómenn standa við
siglutré, þeir horfa út á hafið í daufri
kvöldbirtu og virðast ræða saman.
Vafalaust hafa fáir séð þessar
myndir Kjarvals í Landsbankanum
í Austurstræti þar sem þær eru í
þröngum gangi fyrir framan skrif-
stofur bankastjóra á annarri hæð.
Sá sem á erindi við bankastjóra hef-
ur kannski um annað að hugsa en
listina sem prýðir veggi þeirra. í
Listasafni íslands gefst fólki nú hins
vegar tækifæri til að virða fyrir sér
ljósmyndir af þessum verkum meist-
arans sem prentaðar hafa verið í
fullri stærð og settar upp í sérsmíð-
uðu herbergi sem er eftirh'king af
ganginum í Landsbankanum. Auk
þessara mynda gefur að líta ýmsar
formyndir og skissur Kjarvals að
Landsbankamyndunum, til að
mynda nokkrar kolateikningar sem
fundust í Stýrimannaskólanum í
Reykjavík sumarið 1994. Með sam-
anburði á formyndunum og vegg-
myndunum gefst gestum einstakt
tækifæri til að skoða vinnuferli
meistarans frá frummynd til full-
gerðs listaverks. Einnig hefur verið
safnað saman fjölda mynda sem
hafa saltfisk að þema og eru málað-
ar á árunum 1934 til 1936. Er tölu-
verður munur á anda þeirra mynda
og fyrrnefndrar Landsbankamyndar
sem sýnir konur vinna við að stakka
saltfisk.
í bók sem gefin er út í tilefni
sýningarinnar segir Júlíana Gott-
skálksdóttir að það beri vott um
breytt viðhorf þegar Kjarval hóf að
mála myndir af vinnandi fólki í
Kjarval,
konan
og salt-
fiskurinn
Lífið er saltfískur heitir sýning sem fjallar
um veggmyndir Jóhannesar Kjarvals í
Landsbankanum en efni þeirra er sjósókn
og fískverkun. Sýndar eru ljósmyndir af
verkunum í fullri stærð og frumdrög að
þeim sem fundust nýlega, auk mynda um
sama þema frá fjórða áratugnum, Þröstur
Helgason litaðist um á syningunni.
EIN AF formyndum Kjarvals að veggmyndunum í Landsbankanum.
Morgunblaðið/Sverrir
SALTFISKSTÖFLUN, ljósmynd af veggmynd í Landsbankanum eftir Kjarval.
Landsbankanum um miðjan þriðja
áratuginn. Fram að þessu höfðu ís-
lenskir málarar litið á landslagið sem
meginviðfangsefni sitt. Segir Júlíana
að það sé ekki fyrr en með þeirri
kynslóð listamanna sem kom fram
eftir fyrra stríð og var síður undir
áhrifum þjóðernisstefnu 19. aldar
að iistamenn fóru að gefa daglegu
lífi fólks gaum í myndum sínum.
Þetta átti meðal annars við um Guð-
mund Thorsteinsson, Mugg, og
Kristínu Jónsdóttur.
Þessar nýju áherslur má setja í
samhengi við þær þjóðfélagsbreyt-
ingar sem voru um það bil að ganga
í garð, sjávarútvegur var orðinn
aðalatvinnuvegur og togaraútgerð
blómstraði. í kjölfarið myndaðist
verklýðsstétt sem háði skipulega
baráttu fyrir bættum kjörum, en þau
mætti einmitt kalla megininntak
fyrrnefndrar myndar Kjarvals. Segir
Júlíana að „án hetjudýrkunar hafi
hann skapað stórbrotna mynd af
erfiðisvinnu íslenskra kvenna og lagt
þar með grunninn að atvinnulífs-
myndum í íslenskri myndlist.“
Saltfiskurinn lengi lifi
Kjarval málaði ekki myndir af
konum við fiskvinnslu í áratug eftir
að hann lauk veggmyndunum í
Landsbankanum. I samtali við blaða-
mann sagði Aðalsteinn Ingólfsson,
sem annaðist undirbúning að sýning-
unni í Listasafninu, að Kjarval hafi
á þessum árum haft öðrum hnöppum
að hneppa. „Hjónaband hans var í
uppnámi og í kjölfarið einkenndist
myndlist hans af nokkru eirðarleysi.
Hann fæst við ýmiss konar málun
út áratuginn en á þeim fjórða finnur
hann hreinan tón í myndum sínum
af íslensku landslagi. Árið 1934 tek-
ur hann hins vegar án sýnilegs að-
draganda að gera myndir um gam-
alt þema, konur og saltfisk, sem við
könnumst við af mynd hans í Lands-
bankanum. Nema hvað nú hefur sýn
hans breyst allmikið á efnið.
í Landsbankamyndinni er við-
fangsefnið stritvinna alþýðukvenna
en í síðari myndunum hefur þessi
stritvinna breyst í táknrænan leik
með saltfiskinn. Stundum er eins og
konan dansi við fiskinn, stundum
eins og hún leiki á hann eins og fiðlu,
stundum er eins og hún renni saman
við fiskinn í eina ólgandi og órofa
heild. Á sumum myndanna breiðir
saltfiskurinn úr sér um allan mynd-
flötinn, hann er ekki aðeins á jörð-
inni heldur þekur hann himininn líka,
fljúgandi saltfiskar. Að minni hyggju
má líta á þessar myndir, sem eru
svo fullar af leik, sem upphafningu
saltfisksins og um leið hyllingu út-
gerðar á sjálfstæðu íslandi. I stað
þess að beija lóminn yfir þjóðfélags-
ástandinu og vanda útgerðarinnar
eins og kollegar hans gerðu með
ýmsum hætti lýsir Kjarval yfir
trausti á saltfiskinn: Hann lengi lifi!“
Sýningin stendur til 30. júní.
Picasso
og mannamyndir
SARA Murphy er talin fyrirmynd „Hvít-
klæddu konunnar".
„PANFLAUTAN": í upphafi átti Sara Murphy að sjást á myndinni,
en Picasso málaði yfir útlínur hennar.
PICASSO og portrettið er við-
fangsefni stórsýningar, sem
opnuð var í Metropolitan-safn-
inu í New York 28. apríl. Víða
er komið við í verkum Picassos
og er þegar farið að tala um að
þetta gæti orðið sýning ársins.
Picasso beitti ýmsum aðferð-
um þegar hann gerði manna- og
andlitsmyndir og hefur fjöl-
breytnin í þessum verkum hans,
allt frá klassískum stíl til kúb-
isma, aldrei komið jafnvel fram
og í New York.
Án persónulegra tengsla milli
málara og módels gekk hvorki
né rak hjá Picasso. Hann var
ekki gefinn fyrir að mála port-
rett eftir pöntun, enda óþarfi
eftir tilkomu myndavélarinnar.
Þeirra, sem tókst að tala hann
til, beið oft óvænt útkoma.
Rubinstein skrumskæld
Helena Rubinstein, drottning
snyrtivöruframleiðenda, gerði
ítrekaðar tilraunir til að fá Pic-
asso til að mála sig. Hún reyndi
hvað eftir annað að hringja í
listamanninn, en garðyrkjumað-
ur (sem hana grunaði reyndar
að væri Picasso) svaraði og sagði
hann vant við látinn. Að lokum
fór hún heim til Picassos og var
hleypt inn. Hún sat þrisvar fyr-
ir, en fékk aldrei að sjá afrakst-
urinn. Sumir segja að það hafi
verið eins gott. A nokkrum
teikningum Picassos sjást aðeins
skartgripir Rubinstein og á síð-
ustu teikningunum hefur andlit
hennar breyst í úrillt fés Picass-
os. Skapferli Picassos kom einn-
ig fram í verkum, sem meiri al-
vara bjó að baki. William Rubin,
sérfræðingur í verkum Picassos,
segir að málverk meistarans af
ástkonum sínum Marie-Thérése
Walter og Dora Maar séu nánast
„sjálfsævisöguleg portrett".
Oft er auðvelt að þekkja fyrir-
myndir Picassos, en einnig getur
það verið eins og að reyna að
ráða gátu. Picasso, sem fæddist
árið 1881 og lést árið 1973, sagði
frá því hver mörg af módelum
hans voru eftir að hann varð
áttræður, en margt er enn óljóst.
Rubin telur sig hafa komist
að því að bandarísk kona, Sara
Murphy, sem bjó ásamt manni
sínum og börnum í Antibes í
Suður-Frakklandi, komi fyrir í
næstum 40 olíumáiverkum og
200 teikningum Picassos, þar á
meðal myndinni „Hvítklædd
kona“. Picasso kynntist Murphy
þegar hann var ásamt fjölskyldu
sinni í Antibes að sumarlagi.
Hvarf úrlokaverkinu
í einu tilfelli átti Murphy að
vera með á mynd, en hvarf úr
„KONUHÖFUÐ" var máluð
1941. Fyrirmyndin var
Dora Maar.
„MÓÐIR og barn“ frá 1938
sýnir Marie-Thérése Walter
ásamt Mayu, dóttur sinni.
lokaverkinu. Myndin „Panflaut-
an“ er nú til sýnis á sýningu, sem
stendur yfir í Basel í Sviss á
verkum eftir Picasso, Giorgio
de Chirico og Henri Matisse og
nefnist Klassíkin og nútímalist.
I sýningarskrá sýningarinnar í
Basel er þetta verk sagt bera
vitni bræðralagi og friðsæld
fornaldar.
Á teikningum, sem Picasso
gerði þegar hann var að und-
irbúa málverkið, virðist ætlunin
hafa verið önnur. Á þeim eru
þrír menn og ein kona, sem lík-
ist Murphy, og virðist veisla í
aðsigi. Við gegnumlýsingu kom
í Ijós að útlínur allra fjögurra
voru upprunalega rissaðar á
strigann, sem „Panflautan" er
máluð á, en endanlega málverkið
sýnir aðeins tvo menn.
Rubin setur fram þá tilgátu
að Picasso hafi orðið ástfanginn
af Murphy sumarið 1923. Ást
Picassos hafi hins vegar ekki
verið endurgoldin og þar með
hafi listamaðurinn málað vendi-
lega yfir útlínur Murphy í „Pan-
flautunni".
Sýningin Picasso og portrettið
stendur í Museum of Modern
Art til 17. september. Hún verð-
ur sett upp í Grand Palais í Par-
ís í október, en verður þá minni
að umfangi. Sýningin í Lista-
safni Basel stendur til 11. ágúst.
i
Fæðing sköpunarinnar
Um þessi mánaðamót eru 198
ár frá því óratórían Sköp-
unin eftir Joseph Haydn
var frumflutt í Vínarborg. Þá, eins
og endranær, voru gagnrýnendur
ekki á eitt sáttir. Flestir fögnuðu
og dásömuðu en aðrir töluðu um
karakterlausa samsuðu. Það kom
þó ekki í veg fyrir að óratórían var
langvinsælasta verk Haydns langt
fram á þessa öld og telst vera ein
af tónlistarperlum 18. aldar.
Milton og Móses
Austurríkismaðurinn Frans Jos-
ep Haydn (1732-1809) var í Lund-
únum fyrir réttum tveimur öldum
þegar honum var færður texti að
óratóríu á ensku sem sagan segir
að hafi í fyrstu verið ætlaður meist-
ara barokksins, Georg Frederick
Handel, um hálfri öld áður, en hon-
um hafi ekki enst aldur til að sinna.
Textinn, sem vafi leikur á hver setti
saman í upphafi, var unninn uppúr
Paradísarmissi enska ljóðaskáldsins
Johns Miltons og sköpunarsögu
Hljómar Sköpunarínnar
tóku að óma í huga
Josephs Haydns fyrir
réttum tveimur öldum
en þá komst hann yfir
óratóríutexta sem
byggði á Paradísar-
heimt Miltons og Sköp-
unarsögunni úr fyrstu
Mósesbók. Asgeir Frið-
geirsson segir frá tilurð
verksins sem söngsveit-
in Fílharmónía mun
flytja í Langholtskirkju
4. og 5. maí nk.
fyrstu Mósebókar. Haydn var þá á
sjötugs aldri, virtur og naut hylli
allt frá Lundúnum til Vínarborgar.
Hæfileikalítill tónsmiður og bar-
ón, Gottfried van Swieten að nafni,
segir í æviminningum sínum að
hann hafa hvatt Haydn eindregið
til að takast á við þennan texta.
Þegar Haydn var kominn aftur til
Vínarborgar hafi þeir sest niður og
umsamið verkið og hann síðan þýtt
verkið yfír á þýsku.
í Vínarborg á 18. öld, eins og í
Reykjavík nú á tímum, voru til
listamenn og listvinir sem höfðu
mikil áhrif á menningarlíf sam-
tímans þó svo verk þeirra væru
léttvæg og söfnuðu fljótt ryki. Það
var eitthvað annað en sköpunar-
kraftur sem gaf þeim mátt og völd.
Van Swieten barón var einn þess-
ara manna. Hann gegndi margvís-
legum embættum við hirðina í Vín-
arborg og þegar þarna var komið
sögu hafði hann verið patrónn og
vinur Wolfgangs Amadeusar Moz-
arts sem látist hafði fimm árum
áður og velgjörðarmaður Ludvigs
van Beethovens sem þegar var
búinn að tileinka honum sína fyrstu
sinfóníu.
Van Swieten hafði tvímælalaust
mikil áhrif á Sköpun Haydns. í
handriti hans er að finna ýmsar
tillögur og uppástungur um hraða
og yfirbragð tónlistarinnar.
„... afar einföld og slétt melódía
ætti vel við þessi erindi svo orðin
verði örugglega skilin“ - segir hann
um 18. vers í upphafi annars þátt-
ar. Haydn samdi gullfallegt og ein-
falt tríó við þetta vers Sem uppfyll-
ir allar óskir van Swietens og rúm-
lega það.
Verði Uós
Sköpunin er í þremur hlutum.
Fyrstu sex dagar sköpunarsögunn-
ar er viðfangsefni fyrstu hlutanna
tveggja. Þriðji hlutinn byggir á frá-
sögn biblíunnar um syndafallið en
erindin eru ekki trúarleg heldur
ljóðræn og manneskjuleg.
Tónlist Haydns er einföld og að-
Morgunblaðið/Ásdís
FRÁ æfingu Söngsveitarinnar Fílharmóníu í Lnagholtskirkju,
“1“
laðandi. Hann var mjög trúaður
maður og helgaði sig þessu verki
sem að rnati kunnugra ber öll merki
þess. „Eg hef aldrei verið eins guð-
hræddur og þegar ég samdi þetta
verk,“ segir tónskáldið í ævisögu
sinni. „Ég kraup á knén dag hvern
og bað Guð að styrkja mig.“
Upphafskafli verksins er líklega
sá kunnasti en þar endurspeglar
tónlist Haydns í fyrstu óreiðu ver-
aldar við upphaf sköpunarinnar.
Form og hljómar þáttarins draga
fram tilgangsleysi og ósamræmi
tilverunnar áður en Guð hefst handa
á fyrsta degi. Þegar Rafael erkieng-
ill tekur síðan að syngja „í upphafi
skapaði Guð himinn og jörð“, fer
tónlistin að fá á sig sterkari svip.
Þegar kórinn syngur í framhaldinu
„Verði ljós“, er óreiðan orðin að
kraftmikilli og fallegri hljómadýrð.
Tónlistin baðar allt í sólskini. Sköp-
unin er hafin.
Þriðji hluti verksins, sem hefst á
aríu Adams og Evu, naut mikilla
vinsælda fyrst eftir frumflutning
verksins. Seinna, einkum á síðari
hluta 19. aldar og fram eftir þess-
ari, þótti kaflinn vera antiklímax.
Þá var algengt að sleppa honum.
Þessi hluti er frábrugðinn hinum
tveimur því Haydn skrifar hann í
B-moll og E-moll til að draga betur
fram drunga syndafallsins, en órat-
órían er annars í hinum bjarta og
glaðværa C-dúr.
Áhugi á síðasta hlutanum óx á
nýjan leik samhliða auknum skiln-
ingi á hlutverki Haydns í tónlistar-
sögu 18. aldar.
Faðir sinfóníunnar
Þó svo Haydn hafi verið virtur
og eftirsóttur við ýmar hirðir í Evr-
ópu var lengi vel litið á hann sem
sporgöngumann Hándels og eins-
konar upptakt að Mozart og Beet-
hoven, sem einnig var nemandi
hans. Hann var einskonar millibil
og lifði því og starfaði stundum í
skugga hinna miklu meistara.
Tónlistarsagnfræðingar eftir-
stríðsáranna hafa á hinn bóginn
viljað auka veg og virðingu Haydns.
Þeir telja að hlutverk hans sem
tengiliðar hinnar klassísku tónlist-
arstefnu sem ruddi sér til rúms um
miðja 18. öld við þá barokhefð sem
fyrir var, hafi verið vanmetið. í dag
eru honum eignaðir ýmsir ávextir
klassísku stefnunnar í tónlist. Hann
er talinn faðir sinfóníunnar, bæði
formsins og hljómsveitarskipaninn-
ar. Þá er hann einnig sagður faðir
strengjakvartettsins sem gerir hann
um leið einn af upphafsmönnum
kammertónlistarinnar.
Haydn var dugmikið tónskáld.
Hann samdi samtals 104 sinfóníur,
84 strengjakvartetta, yfir tuttugu
óperur og fleira og fleira.
400 flytjendur
Tónlistarunnendur hafa í tvær
aldir dáð Sköpunina. Haydn stjórn-
aði sjálfur frumflutningi verksins
sem var fyrir valinn hóp mektar-
manna. Heimildir herma að hann
hafi bitið í varinar af eftirvæntingu
á meðan hljómsveitin lék hvern
þáttinn á eftir öðrum. Haydn þurfti
engu að kvíða því óratóriunni var
feiknavel tekið.
Ári síðar í Vínarborg stjórnaði
Haydn einnig fyrsta opinbera flutn-
ingi verksins en í þeirri uppfærslu
tóku þátt samtals 400 söngvarar
og hljóðfæraleikarar. Gífurleg
fagnaðarlæti brutust út í lok þeirra
tónleika og í framhaldinu fór Sköp-
unin sigurför um heiminn. Ár eftir
ár í nærri tvær aldir hafa mörg af.
virtustu tónleikahúsum veraldar
boðið gestum sínum að hlýða á
þetta meistaraverk Haydns og er
svo enn. Sigurför Sköpunarinnar
er ekki lokið.
Höfundur er fclngi í Söngsveitinni
Fílharmóníu.