Morgunblaðið - 26.05.1996, Page 22

22 SUNNUDAGUR 26. MAÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
OFMENNTAÐA
KYNSLÓÐIN
AGNFRÆÐ-
Æ H INGAR fyrir 30
■ árum voru álíka
_______ margir og út-
skrifaðir há-
■ skólastúdentar
eru í dag. Þá
fólst almenn
menntun í gagnfræðaprófi, fyrir 20
árum stúdentsprófi en nú virðist
það vera próf á háskólastigi. Þetta
gerist á sama tíma og yfirvöld
menntamála hvetja til styttingar
náms en frá 1970 hafa námsbraut-
ir á framhaldsskólastigi verið skipu-
lagðar með það gagngert fyrir aug-
um að fá fólk í styttra starfsmennt-
unarnám þótt lítið hafi verið gert
til að byggja upp nýjár leiðir í þeim
efnum. Fleiri og fleiri státa af há-
skóla- og sér(há)skólaskírteinum
enda er nú svipaður fjöldi innan
hvers árgangs sem lýkur fyrstu
háskólagráðu og lauk stúdentsprófi
fyrir 20 árum. Ekkert hefur orðið
til að stöðva menntunarsprengjuna
og því fróðlegt að athuga hvernig
„ofmenntuðu kynslóðinni“, fólkinu
sem nýlokið hefur háskólagráðum,
reiðir af á vinnumarkaðnum.
Yfirleitt gefur fólk sér þær for-
sendur að meiri líkur séu á að fá
vinnu með meiri menntun en einnig
eru vafalítið margir sem bíða í skjóli
háskólanáms eftir batnapdi at-
vinnuástandi í landinu. Ásókn í
meistara- og doktorsnám hefur auk
fyrstu prófgráðu aukist mjög og er
stundum talað um lífsflótta fólks
sem alltaf bætir við sig. Einnig er
komið nýtt hugtak í umræðuna eða
„ofmenntunin“. „Ofmenntun" er
þýðing á enska hugtakinu „over
qualification" sem vísar til þess að
einstaklingar hafi sérhæft sig eða
menntað sig of mikið fyrir vinnu-
markaðinn. „Ofmenntaðir" ein-
staklingar fá þá neitun vegna
menntunarinnar þegar þeir sækja
um vinnu. Ástæðumar eru margar.
Fólk með mikla menntun þykir ekki
líklegt til að staldra við í starfi og
launataxtamir eru miðaðir við mun
minni menntun.
Ljóst er að skoðanir á hugtakinu
ofmenntun og notkun þess eru ærið
misjafnar. Mikil sérhæfíng eða of-
menntun (over qualifícation) er
engu að síður að verða staðreynd
og menntuðu fólki getur reynst
þrautin þyngri að fá vinnu. ítrekað
skal þó að hugtakið vísar ekki til
þess að menntunin sé of mikil held-
ur að prófgráðurnar geti reynst
mönnum fjötur um fót á launamark-
aði. Hérlendis finnst greinilega vísir
í sömu átt og víða erlendis þar sem
ofmenntun telst vandi margra lang-
skólagenginna. En telur Sveinbjörn
Björnsson, rektor Háskóla Islands,
að um vanda sé að ræða hérlendis?
„Eg geri ráð fyrir að atvinnuleysi
á meðal þeirra sé minna en í mörg-
um nágrannalöndum okkar. Á hinn
bóginn finnast dæmi um að nem-
endur hafí sérhæft sig í löngu
starfsnámi og eigi erfítt með að
finna sér verkefni við hæfi. Al-
mennt séð ætti sú þjálfun og undir-
staða sem menntunin veitir engu
að síður að nýtast, þótt það verði
á öðrum vettvangi en sérgreinin. Á
háskólastigi höfum við ekki enn náð
þeirri þátttöku í námi sem margar
þjóðir, sem við viljum líkjast, telja
æskilega til frambúðar." Sveinbjöm
segir hins vegar að atvinnuhættir
okkar séu mjög fábreyttir og fyrir-
tæki svo smá að þau hafí ekki náð
a,ð nýta sér háskólamenntun sem
skyldi.
Með harðnandi baráttu á vinnu-
markaði reka margir nýútskrifaðir
sig fljótt á kröfu atvinnurekenda
um reynslu auk prófgráðanna.
Stöðugt fleirí veifa nú háskóla- og sérskólaskírteinum þegar þeir
halda út í lífíð í atvinnuleit. Nú er svo komið að fjöldi innan hvers
áragangs sem lýkur fyrstu háskólagráðu er áþekkur því og lauk
stúdentsprófi fyrir 20 árum. Marín Hrafnsdóttir og Ingunn
Kristín Ólafsdóttir segja ekkert hafa orðið til að stöðva þessa
menntunarsprengju og velta því fyrir sér hvort allt þetta velmennt-
aða fólk fái störf í samræmi við menntun sína
Reynslan er hins vegar ekki auð-
fengin og þeir menntamenn margir
sem fá ekki tækifæri til að nýta
menntun sína sem ýtir undir um-
ræðuna um ofmenntun ekki satt?
Leitaði að vinnu í þijú ár
Á íslandi hefur hugmyndin uin
að maðurinn sé það sem hanr. ger-
ir verið lífseig þrátt fyrir viðvarandi
atvinnuleysi. Nokkrir viðmælendur
okkar kusu því nafnleynd og þar á
meðal maður með BÁ- og meist-
aragráðu frá Bandarikjunum sem
er sannfærður um að ofmenntun
sé til á íslandi. „Ég hef t.d. orðið
var við að ég er í beinni samkeppni
við fólk sem er enn betur menntað
en ég. Eg man ekki lengur hversu
margar umsóknir ég hef sent til
atvinnurekenda síðastliðin þrjú ár
en ég hef leitað fanga víða. Á þrem-
ur árum hef ég aðeins farið í eitt
viðtal sem ég fékk vegna þess að
maður þekkti mann en ekkert kom
út úr því.“ Maðurinn segist vera
þokkalega ánægður í þeirri vinnu
sem hann hefur núna enda tilbúinn
að taka hveiju sem var þegar sú
vinna bauðst. „í flestum tilfellum
þegar ég sótti um störf sem ekki
kröfðust háskólamenntunar var
svarið undantekningarlaust nei-
kvætt á grundvelli þess að ég væri
of menntaður. Ég var því á milli
steins og sleggju, fékk ekki vinnu
við mitt hæfi og heldur ekki aðra
vinnu.“ Maðurinn hefur nú fengið
vinnu við kennslu sem hann tók
fegins hendi. „Skólinn sem ég var
við í Bandaríkjunum bjó mig undir
það að baráttan yrði hörð, ég átti
þó aldrei von á að svona langur tími
liði áður en ég fengi einhveija
vinnu. Ef ég hefði vitað hvernig
ástandið er á íslandi hefði ég aldrei
flutt heim aftur að námi loknu.“
Lengi má manninn bæta
Hvað varðar skilning fólks á of-
menntun, telur Ásta Kr. Ragnars-
dóttir, forstöðumaður Námsráð-
gjafar Háskóla Islands, að hafa
beri í huga að menntun í hvaða
mynd og á hvaða stigi sem er sé
af hinu góða. „Þá aðeins að skil-
greint sé út í hörgul hvaða hluti
menntunarinnar nýtist til hins ýtr-
asta, og hvað ekki, get ég sæst á
hugtakið ofmenntun. Öll sérhæfing
á háu stigi getur haft í för með sér
áhættu varðandi atvinnumöguleika
innan þröngs og tiltekins sérsviðs,
en ætti ekki að útiloka atvinnu-
möguleika innan greinarinnar á
breiðari vettvangi“. Ásta segir að
nútímaðurinn þurfi að búa sig und-
ir að þurfa að skilgreina sig og
þekkingu sína endurtekið á starfs-
ferlinum og því sé ekki endilega
rétt að tala um ofmenntun þegar
fólk bætir við sig. „Símenntun má
líkja við utanborðsmótor sem geti
opnað nýjar leiðir fyrir þá þekkingu
sem einstaklingurinn býr þegar yf-
ir. Hún getur þannig virkjað þekk-
inguna og aðlagað hana breyttum
tíma og aðstæðum. Lengi má mann-
inn bæta og hinu má aldrei gleyma
að menntun þjóðarinnar er jafn
dýrmæt orkulind og fallvötnin."
Erfitt að velja
Ásta segir að þegar nýnemar eigi
í hlut sé varhugavert að veita þeim
ráðgjöf sem byggir á framtíðarat-
vinnuöryggi. „Forsendur sem leiða
til atvinnuöryggis í dag geta verið
brostnar að fimm árum liðnum eða
um það leyti sem nemandinn lýkur
námi. Ráðgjöf um námsval þarf
fyrst og fremst að taka mið af
styrkleika og áhuga einstaklings-
ins. Einnig verður að hafa í huga
innan hvaða sviðs atvinnulífsins
nemandinn fær best notið sín.“
Mikið hefur verið rætt um
menntamenn sem fara af landi brott
vegna atvinnuleysis vissra stétta.
Ásta telur að varast þurfi æsifrétta-
umræðu um landflótta menntafólk.
„Fyrir ungt og óharðnað fólk í leit
að framtíð þurfa skilaboð þjóðfé-
lagsins að miðast við að í menntun
þeirra og kröfum felist framtíð
landsins. Feitletraðar fyrirsagnir
um atgervis- og landflótta geta
gefíð misvísandi mynd og leitt til
þess að unga fólkið missi móðinn í
stað þess að halda áfram mennta-
veginn í leit að farsælli lausn.“
Asta telur að samanborið við
önnur lönd standi Island sig illa í
því að upplýsa fólk um atvinnuhorf-
urnar í landinu. „Engin samantekt
og framtíðarspá hefur verið gerð
um íslenska atvinnuvegi og upplýs-
ingar frá stjórnvöldum um hvaða
atvinnuvegi eigi að „veðja á“ liggja
ekki fyrir.“
Gestur Guðmundsson félags-
fræðingur er ósammála Ástu og
segir allar framtíðarspár stjórn-
valda varhugaverðar. „Hingað til
hafa engar spár um þróun íslenska
samfélagsins staðist í meginatrið-
um. Menn hafa til dæmis spáð því
um áratuga skeið að ekki væri hægt
að tryggja fulla atvinnu nema með
fjölgun starfa í iðnaði. Þetta hefur
reynst villuljós því fjölgunin hefur
öll orðið í þjónustu og verslun. Bæði
almenningur og sérfræðingar hafa
tilhneigingu til að gera ráð fyrir að
ríkjandi ástand haldi áfram.“ Gestur
segir að best sé að búa sig undir
framtíðina með því að læra að búa
við óvissu og vera tilbúinn að takast
á við breytingar. Hann segir al-
menna kunnáttu haldbetri en sér-
þekkingu en bendir einnig á að
margir almennir námsþættir lærist
best í sémámi. „Við eigum ekki að
stýra námsvali fólks með öðru en
upplýsingum og leggja áherslu á
hina almennu hlið námsins.“
Að einblína á þorsk
í grein 3em birtist í Morgunblað-
inu 5. janúar 1995, segir GIsli
Hjálmtýsson að íslendingar kunni
ekki að nýta sér þá þekkingu sem