Morgunblaðið - 26.05.1996, Blaðsíða 30

,30 SUNNUDAGUR 26. MAÍ 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
KIRKJA VORS GUÐS
ER GAMALT HÚS...
Kirkja vors Guðs er gamalt hús,
Guðs mun þó bygging ei hrynja.
Guð er til hjálpar henni fús,
hvemig sem stormamir dynja.
Mannvirki rammgjörst féllu fljótt,
fínnur enn skjólið kristin drótt
Herrans í húsinu foma.
I
„Kirkja vors Guðs er gamalt
hús...“, segir Helgi Hálfdánarson
(1826-1894), sálmaskáld og fyrrum
lærifaðir presta, frá 1885 til
æviloka. Þetta er í orðastað gamla
Grundtvigs (1783-1872) hins
danska, sem var allt í senn: gott
skáld, mikilhæfur klerkur og
trúarleiðtogi og frömuður, og
upphafsmaður dönsku lýðskóla-
hreyfingarinnar sem ekki hafði
_einasta mikil og varanleg áhrif í
Danmörku, heldur og einnig á hin
Norðurlöndin og þar á meðal og
ekki síst, ísland. í dönsku
lýðháskólasöngbókinni (Folke
höjskolens Sangbog) er Grundtvig
allra skálda langfyrirferðamestur.
Á hann þar nærri hálft þriðja
hundrað, vers, sálma og Ijóð - og
þykir með ólíkindum. Er þetta
mestallt tær og góður kveðskapur,
gæddur mikilli trú og andagift, sem
höfðu hin víðtækustu áhrif, sem
hárust vítt um lönd, einkum
Norðurlöndin, þar sem
lýðskólahreyfingin náði að festa
rætur.
II
Undirritaður getur ekki stillt sig
um, svona eins og innan sviga, að
læða því- að, sem á þó ekkert skylt
við megininntak þessarar greinar,
að fyrir nokkrum misserum eða
fáeinum árum, voru tveir kunnir
heiðursmenn að bera saman að
nokkru, þá andans jöfrana Georg
Brandes og Grundtvig, einkum í því
tilliti, hver áhrif þeir hefðu haft á
íslenzka menningu. Báðir töldu, að
Brandes hefði haft hér meiri áhrif
^og varanlegri en Grundtvig og
nefndu meðal annars Vevðandi-
menn o.fl. í því sambandi. Undirrit-
aður gat ekki fallizt á þetta og
gerir það ekki enn. Alkunnugt er,
að Brandes átti sterk ítök í Verð-
andi-mönnunum: Einari Kvaran,
Gesti Pálssyni, Hannesi Hafstein
og ýmsum öðrum skáldum og and-
ansmönnum íslenzkum. En ítök
Grundtvigs í íslendingum og áhrif
hans á andlega menningu hér á
norðurhjaranum urðu sterkari og
varanlegri. Nokkuð er það aigengt
að menn gera sér ekki grein fyrir
þessu. En um þá staðhæfingu, sem
hér er haldið fram, skal þetta sagt
í sem allra styztu máli:
III
Lýðskólahugsjónin, sem barst
hingað frá Danmörku og fór um
öll Norðurlönd og víðar, var runnin
undan rifjum Grundtvigs. Af líkum
toga var ungmennafélagshreyfing-
in. Lýðskólahugsjónin svalaði þrá
almennings hér sem annarstaðar til
mennta, þótt ekki væri sú skóla-
ganga löng, skilaði hún þjóðfélag-
inu góðum og velhæfum þegnum
til þess að takast á við verkefni,
sem þjóð er var að rísa upp úr alda-
gömlum dvala og kyrrstöðu, þurfti
að glíma við. Þar fyrir utan urðu
þeir æ fleiri en áður, sem skelltu
sér í lanjgskólanám að lýðskólanámi
loknu. Á kirkjurækið fólk, íslenzktj
vara enn áhrifín frá Grundtvig. I
sálmabókinni, nýjustu, á hann enn
14 þýdda sálma, sem úrvalsþýðend-
ur hafa fært í góðan og viðeigandi
' 'islenzkan búning, - þýðendur eins
og m.a. þá Helga Hálfdánarson,
sem áður var getið,
Stefán Thorarensen
(1831-1892), prest á
Kálfatjörn og þjóð-
skáldið Matthías Joc-
humsson o.fl. Ætli
hvert skólabarn í land-
inu, fyrr og síðar,
kannist ekki við þenn-
an einlæga og fagra
sálm Grundtvigs í
snilldarþýðingu Stef-
áns á Kálfatjörn: „Ó,
hve dýrleg er að sjá...“,
sem sunginn er í öllum
skólum landsins um
jólaleytið og fram á
nýja árið. Ættum við
að gera lítið úr þeim áhrifum
Grundtvigs á bernsku og æsku
landsins, sem í þeim fagra sálmi
birtist. Og kirkjurækið fólk syngur
enn af innlifun sálm Grundtvigs:
„Kirkja vors Guðs ergamalt hús...“
í fögrum búningi, íslenzkum, frá
hendi Helga Hálfdánarsonar og
miðaldasálmurinn, sá sænsk-
danski: „Þann signaða dag...“ (Den
signede dag...“), sem Grundtvig
endurgerði og er til á íslenzku, í
gullfagurri þýðingu Stefáns Thor-
arensens, er mikið yndi allra, sem
unna trúarljóðum og andlegum
skáldskap. Og ekki spillir lagið við
þennan kunna sálm, lagið, sem
hljómar svo fallega og fjörlega og
undirstrikar gleðiboðskapinn í
sálminum og trúartraustið og lof-
gjörðina, sem er hans aðalinntak.
Weyse hét höfundur lagsins, snill-
ingur í lagagerð og mikið tónskáld.
Fullu nafni hét hann Christoph
Ernst Frederik Weyse (1774-
1842). Hann gerði kunn lög við ljóð
gullaldarskáldanna dönsku, svo
sem: Oehlenschlegers, Ingemanns,
Grundtvigs, Heibergs, Chr. Wint-
hers o.fl.
IV
Fjarri er það undirrituðum að
hefja Grundtvig til vegs á kostnað
Brandesar. Báðir mennirnir voru
mikilmenni, hvor á sínu sviði, en
ólíkir um flest, nema í einu, því,
að báðir unnu þeir bókmenntum,
en hvor með sínum hætti og harla
ólíkum. Annað var þeim líka
kannski sameiginlegt, en það var
eldmóðurinn, þótt málstaðurinn
væri af mjög ólíkum toga, Grundt-
vig var haldinn mikilli trú og trúar-
vissu, en Brandes sagði sig vera
trúleysingja. Höfuðrit Brandesar, í
sex miklum köflum, Meginstraumar
í 19. aldar bókmenntum Evrópu",
sem kom út á árunum 1872-1890,
þykir enn vera mikið afreksverk,
þótt telja megi ýmislegt þar vera
úrelt orðið og hafa lítið gildi. En á
sínum tíma olli það straumhvörfum
í bókmenntum Dana og víðar. Það
hafði geysimikil áhrif á danska rit-
höfunda og rithöfunda á Norður-
löndum og víðar í álfunni. Rit þetta
barst hingað til lands og var m.a.
til í „Amtsbókasafninu" í Stykkis-
hólmi (stofnað 1847), sem var með
allra elztu bóksöfnum landsins. Á
Stykkishólmsárum sínum, reyndi
undirritaður að pæla í gegnum
þetta mikla rit, en lauk því aldrei
til fulls, en las þó það, sem feitast
var á stykkinu, sér til mikillar
ánægju. En þekking hans á þessu
mikla timamótaverki í bókmenntum
Norðurlanda, er því að sjálfsögðu í
molum og varla á borð borin fyrir
fólk, sem vel er að sér í fræðunum.
Til þess að undirstrika það, sem
hér á undan var sagt um þá Grundt-
vig og Brandes og verið er að reyna
að koma á framfæri, verður hér á
eftir í tveim köflum, orðrétt og
nokkuð ítarlega vitnað
í þá Sigurð Nordal og
Matthías Jochumsson,
- grein Sigurðar: Sam-
hengið í íslenzkum
bókmenntum og Matt-
híasar: Sögukafla af
sjálfum mér, það sem
þeir segja m.a. um hina
tvo dönsku andans
jöfra og áhrif þeirra á
andlegt líf íslendinga
og annarra Norður-
landabúa.
V
Um áhrif Brandesar
á íslenzk skáld og ís-
lenzkar bókmenntir, segir dr. Sig-
urður Nordal þessi athyglisverðu
orð, í kunnri grein sinni, sem hann
kallaði: Samhengið ííslenzkum bók-
menntum og oft er vitnað í:
„íslendingar þurftu ekki_ neinn
rómantískan gauragang. íslenzk
rómantík (sem varla á nafnið skilið)
gat verið hófsöm, af því að upp-
fræðingin hafði verið djarfhuga.
Allt fór á sömu leið, þegar natúral-
isminn kom til sögunnar. Þeir Gest-
ur Pálsson, Hannes Hafstein og
Einar Hjörleifsson, sem árið 1882
Grundtvig — ítök hans í
Islendingum og áhrif hans á
andlega menningu hér á
norðurhjaranum urðu sterk
og varanleg.
sendu ársritið Verðandi heim frá
Kaupmannahöfn, ætluðu sér að
verða postular Georgs Brandesar
með þjóð sinni. En íslendingar létu
sér ekki skiljast, að raunsæið væri
neitt fagnaðarerindi. Þeir fundu að
bókmenntir þjóðarinnar stóðu á svo
traustum grundvelli veruleikans,
ekki einungis fornsögurnar og Jón
Thoroddsen, heldur mikið af ís-
lenzkum kveðskap, að þar þurfti
ekki að slíta neinar hömlur með
bauki og bramli, né fara út í öfga-
lýsingar til þess að opna augu
manna. Frumheijarnir sjálfir námu
staðar á miðri leið, Hannes Haf-
stein varð þjóðlegur, Einar Hjör-
leifsson andlega sinnaður; verk
þeirra voru metin eftir gildi þeirra,
en ekki neinu vörumerki (eins og
tíðkaðist í Danmörku); Matthías og
Grímur voru höfuðskáld þjóðarinnar
eftir sem áður, en byltingin varð
engin.“
VI
Matthías Jochumsson (1835-
1920), - þjóðskáld og eitt hið and-
ríkasta skáld okkar íslendinga, fyrr
og síðar, - segir frá því í Söguköfl-
um af sjálfum mér á bls. 182 til
196, þegar hann kynntist hinum
mestu andans stórmennum Dana á
þeirri tíð: N.F.S. Grundtvig og Ge-
org Brandes, í dvöl sinni í Dan-
mörku 1871-1872. Var þá bók-
menntastefna Brandesar að rísa,
Ekki er það kirkjunnar
sök sem stofnunar né
Krists, hvernig málum
er nú komið, skrifar
Þorgeir Ibsen.
Þau tvö séu eitt, -
Kristur og kirkjan -
án saka í óhæfunni,
heldur er það veikleiki
manna og breyzkleiki
sem þarna eru að verki.
„realisminn“, og hann sjálfur að
hefja sig til flugs með róttækum
bókmenntafyrirlestrum sínum 5
Hafnarháskola. Á grunni þeirra
reisti hann svo hið mikla ritverk
sitt, sem áður var getið,
„Hovedströmninger í det 19. ár-
hundredes europæiske litteratur“
Matthías sótti fyrirlestur og var
stórhrifinn af fjöri, eldmóði og
andagift Brandesar, en var ekki
alveg eins djúpt snortinn af þeim
boðskap, sem Brandes boðaði með
hinni nýju bókmenntastefnu sinni.
Um þetta geta menn lesið nánar í
Söguköflum hans. Þennan vetur
lagði Matthías sig fram um að
kynna sér skoðanir og hugsjónir
þeirra Grundtvigs og Brandesar.
Um þetta segir hann orðrétt:
„Einmitt þetta Hafnar-ár mitt
kynnti ég mér af kappi báða þessa
merkismenn, annan í broddi lífsins
og hinn á grafarbakkanum. Tak-
markanir hvors um sig virtust auðs-
énar, enda skorti hvorugan eldinn
eða andríkið, og báðir voru einarðir
og hreinskilnir en hins vegar voru
þeir svo ólíkir menn, að engan þarf
að leyna, að gagnstæðari merkis-
menn hafa líklega aldrei uppi verið
á Norðurlöndum. Grundtvig dó þeg-
ar Brandes byrjaði, en hvor mun lifa
lengur? Það sýnir tíð og framtíðin."
En áður í þessum þætti_ hafði
Matthías sagt þetta, m.a.: „Eg tók
eftir því, að hann (Brandes) í hinum
nefnda fyrirlestri hnýtti háðslega í
gamla Grundtvig, en Grundtvig var
sá annar maður þá í Danmörku, sem
mér fannst mest um; en hinn var
Brandes. Hvílík mótsetning. Ég stóð
oft hugsandi, og datt oft í hug vísan:
Hvert á nú heldur að halda:
i hamarinn svarta inn,
ellegar þá út betur
til þín Eggert kunningi minn.
Hér var máske engu minni vanda
úr að ráða. En þótt undarlegt kunni
að þykja, gaf ég kransinn karlinum
Grundtvig - þrátt fyrir forneskju
hans, kátlega mál og allar hans
öfgar, því að ég fann að það voru
stórmennisöfgar. Grundtvig hefur
að mínu áliti verið stórfelldasti
maður á Norðurlöndum á síðari tím-
um. Báðir voru þeir Brandes ofur-
hugar og atkvæðamenn, en eins
ólíkir og tveir afbragðsmenn geta
verið samtímis og í sama landi.
Hvað er nú orðið beggja starf?
Margt af afrekum þeirra og kenn-
ingum er komið í veður og vind.
En meira, miklu meira er og lifir
eftir af Grundtvigs djúpu sál, en
af Brandesar fjölkunnugu snilli.
Báðir stofnuðu þeir flokka sér til
fylgis. Grundtvig skólana; Brandes
realismann. Skólarnir, þótt breyzt
hafi, hafa margnazt og margfald-
azt, en realisminn er talinn vera
Þorgeir Ibsen
úr sögunni, og er nú skóli Brandes-
ar nefndur Æstheticismus, fínt orð
en ekki veigamikið, og á enga veru-
lega lífsskoðun né rætur i dönsku
þjóðerni."
VII
Hér á undan hefur verið vitnað
í tvö mikilmenni í menningarsögu
íslendinga á síðari tímum, þá dr.
Sigurð Nordal og þjóðskáldið Matt-
hías Jochumsson, til þess að renna
stoðum undir þá staðhæfingu hér
á undan að Grundtvig hefði haft
dýpri og varanlegri áhrif á andlegt
líf Norðurlandabúa og þar á meðal
íslendinga en Brandes. Þetta átti
þó ekki að vera aðalinntak þessar-
ar greinar, heldur kirkja Krists á
íslandi og þjóðfélagsstaða hennar
í dag. Það fer ekki á milli mála
og blasir við öllum, að kirkjan og
þeir kirkjunnarmenn, sem standa
eiga í forsvari fyrir Guðskristni og
góðum siðum í landinu og sýna þar
gott fordæmi, - eiga við mikinn
og alvarlegan vanda að stríða,
vegna þeirra óhugnanlegu atburða
og ýfinga, sem upp hafa komið
innan þessarar kristnu samkundu.
Og ugg vekur það og óhug, þegar
fólk í fljótræði og vanhugsun er
farið að ýja að því og hrópa jafn-
vel hástöfum að segja sig úr þjóð-
kirkjunni. Þetta er mikil firring.
Ekki er það kirkjunnar sök sem
stofnunar né Krists, hvernig mál-
um þessum er komið nú. Þau tvö
eru eitt, - Kristur og kirkjan -
án saka í óhæfunni, en veikleiki
manna og breyzkleiki eru þarna
að verki, ekkert annað. Og hvert
okkar er saklaust af þessum veik-
leika og breyzkleika? Svari hver
fyrir sig.
Væri nú Kristur allt í einu mitt
á meðal okkar, þar sem við stæðum
yfir fórnarlambinu, karli eða konu,
reiðubúin til þess að grýta það -
og tæki að rita ávirðingar okkar í
sandinn, ætli gijóthnullungarnir
myndu ekki detta úr höndum okkar
og við halda á brott hið skjótasta,
döpur og skömmustuleg. - Það er
engu líkara en fordæmingin hafi
tekið völd í okkar kristna samfé-
lagi og fyrirgefningin og kærleik-
urinn, sem er mestur alls, hafi orð-
ið að víkja um set. Þetta er ofboðs-
legt.
Á meðan Langholtsdeilan var
bundin við þann söfnuð, sem til-
heyrði Langholtssókn einni var
bezt að fara með gát og tala sem
fæst, svo að safnaðarbörnin þar
gætu í friði leyst sín innri vanda-
mál. En þetta mál er fyrir löngu
úr böndum gengið og varðar þjóð-
ina alla. Það er þegar farið að
draga svo langan slóða á eftir sér
að skelfingu veldur og langur tími
mun líða, þar til um heilt grær.
Hér sannast hið fornkveðna, að sá
veldur miklu sem upphafinu veldur
og eins það, að sjaldan veldur einn
þá tveir deila.
VIII
Það er greinilegt, að þjóðkirkjan
stendur nú á krossgötum. Svo sýnist
sem hún í aldaraðir hafí ekki staðið
frammi fýrir jafn alvarlegum vanda
og nú. Og hörmulegt er það, þegar
menn ógrundað hafa það á orði og
í flimtingum að segja sig úr kirkju
krists. Á það kannski að vera afmæl-
isgjöfín til Guðskristni í landinu á
þúsund ára afmæli hennar að sundra
kirkjunni.
Kirkjunni sem stofnun er það mik-
ið að þakka, að í þessum heimshluta,
- Norðurlöndum - ríkir meiri rétt-
lætiskennd, jöfnuður og velferð og
umburðarlyndi en mörgum öðrum
heimshlutum. Til Norðurlanda er oft
vitnað í þessum efnum. Og hér á
íslandi hefur umburðarlyndi í trúmál-
um verið rómað af mörgum og af
sumum samt talið hættulega mikið.
Ef þjóðkirkjan yrði svo sködduð af
skammsýnum mönnum og sérdræg-
um, yrði hér allt vaðandi í sértrúar-
hópum, flokkadráttum og sundr-
ungu. Þjóðin bæri ekki sitt barr eftir
það. Um aldir hefír þjóðin átt mikið
undir kirkjunni komið, bæði í menn-
ingarlegu og siðferðilegu tilliti. Þessa
ættu menn að minnast áður en þeir
skaða kirkjuna sína og Guðskristni
í landinu meira en orðið er.