Morgunblaðið - 01.06.1996, Blaðsíða 4

4 C LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Laglínan er mitt fag
Ný íslensk ópera, Galdra-Loftur eftir Jón
Ásgeirsson, verður frumsýnd í íslensku
óperunni í kvöld í tengslum við Listahátíð í
Reykjavík. Það eru jafnan stórtíðindi
þegar íslensk ópera er frumflutt og
Orri Páll Ormarsson kom því að
máli við tónskáldið sem samdi sína fyrstu
óperu tíu ára gamalt.
LOFTUR hét skólapiltur einn
á Hólum. Hann lagði alla
stund á galdur og kom
öðrum til þess með sér,
þó ekki yrði meira úr því fyrir þeim
en kuklið eitt.“
Með þessum orðum hefst íslenska
þjóðsagan Galdra-Loftur. Greinir
hún frá göldrum Lofts þessa, sem
ná hámarki er honum tekst að vekja
upp hina fornu Hólabiskupa í því
skyni að komast yfir særingabókina
Rauðskinnu, sem grafin var með
Gottskálk biskupi grimma. Ekki
náði Loftur þó bókinni og varð aldr-
ei samur maður eftir. í
sögulok rær hann til
sjávar og „grá hönd loð-
in kom upp, þegar bát-
urinn var kominn út
fyrir landsteinana, og
tók um skutinn, þar
sem Loftur sat, og dró
svo allt saman í kaf.“
Þjóðsaga þessi var
kveikjan að samnefndu
leikriti Jóhanns Sigur-
jónssonar, sem notið
hefur ómældrar hylli í
íslensku leikhúsi lung-
ann úr tuttugustu öld-
inni, og nú hefur Jón
Ásgeirsson tónskáld
gert sér lítið fyrir og
samið óperu upp úr leikritinu. Verð-
ur hún frumflutt í íslensku óper-
unni i kvöld kl. 20.
Jón Ásgeirsson er enginn ný-
græðingur í tónlist — á að baki
farsælan feril sem spannar hátt í
sex áratugi. Ungur spreytti hann
sig á tónsmíðum og snemma komst
óperan í hámæli. „Ég var tíu ára
gamall þegar ég byrjaði að semja
tónlist, þótt ég kynni náttúrulega
ekkert meira en nóturnar. Ég las
líka mikið á þessum tíma, meðal
annars bókina Jón halti eftir Jónas
frá Hrafnagili og út frá henni byrj-
aði ég að semja óperu án þess að
hafa minnstu hugmynd um hvað
ópera var. Þegar ég fór síðan, ellefu
ára, að sækja tíma hjá Kristni Ing-
varssyni orgelleikara sýndi ég hon-
um lögin. Hafði hann gaman af og
hjálpaði mér heilmikið við að lag-
færa þau og leiðrétta."
Varð að læra „teoríu“
Þar með hafði Jón Ásgeirsson
lagt sínar fyrstu tónsmíðar í dóm
og heilræði Kristins voru þessi: „Þú
verður að læra „teoríu", drengur.“
Þetta þóttu Jóni mikil tíðindi en
orðið „teoría“ var í huga hans sveip-
að miklum ljóma. „Það þýðir nátt-
úrulega ekkert annað en tónfræði
í þessu tilviki en það vissi ég ekki
þá,“ segir Jón. Fimmtán ára lét
hann síðan slag standa og hóf nám
í tónlistarskóla, fyrst hjá Karli Run-
ólfssyni og síðar Victor Urbancic.
„Þá fór ég að læra „teoríu“ — hljóm-
fræði, kontrapunkt, hljóðfærafræði
og tónsmíði."
Söngurinn var Jóni þó jafnan of-
arlega í huga enda „alinn upp við
mikinn söng“ og þegar hann hafði
náð sæmilegum tökum á orgelinu
fór hann að leika undir þegar heim-
ilisfólk tók lagið. „í þessu fólst mik-
il æfing sem kom mér meðal ann-
ars til góða við nótnalestur. Söngur-
inn hefur því alltaf verið mikilvægur
í mínu starfi og þegar ég sem tón-
list fyrir hljóðfæri syng ég hana
jafnan. Við tónsmíðar hlusta ég með
öðrum orðum eftir laglínunni en gef
blæbrigðum, sem mörg nútímatón-
skáld leggja megináherslu á, minni
gaum. Laglínan er mitt fag.“
Onnur listgrein, leiklist, togaði
einnig snemma í Jón, en sem ungur
tónlistarmaður starfaði hann sem
píanóleikari við hinar ýmsu upp-
færslur í Þjóðleikhúsinu. Söngur og
leiklist sameinast í ákveðnu list-
formi — óperu. „Auðvitað blundaði
óperan alltaf í mér enda er ópera í
fullri lengd stærsta gerð af tónverki
og hlýtur því alltaf að
vera áhugavert við-
fangsefni fyrir tón-
skáld.“
Fyrsta óperan sem
Jón ætlaði að semja var
Möttulssaga. „Síðan
gerist það að ég er
fenginn til að semja
fyrir nemendur í Kenn-
araháskólanum skóla-
óperu, sem flutt var á
árshátíð skólans seint á
sjöunda áratugnum, og
studdist þá við kvæðið
Hamarsheimt. í fram-
haldi af því var auglýst
samkeppni á vegum
Þjóðleikhússins um
gerð óperu sem flytja átti 1974 í
tilefni af 1100 ára afmæli land-
náms. Fullvann ég þá óperuna,
Þrymskviðu, sem fór með sigur af
hólmi í þessari samkeppni."
Var Þrymskviða fyrsta íslenska
óperan í fullri lengd.
Lengi að þróast
Síðan hefur mikið vatn runnið til
sjávar og Jón tekist mörg og mis-
munandi verkefni á hendur, svo
sem tónlistarkennslu og -gagnrýni,
auk þess sem hann hefur verið að
„semja eitt og annað“.
Fljótlega kviknaði þó hugmynd
að næstu óperu — Galdra-Lofti.
„Galdra-Loftur var lengi að þróast
innra með mér. Verk hafa sitt þró-
unarskeið, þótt meginhugmyndin
verði til snemma. Það lá hins vegar
mjög skýrt fyrir þegar ég sneri
mér af fullum krafti að Galdra-
Lofti að ég hafði fullgert leikrit og
feikilega skemmtilegan sjóð af ljóð-
um eftir Jóhann Siguijónsson við
að styðjast. Leikrit og ópera eru
hins vegar gjörólík form og óperan
er að því leyti til erfiðari að flutn-
ingstími orðanna er jafnvel fimm-
til sexfaldur á lengd miðað við les-
inn texta. Það var því að mörgu
að huga.“
Tónskáldið lagði lokahönd á
Galdra-Loft í árslok 1989. Er óp-
eran mikil að umfangi og segir
hljómsveitarhandritið, um 700
blaðsíður, sitthvað um vinnuna sem
liggur að baki. Reyndar segir Jón
að sjálft vinnuferlið, eftir að hann
hellti sér út í tónsmíðarnar, hafi
alls ekki verið svo langt, að minnsta
kosti ekki samanborið við aðfarar-
tímann. Mun mesta vinnan hafa
farið fram síðasta árið en þá
minnkaði hann verulega við sig
kennslu í því skyni að öðlast aukið
svigrúm. „Það var óhjákvæmilegt.“
Jón segir að tónlistin í Galdra-
Lofti sé sambland af nýjum og
gömlum vinnuaðferðum, þar sem
Jón Ásgeirsson
„KUKLIÐ verður fyrir honum (Lofti) mikil synd,“ segir Jón Ás-
geirsson. Þorgeir J. Andrésson í hlutverki sínu. LOFTUR vekur upp Gotti
DÍSA (Þóra Einarsdóttir) er ástangin af Lofti.
hann reyni að samræma hugmynd-
ir sínar um lagrænt tólftónaferli
og hreina tóntegundabundna tón-
list. „Þessi tónlist er fyrst og fremst
lagræn. Þótt ég hafi lært margvís-
legar aðrar aðferðir i gegnum tíð-
ina hef ég ekki getað tileinkað mér
þær, enda fæ ég ekki skilið að það
sé listrænt markmið að gera til-
raunir — umfram það að hvert
nýtt verk er í sjálfu sér tilraun.
Það verður að standa eitt.“
Þýðing
vinnuaðferða
Að mati Jóns getur vinnuaðferð-
in samt aldrei skipt máli fyrir hlust-
andann — einungis fyrir þann sem
unnið hefur verkið. „Vinnuaðferðin
verður aldrei nothæf skilgreining
fyrir almenning og í hæsta lagi
skemmtilegt viðfangsefni fyrir
fræðimenn. Það hefur vitaskuld
mikla þýðingu fyrir tónskáld hvern-
ig tóntegund er raðað í hveijum
kafla en vitneskja um slíkt skiptir
hlustandann engu máli — hún
breytir engu um það hvort hann
fær notið verksins eður ei. Hlust-
andinn hefur því einungis áhuga á
því hvort samhengi sé í tónverki —
en ekki hvers vegna.“
Er Galdra-Loftur Jóns Ásgeirs-
sonar að einhveiju leyti frábrugð-
inn Galdra-Lofti Jóhanns Sigur-
jónssonar hvað söguþráð varðar?
„Fyrir það fyrsta þurrka ég tímann
í burtu. Það er ekkert þjóðlegt í
tónlistinni og í raun ekki í textanum
heldur. Verkið gerist á ónefndum
stað á ótilgreindum tíma. Það eina
sem minnir á tíma er atriði þegar
Dísa biður Ólaf að spretta af
hestinum, þar sem hann sé löðr-
andi sveittur. Þetta þarf hins vegar
ekki endilega að eiga sér stað fyrir
tíma bílanna, þar sem hestar eru í
tísku í dag,“ segir Jón og bætir við
að aukinheldur felli hann ýmsa
aðra texta úr smiðju Jóhanns að
verkinu. „Þeir eiga ákaflega vel við
enda var hann alltaf að yrkja um
eitrið í sálinni, samanber: „Bak við
mig bíður dauðinn“.“
Að sögn Jóns kemur jafnframt
mun færra fólk við sögu í óper-
unni. „Ég felli almenninginn að
mestu burtu sem persónur en nota
ýmislegt úr textanum. Blindi mað-
urinn er einn af fáum aukapersón-
um sem heldur lífi í verkinu — og
fær meira að segja sjónina. Hann
kallast nú Gamli maðurinn og hefur
það hlutverk að binda saman fyrsta
og síðasta kaflann. Hann er dular-
fullur maður sem hefur reynslu af
því sem Loftur er að fást við. Þá
bæti ég við persónu, Andanum, eða
samvisku Lofts.“
En hvað um aðalpersónurnar?
„Loftur sjálfur er áfram í lykilhlut-
verki. Hann er klofinn persónuleiki
eða eins og Gottskálk biskup segir
í lokin: „Vilji þinn hefur verið klof-
inn af hinu illa áður en þú fædd-
ist.“ Sjálfur lít ég á Loft sem kleif-
huga setinn þráhyggju. Kuklið verð-
ur fyrir honum mikil synd, þar sem
hugmyndirnar sem ásækja hann eru
í andstöðu við raunverulega trú-
hneigð hans. Þess vegna er btjál-
semi Lofts skiljanleg og hann hlýtur
að tortímast í upplifun sinni.“
Hlutverk Steinunnar, Dísu og
Ólafs eru jafnframt veigamikil í
óperunni. „Steinunn er heilsteypt
og sterk alþýðukona sem verður
ástfangin af Lofti og gefur honum
allt í þeirri von að eignast með hon-
um heiminn. Hún brotnar hins veg-
ar frekar en að upplifa smán og
niðurlægingu; dæmi um stolt hins
fátæka og umkomulausa.
Vinátta Lofts er Ólafi mikils virði.
Svo mikils virði að hann umber ást-
arsorg sína til að hljóta að launum
vináttu Lofts. Dísa er hins vegar
fallegt fiðrildi. Hún er ástfangin af
Lofti en lendir í þessari fáránlegu
atburðarás og skilur ekki hvað er á
seyði.“
Jón ber lof á söngvarana sem
MARGIR af fremstu leikur--
um þjóðarinnar hafa í
gegnum tíðina spreytt sig
á hlutverki Galdra-Lofts. Þorgeir
J. Andrésson verður fyrsti söngv-
arinn. Segir hann hlutverkið af-
skaplega erfitt — eitt það erfið-
asta sem hann hafi glímt við en
þess má geta að Þorgeir stígur
ekki af sviðinu nema í fáeinar
sekúndur í öðrum þætti meðan á
sýningunni stendur.
„Það sem gerir hlutverk
Galdra-Lofts erfiðast er að frá
upphafi til enda skiptast í sífellu
á lýriskir og vægast sagt mjög
dramatískir kaflar en mörg hlut-
verk eru annaðhvort alltaf drama-
tísk eða alltaf Iýrisk,“ segir Þor-
geir. „Þetta kemur reyndar ekki
á óvart, þar sem Jón Asgeirsson
skrifar oft krefjandi tónlist og
hlífir ekki söngvurunum. Fyrir
bragðið þarf maður að leggja sig
allan fram.“
Annað stærsta hlutverkið í sýn-
ingunni; Steinunn, er í höndum
Elínar Óskar Óskarsdóttur.
„Þetta er að mörgu leyti eitt erfið-
asta hlutverk sem ég hef fengist
við. Þótt Steinunn sé ekki að allan
tímann mæðir mikið á henni þegar
hún er á sviðinu. Hlutverkið er