Morgunblaðið - 06.06.1996, Blaðsíða 32

32 FIMtáTUDAGUR 6/JÖNÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREIIMAR
Svik við óbornar kynslóðir
I LEIÐARA DV 8.
maí sl. sem ber yfír-
skriftina „Afleitur
síldarsamningTjr“ seg-
ir m.a.: „Mjög hefur
lækkað risið á íslend-
ingum í fjölþjóðlegum
samningum um fisk-
veiðilögsögu og fisk-
veiðiréttindi, síðan
þorskastríðið var háð
við Breta og nokkrar
þjóðir í meginlandi
Evrópu. í deilunni um
Jan Mayen kom í ljós,
að íslendingar voru
famir að linast." Með
þessum orðum er síst
Gunnlaugur
Þórðarson
of sagt. Eins og undirritaður hefur
áður bent á, hér í blaði, hefur slík
samningagerð íslenskra stjórn-
valda verið klaufaleg, má þar
nefna semninginn um veiðar á
Reykjaneshrygg, en þó eru samn-
ingarnir um Jan Mayen alvarleg-
ustu mistökin.
Þessar ábendingar voru síðast
áréttaðar með grein hér í blaði 2.
janúar 1994 undir yfirskriftinni:
„Mistökin með Jan Mayen“. Var
þar ítrekuð sú skoðun mín frá því
nærri hálfum öðrum áratugi áður,
að Islendingar ættu að krefjast
yfirráða yfir Jan Mayen til jafns
við Norðmenn, líkt og Svalbarði
teldist í sameign margra þjóða.
Með samningunum
frá 22. maí 1980 um
fiskveiði- og land-
grunnsmál við Jan
Mayen og samningn-
um frá 22. október
1981 um landgrunnið
og hafsvæðið milli ís-
lands og Jan Mayen
var verulega spillt
möguleikum íslends
til þess að gera rétt-
mæta kröfur til hiut-
deildar í Jan Mayen.
Samkvæmt samn-
ingnum frá 22. októ-
ber 1981 var afmark-
að svokallað nýtingar-
svæði milli Islands og Jan Mayen
sem lá að hluta innan landhelgi
íslands og að öðru leyti innan land-
helgi Jan Mayen, hið svokallaða
„frímerki".
Samningarnir áttu það sam-
merkt að vera víða óljóst orðaðir
og meira að segja stangast ákvæði
þeirra á innbyrðis.
Þannig segir í 4. gr. samnings-
ins frá 1980 varðandi loðnuveiðar,
að ef samkomulag tekst ekki um
leyfilegan hámarksafla geti ís-
land, sem hefur mestra hagsmuna
að gæta, ákveðið leyfilegan há-
marksafla. Aftur á móti segir í lok
sömu greinar, að ef ákvörðun ís-
lenskra stjórnvalda á heildarafla-
Við eigum að fara með
kröfu okkar um jafnan
rétt og Norðmenn, segir
Gunnlaugnr Þórðar-
son, fyrir Alþjóðadóm-
stóiinn í Haag.
magninu verði talið bersýnilega
ósanngjörn getur Noregur lýst sig
óbundinn af henni. Þannig að
norsk stjórnvöld hafi tögl og
halgdir í þessum takmarkaða rétti
íslensku þjóðarinnar. Hitt er líka
spursmál hvað teljast mun „ber-
sýnilega ósanngjarnt", þannig að
alltaf er opin leið fyrir Norðmenn
að sauma að íslendingum.
Sjötta grein samningsins fjallar
um aðra flökkustofna en loðnu og
segir þar að tekið skuli „sann-
gjarnt tillit til þess, hve ísland er
almennt háð fiskveiðum, svo og
fiskveiðihagsmuni íslands á Jan
Mayen svæðinu“.
Akvörðun um afmörkun „frí-
merkisins" fræga hafa flestir skil-
ið þannig, að íslendingum væri
heimil hvers konar veiði á því,
enda þótt samkomulag væri bund-
ið í samningnum um skiptingu
„Frímerkið."
loðnuaflans. Nú heyrast þær radd-
ir að réttur íslendinga til síldveiða
í „frímerkinu" sé enginn. Hvílíkur
samningur! Spyrja mætti til hvers
var verið að afmarka þetta fisk-
veiðisvæði. Gerðu Norðmenn
samninginn til þess að fá ótíma-
bundna hlutdeild í landhelgi ís-
lands á mjög mikilvægum stað?
í fáum orðum sagt er þessi Jan
Mayen-samningur blettur á þjóð-
inni, því með honum höfum við
að mestu leyti fallið frá fyrri kröf-
um til Jan Mayen.
Með því er átt við fyrirvara
þann, sem forsætisráðherrarnir
Jón Þorláksson og Tryggvi Þór-
hallsson gerðu um sérstaka hags-
muni íslands varðandi Jan Mayen,
fyrir rúmum 60 árum. í því sam-
bandi ber og að hafa í huga, að
þá fóru Danir með utanríkismál
Islands, en þeir áttu þá í deilu
við Norðmenn út af Austur-Græn-
landi sem Danir unnu fyrir Al-
þjóðadómstólnum í Haag 1931.
Þannig er líklegt að dönsk yfir-
völd hafi þá ekki viljað auka vand-
ræðin við Norðmenn með því fyr-
ir íslands hönd að halda til streitu
rétti íslendinga til Jan Mayen eða
að benda Islendingum á að gera
það.
Síðan hafa engir forsætisráð-
herrar íslands vogað sér að standa
á rétti íslensku þjóðarinnar í þessu
máli.
Það er samt enn möguleiki
fyrir íslensk stjórnvöld að taka
upp kröfuna um hlutdeild í Jan
Mayen til jafns við Noreg, enda
þótt tómlæti íslenskra stjórn-
valda setur strik í reikninginn.
Við eigum að fara með kröfur
okkar um jafnan rétt og Norð-
menn gagnvart Jan Mayen fyrir
Alþjóðadómstólinn í Haag. Ann-
að væri svik við óbornar kynslóð-
ir íslensku þjóðainnar.
Það er engu tapað með því að
fara áðurnefnda leið, en gjörsam-
lega ótækt að freista þess ekki.
Höfundur er er
hæstaréttarlögmaður.
Helgi Hálfdanarson
Leitum sátta
DÁLÍTIÐ undarleg deila hefur
orðið um það, hvort helmingi
hærri tala en 100 sé 200 eða
150. Eg mun hafa orðið til þess
á sínum tíma að vekja þessa
misklíð, svo engan þarf að undra
þó mig langi til að koma þar á
sáttum. Og það ætti að reynast
þeim mun hægara, að ekki er
um neinn ágreining að ræða þeg-
ar að er gáð.
Sumir segja: 200 er helmingi
hærri tala en 100, og svo hefur
ávallt sagt verið. En aðrir segja:
Helmingi hærri tala en 100 hlýt-
ur að vera 150, því helmingur
af 100 er 50. Og viti menn, hvor-
irtveggju hafa rétt fyrir sér. Þeir
fyrr nefndu sögðu: 200 er helm-
ingi sínum hærri tala en 100; en
hinir sögðu: Ef talan 100 hækkar
um helming sinn, verður hún
150. Auðvitað er hvorttveggja
rétt.
Eins og Baldur prófessor Jóns-
son hefur bent á, er hér aðeins
um tvenna málvenju að ræða,
og þarf hvorug venjan að amast
við annarri. Þar breyta prósent
engu. Talan 200 er 50 prósentum
sínum (þ.e. helmingi) hærri en
100. Og ef talan 100 hækkar
um 50 prósent sín (þ.e. helm-
ing), verður hún 150.
Fyrst ég fór að játa á mig
sökina á þessari „deilu“, þykir
mér rétt að vitna í grein mína
um þessi efni, sem birtist í
Morgunblaðinu 4.12. 1976 og
síðar í greinasyrpunni Skynsam-
legum orðum og skætingi; en
einhverjir virðast mér hafa mis-
skilið eitthvað í þeirri grein. Þar
þóttist ég sýna fram á réttmæti
þess að segja töluna 20 helmingi
hærri en 10, og töluna 15 þriðj-
ungi hærri en 10. I slíkum sam-
anburði kvað ég það foma mál-
venju að miða alltaf við hærri
töluna. En í greininni segir síðan:
„Hitt er því annað mál, að
talan tíu þarf að vaxa um helm-
ing til að breytast í fímmtán; en
talan fimmtán þarf hins vegar
að minnka um þríðjung til að
breytast í tíu. Talan áttatíu, sem
er fimmtungi lægri en hundrað,
þarf að vaxa um fjórðung til að
breytast í þá tölu; hins vegar
þarf hundrað, sem er fimmtungi
hærri tala en áttatíu, að minnka
um fimmtung til að breytast í
áttatíu. Svona er málvenjan; sér-
hver tala þarf að vaxa um helm-
ing til að vera þríðjungi hærri
en hún var, en minnka um þríðj-
ung til að verða þriðjungi lægri.
Tala sem vex um 25 prósent,
hlýtur að verða 20 prósentum
hærri en hún var; en tala sem
minnkar um 20 prósent, verður
að sjálfsögðu 20 prósentum lægrí
en áður."
Þeir sem hika við að fallast á
þá góðu og gildu málvenju, að
200 sé „helmingi hærrí“ tala en
100, hafa því miður reynt að
breyta henni í það horf, að 200
sé „tveim sinnum hærri“ tala en
100. En þar fór í verra. í grein
minni, sem ég var að vitna til,
þóttist ég sýna fram á, að rök-
leysa væri að segja, að talan
tuttugu væri íjórum „sinnum
hærrí“ en fimm, og jafngilti því
að segja, að fimm sinnum fimm
værí tuttugu. Síðan þar:
„Hins vegar væri ekki með
öllu rangt að segja, að talan tutt-
ugu væri fjórum sinnum jafnstór
og talan fimm. (Hún endist fjór-
um sinnum til jafns við þá tölu.)
Þar gætu íslendingar jafnvel
nokkuð lært af grönnum sínum,
þó fremur hafí annað verið til
þeirra sótt en nothæf íslenzka."
Ekki tekur betra við, þegar
farið er að segja að 200 sé „tvö-
falt hærri“ tala en 100, því „tvö-
falt hærri“ er ekki annað en
málleysa, svo með því eru að
þarflausu framin álappaleg mál-
spjöll.
Þegar öllu er á botninn hvolft,
er íslendingum rétt og alveg
óhætt að halda áfram að segja
töluna 200 helmingi hærri en
100. Sú gróna málvenja er í engu
ósamræmi við neinn góðan pró-
sentureikning, sem fara skal sínu
fram. Gætum við ekki sætzt á
það?
Heggur sá er hlífa skyldi
TILEFNI þessa
greinarstúfs er nýlegur
dómur Hæstaréttar í
kynferðisofbeldismáli.
Málavextir eru þeir að
faðir nokkur beitti
dóttur sína kynferðis-
ofbeldi árum saman og
var í Héraðsdómi
dæmdur til fjögurra
ára fangelsisvistar og
að greiða dóttur sinni
tvær milljónir króna í
miskabætur. Málinu
var vísað til Hæstarétt-
ar og fór ríkissaksókn-
ari fram á þyngingu
bæði refsingar og
miskabóta. Niðurstaða
Hæstaréttar var að staðfesta dóm
Héraðsdómsins að því er snertir
lengd refsivistar föðurins, en lækka
miskabætur til dóttur hans um
helming. Með staðfestingu á fang-
elsisdómi þeim sem héraðsdómur
ákvarðaði viðurkennir Hæstiréttur
alvarleika brot mannsins gagnvart
barni sínu.
Það er hins vegar lækkunin á
miskabótunum sem vekur spurn-
ingar í huga mér og ekki síður þær
röksemdir sem dómurinn færir fyrir
helmings lækkun sinni á bótunum.
Ég vil strax taka það fram að ég
ætla dómendum Hæstaréttar ekki
annað en að þeir byggi rök sín á
Iagalegum grunni. Það kemur einn-
ig skýrt fram í dómi Hæstaréttar
að dómarar þeir sem kveða upp
þennan dóm eru ekki í vafa um
réttmæti þess að föður beri að
greiða dóttur sinni miskabætur, en
um það efni segir orðrétt í dómi
Hæstaréttar: „Brot ákærða voru
alvarleg og til þess fallin að valda
mikilli röskun á tilfínningalífi og
högum telpunnar, sem vandi er úr
að bæta.“
En víkjum nú að rökunum fyrir
lækkun miskabótanna. Þau eru af
þrennum toga.
í fyrsta lagi skyidleiki barnsins
og ofbeldismannsins. Það að um er
að ræða kynferðislegt ofbeldi föður
gegn barni sínu eru, að því er séð
verður, talin rök fyrir því að lækka
þær bætur sem barninu voru dæmd-
ar á lægra dómsstigi. Hvernig má
þetta vera? Hvernig er hægt að líta
svo á að þegar barn er beitt kyn-
ferðisofbeldi af föður sínum, verði
það til þess að dómarar
telja rétt að draga úr
bótaskyldu hans gagn-
vart barni sínu? Það
stríðir gegn minni sið-
gæðisvitund að tengsl-
in faðir/dóttir verði til
þess að lækka greiðslu-
skyldu hans, sem til er
komin til þess að reyna
að bæta að hluta fyrir
brot hans, með því að
greiða barninu bætur
fyrir þann óbætanlega
miska sem hann hefur
valdið því? Er þetta
e.t.v. endurómur frá
nýlega endurskoðuðum
ákvæðunum í hegning-
arlögum, þar sem hámarksrefsing
vegna kynferðisbrota gagnvart
börnum eru lægri þegar foreldrar
eða afar eða ömmur fremja slík
ofbeldisverk en þegar aðrir fjar-
Brýnt er að endurskoða
slík lög, segir Guðrún
Jónsdóttir, og fyrir-
byggja fleiri dóma af
þessu tagi.
skyldari eða óskyldir gera sig seka
um slík brot? Endurspeglar þetta
gamlar feðraveldihugmyndir um að
feður eigi börn sín og geti gert við
þau það sem þeim sýnist og því
horfi samfélagið gegnum fingur sér
þegar feður/foreldrar fremja slík
brot? Hvernig samrýmast slíkar
hugmyndir hugmyndum okkar um
foreldraábyrgð og rétt barna?
Onnur röksemd Hæstaréttar fyr-
ir helmingslækkun dæmdra miska-
bóta í þessu máli er að faðir muni
„eftir sem áður bera framfærslu-
skyldu gagnvart dóttur sinni“, eins
og segir í dómnum. Framfærslu-
skylda foreldra gagnvart ófullveðja
börnum sínum er lögfest í barnalög-
um og er réttur allra barna. Hvern-
ig má það vera að þessi réttur hafi
áhrif til lækkunar á miskabótum
vegna glæps föður gagnvart barni
sínu? Er það virkilega meining dóm-
ara í Hæstarétti íslands að það sé
ástæða til að lækka miskabætur til
barna, sem beitt eru kynferðisof-
beldi af feðrum sínum vegna þess
að sömu feðrum ber að greiða með-
lag með börnum sínum eins og öll-
um þeim foreldrum sem ekki hafa
forsjá barna sinna? Og enn spyr ég,
hvað um foreldraábyrgð og rétt
barna?
Þriðja röksemd Hæstaréttar er á
þá leið að ekki liggi fyrir, að svo
komnu máli, hvort afleiðingar kyn-
ferðisofbeldisins verði varanlegar.
Það gildir hið sama um þessa rök-
semd og hinar fyrri að hún vekur
spurningar. Gildir það ekki um allar
miskabætur, að enginn getur með
fullri vissu metið áhrif miska til
langs tíma í hveiju einstöku máli
fyrir sig? Er þess vegna ekki eðli-
legt að brotaþoli njóti þessa vafa,
einkum í Ijósi þess að allar rann-
sóknir á langtíma afleiðingum kyn-
ferðisofbeldis gagnvart börnum eru
á einn veg. Slíkt ofbeldi hefur í för
með sér óbætanlegar afleiðingar á
líf þolenda þess. Um langtíma af-
leiðingar þess á íslenska þolendur
er hægt að fá hugmynd í ársskýrsl-
um Stígamóta.
Að lokum, það er sárt og niður-
lægjandi fyrir litlu stúlkuna og
móður hennar, sem hér eiga hlut
að máli, að taka á móti dómsniður-
stöðum éins og þeim sem hér eru
gerðar að umtalsefni. Þær hafa
sjálfar tjáð sinn skilning á dómnum
og skilaboðum hans í viðtali í DV
25.5. sl. Þessi dómur snertir ekki
aðeins umrædda einstaklinga.
Dómar Hæstaréttar hafa fordæmis-
gildi varðandi dóma á lægra dóms-
stigi. Það er því mikið áhyggjuefni
ef sú verður raunin í framtíðinni
að dómar héraðsdómstóla í sam-
bærilegum málum taki mið af þess-
um dómi og leiði til þess að beiti
feður börn sín kynferðislegu ofbeldi
verði það til þess að rýra rétt barna
til miskabóta úr hendi þeirra.
Eins og vikið er að hér að ofan
ætla ég ekki Hæstarétti annað en
að hann byggi forsendur sínar á
lagalegum grunni. Það er því afar
brýnt að grandskoða hið bráð-
asta þau lög sem lækkun miskabót-
anna byggir á og breyta þeim þann-
ig að þau tryggi það að við sjáum
ekki fleiri dóma af þessu tagi.
Höfundur er doktor í
félagsráðgjöf.
Guðrún
Jónsdóttir