Morgunblaðið - 21.06.1996, Blaðsíða 6

6 C -FÖSTUDAGUR 21. JÚNÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
4
DAGLEGT LÍF
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
STEMMNING á bamasýningu.
BIÐRÖÐ í miðasölu Gamla Bíós.
Bíósýningar
til að göfga andann
eða siðspilla unga fólkinu?
Ljósmynd/Óskar Gíslason
BIÐRÖÐ í Tjarnarbíó, sennilega á myndina Agimd eftir Óskar
Gíslason árið 1952.
' Ljðsmynd/Óskar Gíslason
HÚSAKYNNUM Nýja Bíós var breytt árin 1945-1947 frá upprunalegri mynd árið 1920.
var með að Háskólinn byði upp á
vandað og uppbyggjandi efni.
„Umsókn Háskólans um bíórekst-
ur,“ segir Skarphéðinn, „samsvaraði
í raun hugmyndum borgaryfirvalda
um hentuga rekstraraðiia." „Tæki-
færi til þess að horfa á eitthvað ann-
að en Hollywood-daður,“ stóð til
dæmis í Þjóðviljanum.
„En Tjamarbíó þurfti að standa
undir sér,“ segir Skarphéðinn, „og
var í beinni samkeppni við Gamla
og Nýja bíó. Munurinn á efnisvalinu
var þess vegna ekki ýkja mikill og
hjá hinum, og vonir þeirra sem voru
á móti Hollywood-myndunum
brustu." Borgarbúar tóku Tjarnar-
bíói aftur á móti vel, en það varð
síðar Háskólabíó.
Vanþroskl og siðsplllandl
skilaboð kvlkmynda
Áhuginn á kvikmyndasýningum í
Reykjavik hefur aldrei dvínað, hins
vegar hefur bíómenningin breyst.
Kvikmyndastjörnur urðu til og voru
jafnvel dýrkaðar sem átrúnaðargoð.
Ýmsum menntuðum mönnum þótti
það merki um lágmenningu kvik-
myndanna sem fannst myndir sem
sýndu götulífið í erlendum stórborg-
um eiga lítið erindi hingað og geta
hugsanlega leitt til siðferðisbrests
borgarbúa.
Akvæði um kvikmyndaeftirlit var
sett inn í lögreglusamþykkt á öðrum
áratug aldarinnar, en í raun var ald-
urstakið á valdi bíóstjóranna.
Skarphéðinn greinir umræðuna
um „siðspillingu", sem kvikmyndir
áttu að valda, f tvær fullyrðingar.
1) Lélegar myndir valda ekki menn-
ingarlegum þroska. 2) Siðspillandi
skilaboð myndanna hafa slæm áhrif
á böm og unglinga.
„Hvað varðar íslendinga um saur-
lifnað stórborganna?" spurði til dæm-
is Guðrún Lárusdóttir borgarfulltrúi
í Vísi 12. desember 1913, um mynd,
Gættu Amalíu, sem auglýst var sem
skemmtilegasti gamanleikur verald-
arinnar.
Kvikmyndagagnrýnl var ekki
stunduð faglega
„Reyndar voru borgarblöðin ásök-
uð,“ segir Skarphéðinn, „fyrir gagn-
rýnislausar umfjallanir um bíómynd-
ir. Því var jafnvel haldið fram að
bíóin borguðu blöðunum fyrir góðar
umsagnir, en sennilega hefur frétta-
tilkynningum og skoðunum blaða-
manna verið ruglað saman."
Á hinn bóginn var engin kvik-
myndagagnrýni stunduð á blöðunum
fyrstu hálfu öld sýninga hér á landi,
og gerir Sigurður Þórarinsson jarð-
fræðingur það að umtalsefni árið
1940.
Sigurður segir að sænska myndin
Mötuneytið Paradís hafi verið kölluð
„pilsnermynd" í Svíþjóð eins og aðrar
heimskulegar grínmyndir. Hann seg-
ir svo að blöðin hér á landi hafi aug-
lýst hana sem eina af þessum „bráð-
skemmtilegu, vinsælu, sænsku gam-
anmyndum“, og ekki gert neina at-
hugasemd við hana.
„Og fólkið þyrptist í Gamla bíó til
að auðga sinn anda,“ skrifar Sigurð-
ur, og að frammistaða blaðanna
væri ámælisverð.
Ekki hafði Halldór Laxness verið
hrifínn árið 1928: „Og þjóðin leggur
árlega í vasa andlausa og mentun-
arsnauða kvikmyndamiljónúnga í
Hollywood meira fé fyrir þessa ælu
HVERS VEGNA voru einungis tvö
kvikmyndahús í Reykjavík í þrjátíu
ár?“ er spurning sem Skarphéðinn
Guðmundsson sagnfræðingur velti
fyrir ser í lokaverkefni sínu í Há-
skóla íslands. Hann kannaði kvik-
myndasýningar í tæpa hálfa öld eða
frá 1903 til 1944 og komst að ýms-
um athyglisverðum niðurstöðum.
„Það tók íslensk
stjórnvöld fimmtíu ár
að aðlagast kvikmynda-
sýningum," segir
Skarphéðinn. „Hinsveg-
ar tók það almenning
ekki nema tuttugu ár.“
Skarphéðinn er að
vísa til þess að yfírvöld
voru tvístígandi vegna
menningar- og siðferð-
islegra áhrifa kvik-
mynda á þjóðfélagið,
sem leiddi til þess að
kvikmyndahúsalöggjöf
var ekki samþykkt á
Alþingi fyrr en árið
1943 og 1944 í borgar-
stjórn Reykjavíkur.
Einugis var veitt leyfi
til bíósýninga í Gamla
bíói og Nýja bíói í Reykjavík. Margir
sóttu um leyfi en þau voru ekki veitt
meðal annars vegna þess að enginn
gat uppfyllt kröfumar sem gerðar
voru. Ein var að aðeins mætti sýna
í steinhúsum.
Bíóstjórar voru jafnvel
flokkaðlr með loddurum
„Yfirvöldum og menningarvitum
fannst það peningabruðl hjá alþýð-
unni að eyða peningum í að sjá bíó-
sýningar,“ segir Skarphéðinn, „og
litu jafnvel á kvikmyndahúsaeigend-
ur sem loddara, sem hefðu einungis
áhuga á að græða peninga."
Dýitíðarumræðan var líka hávær,
kreppa var í heiminum og áherslan
á sparnað mikil. Aftur á móti var
og er kvikmyndasýning skemmtun
sem höfðaði til allra og í raun frem-
ur ódýr. Miðaverðið hefur eiginlega
verið á svipuðum nótum alla öldina.
Yfirvöld viðurkenndu kvikmynda-
sýningar sem menningar- og mennt-
unartæki vegna möguleikans á
fræðslu en vegna afþreyingarinnar
óx þeim í augum gróði þeirra sem
ráku bíóin.
„Alþýðuflokksmenn héldu því
fram alveg til 1944 að ríkið ætti að
reka kvikmyndahús og þjóðnýta þau
sem fyrir voru,“ segir Skarphéðinn.
„Hugmyndin var að gróðinn rynni
síðan til æðri menningar eins og leik-
listar í væntanlegu Þjóðleikhúsi.
Þjóðleikhússnefndin fékk meira að
segja kvikmyndasýningarleyfi, sem
aldrei var notað.“
Vlljl vlnstri manna
tll að taka bíóln
elgnarnáml
Alþýðuflokksmenn
fengu loks tækifæri í
borgarstjóm Reykjavík-
ur árið 1943 til að fram-
kvæma hugmyndir sín-
ar með liðsinni sjálf-
stæðismannsins Áma
Jónssonar í Múla. Sam-
þykkt var í borgarstjóm
að fela borgarstjóra,
Bjama Benediktssyni,
að leita samninga um
kaup á kvikmyndahús-
unum. Og að ef sam-
komulag næðist ekki að
leita eignamámshei-
mildar til Alþingis.
Fram kemur í skrifum í Alþýðu-
blaðinu að þetta sé nauðsynlegt til
að þjóðnýta peningana sem rekstur
kvikmyndahúsanna skilaði.
Bjarni Benediktsson borgarstjóri
náði ekki samningi við kvikmynda-
húseigendur og leitaði borgarstjóm
því til Alþingis um heimild til eign-
amáms. Hún fékkst ekki. Hinsvegar
var samþykkt frumvarp sem opnaði
einstaklingum og félögum möguleika
á að reka bíó, og voru ný kvikmynda-
hús opnuð hvert á fætur öðru frá
1946; Trípólíbíó, Austurbæjarbíó,
Hafnarbíó og Stjörnubíó.
Reiknað með fræðslumyndum
í TJarnarbíól
Á undan holskeflunni hafði þriðja
bíóið opnað, Tjarnarbíó, en leyfi til
þess reksturs fékkst vegna þess að
það var á ábyrgð Háskóla íslands
og þar með ríkisins.
„Tjamarbíó var opnað," segir
Skarphéðinn, „þrjátfu árum eftir að
Nýja bíó var opnað. Stöðnunin og
tregðan var því löng.“ Aftur á móti
fékkst leyfið vegna þess að reiknað
Morgunblaðið/Júlfus
SKARPHÉÐINN
Guðmundsson