Morgunblaðið - 22.06.1996, Page 31

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 22. JÚNÍ 1996 31
AÐSENDAR GREINAR
Púðurtunnan Kosovo
Gunnar Hólmsteinn
Arsælsson
UNDANFARNAR
vikur hafa fréttir bor-
ist af vaxandi ólgu í
Kosovo héraði Serbíu,
en báðar þessar ein-
ingar tilheyrðu Júgó-
slavíu áður en átökin
þar brutust út sumarið
1991. Serbía var lýð-
veldi en Kosovo að
nafninu til sjálfstjórn-
arsvæði. Albanir, sem
taldir eru hinir upp-
runalegu íbúar Balk-
anskaga, eru yfir-
gnæfandi meirihluti
íbúa Kosovo, en Serb-
ar minnihluti. Serbar
tilheyra svokölluðum
suður-Slövum ásamt Króötum,
Slóvenum, Makedónum og Svart-
fellingum, en s-Slavar (Júgóslavía
þýðir í raun „land s-Slava“) flutt-
ust til Balkanskaga á 6. og 7. öld.
Á árunum 1961 til 1991 fjölg-
aði Albönum í Kosovo um 23%,
úr 67% í 90%. Á sama tíma fækk-
aði Serbum um 13%, úr 23% í
10%. Serbar telja að Kosovo sé
hjarta menningar sinnar, sumir
kalla Kosovo „hina serbnesku
Jerúsalem.“ Þetta á rætur sínar
að rekja til mikils bardaga þ. 28
júní árið 1389, þegar Tyrkir ger-
sigruðu Serba í Kosovo. Serbar
telja hinsvegar að með ósigri sín-
um og fórnum hafi þeir komið í
veg fyrir að íslömsk trú breiddist
út um alla Evrópu. Þessi dagur
hefur upp frá þessu alltaf haft
sérstaka merkingu í serbneskri
þjóðarsál.
Kosovo er bláfátækt og vanþró-
að landbúnaðarhérað og flestir
íbúanna eru múslimar. Þar varð
til árið 1878 albönsk þjóðemis-
hreyfing, sem miðaði að því að
sameina alla Albani í eitt ríki. En
þetta var veik hreyfing í veiku ríki
og árið 1912 mistókst þá skamm-
lífu fijálsu ríki Albana að halda í
Kosovo og albanska hluta
Makedóníu. Því innlimaði Serbía
þau í ríki sitt. Árið 1926 voru
landamæri svo loks ákveðin og þá
lenti svæði sem innihélt 500.000
Albani á svæði Júgóslavíu, sem
varð til sem sérstakt ríki árið
1918. Frá 1941-1945 var Kosovo
undir stjórn ítala, sem hluti af
Stór-Albaníu ítalska einræðisherr-
ans, Mussolínis.
Með valdatöku kommúnista eft-
ir seinni heimsstyijöld var ekki þar
með sagt að vandamál Kosovo
væru yfirstaðin, svæðið var í raun
öryggissvæði, þrátt fyrir að á yfir-
borðinu væri allt slétt og fellt.
Leiðtogi Júgóslavíu frá 1945-1980
Jósep Bros Tító gerði á árunum
1945-1965 litlar tilraunir til að
flétta Albana inn í júgóslavneskt
samfélag. Árið 1966 lét harðlínu-
maðurinn, yfirmaður öryggislög-
reglunnar og einn nánasti sam-
starfsmaður Tító, Aleksander
Rankovic, af störfum. í kjölfar
þessa gripu Albanir tækifærið til
að láta óánægju með bág lífskjör
sín í ljós og til mikilla óeirða kom
árið 1968. Kröfur um
sjálfstjórn voru settar
fram. En Tító brást
við með því að reyna
að ,júgóslavísera“ Al-
banina. Þeir höfðu
hinsvegar slæma
reynslu af Serbum,
sem fram að þessu
hafa komið fram við
þá sem nýlenduherrar,
hagsmunir Serba voru
ávallt teknir fram yfir
hagsmuni Albana.
Fram til ársins
1975 var miklum pen-
ingum dælt til Kosovo,
fleiri Albanir settir í
æðri stöður og ýmsar
breytingar til hins betra gerðar í
mennta- og menningarmálum. í
staðinn áttu Albanir að sýna Tító
og _,,júgóslavisma“ hans hollustu.
Ástandið skánaði hinsvegar
ekki mikið, andspyrna og mótlæti
voru enn meðal íbúa Kosovo og
allskonar hópar sem kröfðust
breytinga voru myndaðir (og yfir-
leitt upprættir). En Albanir urðu
sífellt meðvitaðri um slæma stöðu
sína innan Júgóslavíu. Þann 11.
mars árið 1981 kom til alvarlegra
stúdentaóeirða í höfuðborg
Kosovo, Pristina, þar sem náms-
menn mótmæltu bágum kjörum
sínum. Mótmælin voru barin niður
af hörku af öryggislögreglu og
herlög sett á. Opinberar tölur segja
að 12 hafi látist og 150 særst (tal-
ið er að þessar tölur séu fjarri lagi).
Um 2.000 manns voru handteknir.
Skuldinni vegna óeirðanna var
skellt á staðaryfirvöld og hreinsan-
ir voru framkvæmdar. Þjóðernis-
sinnaðir Serbar sáu sér þarna leik
á borði og komu sínum mönnum
til valda í Kosovo. Með þessum
aðgerðum má segja að ákveðin
vatnaskil hafi átt sér stað hjá yfir-
völdum, sem nú tóku afstöðu með
einu þjóðarbroti Júgóslavíu (Serb-
um) gegn öðru, Albönum. Eftir
óeirðirnar jókst brottflutningur
Serba frá Kosovo, og á árunum
1981-1988 fluttu um 25.000 Serb-
ar frá Kosovo.
I kjölfar óeirðanna hófust mikl-
ar umræður um Kosovo, bæði
meðal stjórnvalda og í fjölmiðlum.
Ivan Stambolic, sem varð forsætis-
ráðherra Júgóslavíu þegar Tító
lést, gaf fjölmiðlum svo til lausan
tauminn, smám saman fengu
greinarnar á sig þjóðernislegri blæ
og meiri andúðar gætti meðal höf-
unda þeirra í garð Albana. Menn
sem áttu sér draum um Stór-Serb-
íu gátu því þeyst um ritvöllinn
óhindraðir og nú var ekki neinn
Tító til staðar til þess að hemja
þjóðernistilfínningar með persónu-
legu valdi sínu. Árið 1986 var
stofnuð í Serbíu svokölluð „Koso-
vonefnd Serba og Svartfellinga“.
Hennar markmið var að snúa
Kosovo aftur til þess tíma er það
var lögregluríki undir stjórn
Rankovic. Viti borin umræða virt-
ist hafa verið borin ofurliði í Serb-
íu á þessum tíma og orð eins og
Amerísku
Fléttumotturnar
komnar aftur
Vandamál Kosovo
verða naumast leyst,
segir Gunnar H.
—
Arsælsson, nema með
alþjóðlegri íhlutun.
„þjóðarmorð" og „ofsóknir“ heyrð-
ust æ oftar frá Serbum. Árið 1987
náði svo Serbinn Slobodan Mi-
losevic, núverandi forseti Serbíu,
yfirhöndinni innan kommúnista-
flokks Serbíu, i baráttunni við þá
sem aðhylltust áfram eitt ríki,
samsett úr mörgum þjóðarbrotum.
Smám saman varð hann kóngur í
ríki sínu. Næstu ár fóru síðan í
að hræra í þeim potti þjóðernis-
hyggju sem var til staðar í Serbíu
og kynda undir slagorðum á borð
við „Sameinaðir Serbar í samein-
uðu ríki“ og „Stór-Serbía“. Mi-
losevic hefur á valdatíð sinni kom-
ið „sínum“ mönnum að í öllum
lykilstöðum í Serbíu, Kosovo,
Svartfjallalandi og Voyvodina-hér-
aði í Serbíu. Hann virðist vera sá
stjórnmálamaður í Serbíu sem
hefur öll trompin á hendi sér og
virðist alltaf vita hvaða leikur sé
næstur í stöðunni.
Vandamál Kosovo hafa ekki
verið leyst eins og staðan er í dag
og hefur sú skoðun komið fram
að vandi Kosovo verði ekki leystur
nema með alþjóðlegri íhlutun, því
Serbía sé stefnulaus eining sem
teygi anga sína langt út fyrir sín
eiginlegu landamæri og þetta
stefnuleysi verði viðvarandi nema
lausn finnist fyrir Kosovo.
Segja má að vandamál Kosovo
hafi í hnotskurn verið vandamál
gömlu Júgóslavíu; var landið ríki
suður-Slava, eða sambandsríki
allra þjóðerna innan svæðisins?
Því staðreyndin er sú að Albanir
eru ekki s-Slavar, heldur af öðru
bergi brotnir. Þeir vildu pólitísk
réttindi, en Serbar litu á kröfur
þeirra sem ógnun við sig. Reyndar
telur fræðimaðurinn Vladimir
Gligorov (höfundur bókarinnar
Why do countries break up; The
case of Yugoslavia) að hrun Júgó-
slavíu hafi byijað í Kosovo, m.a.
með þjóðernislegum kröfum um
aukið frelsi.
Reyndar má í raun útiloka báða
möguleikana og staðan núna virð-
ist vera sú að stöðug ólga sé í
Kosovo og að upp úr geti soðið í
samskiptum á milli Serbíu (Serba)
og Kosovo (Albana) hvenær sem
er. Mjög líklegt verður að teljast
að til meiriháttar óeirða komi í
Kosovo þ. 28 júní n.k. Svæðið ein-
kennist af örbirgð, atvinnuleysi og
gríðarlegri vanþróun á öllum svið-
um. Serbar hafa komið fram af
miklum hroka og harðræði við íbúa
Kosovo. Og svo lengi sem ástand
þetta varir og aðstæður albanskra
múslima í Kosovo verða ekki bætt-
ar, má búast við sífelldum átökum
og óeirðum þar. Landfræðileg lega
Kosovo, sem á landamæri að Alb-
aníu og Makedóníu, en forseta
landsins hefur verið sýnt banatil-
ræði, er mjög viðkvæm á Balkan-
skaganum. Ekki er útilokað að
átök þar geti breiðst út til annarra
landa í nágrenninu.
Grein þessi er hluti af BA-rit-
gerð höfundar, „Hrun Júgóslav-
íu“, í stjórnmálafræði við Há-
skóla íslands. Tilvitnunum í
fræðirit hefur verið sleppt.
Höfundur er nemi í
stjórnmálafræði.
ISLENSKT MAL
SIGURÐUR E. Guðmundsson í
Reykjavík skrifar mér mjög vin-
samlegt bréf, og fylgir grein
sem full ástæða er til að birta
(millifyrirsagnir voru felldar
niður):
„Þegar íslenzka þjóðin gekk
fyrsta sinni til forsetakosninga
vorið 1952 voru þrír mætir menn
í framboði. Þegar þeir buðu sig
fram gerðust þeir forsetaefni
þeirra fylkinga, sem að baki
þeim stóðu og öllum þótti eðli-
legt að tala þannig um þá. Þeg-
ar næsta sinni var gengið til
kosninga og kosið milli tveggja
manna var vitaskuld alltaf talað
um þá sem forsetaefni, enda
buðu þeir sig fram sem slíkir
og voru það, báðir tveir, allt þar
til úrslit lágu fyrir. í þriðja sinnið
var kosið milli fjögurra fram-
bjóðenda. Oll voru þau forseta-
efni, jafnskjótt og framboð
þeirra lágu formlega fyrir, enda
buðu þau sig fram til embættis
Forseta íslands, og voru það,
allt þar til fyrir lá, að frú Vig-
dís hafði hlotið kosningu í emb-
ættið. Það var þannig þjóðinni
eðlilegt að taka sér þetta orð í
munn, þegar þjóðkjör í embættið
fór fyrsta sinni fram. Mér finnst
sem það hafi kviknað af sjálfu
sér, vorið 1952 (ef ekki fyrr),
þegar menn tóku að svipast um
eftir líklegum frambjóðendum
og það lá loks fyrir, hveijir yrðu
í framboði. Enda þurfti ekki
langt að sækja það. Alla tíð
hafa þeir verið þingmannsefnin,
sem sózt hafa eftir þing-
mennsku, í Reykjavík hafa
flokkamir boðið fram borgar-
stjóraefni, í prestkosningum
hafa menn boðið sig fram sem
prestsefni; og þannig koll af
kolli. Ég hygg, að í nær öllum
tilvikum hafi verið litið svo á,
sem nota bæri orðið „efni“ um
þær manneskjur, sem í framboði
hafa verið, til hinna ýmsu emb-
ætta og starfa, svo fremi að þær
teldust hafa allgóða möguleika
á að ná kjöri. I svipinn man ég
ekki eftir nema einu embætti,
sem önnur regla hefur gilt um.
Mér finnst sem orðið „biskups-
efni“ hafi þá fyrst verið notað
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
854. þáttur
um hlutaðeigandi einstakling,
er hann hafði hlotið kosningu
til þess embættis. Ég held, að í
flestöllum öðrum tilvikum hafí
frambjóðendur verið taldir efni
í hlutaðeigandi embættis- eða
stjórnmálamann, allt þar til kjör
hafði farið fram. Þannig var frú
Vigdís forsetaefni meðan á
kosningabaráttunni stóð; og að
henni lokinni var hún kjörin for-
seti, allt þar til hún tók formlega
við embætti forseta.
Það er dapurlegt að Ríkisút-
varpið (einkum fréttastofa hjóð-
varpsins) skuli hafa gengið fram
fyrir skjöldu undanfarin misseri
til að ryðja braut nýju orði í stað
þess gamla og góða orðs, sem
að ofan getur. Ekki er lengur
húsfriður fyrir því amerísk-
íslenzka orði, sem RÚV hefur
tekið upp á arma sína og notar
í tíma og ótíma. Nú skulu for-
setaefnin nefnd forsetafram-
bjóðendur, hvað sem það kostar,
sýnilega bæði vegna vanþekk-
ingar og misskilnings. Sem gam-
all blaðamaður get ég mér þess
til, að fyrir nokkrum misserum
síðan hafi fréttamaður á „út-
lendri fréttavakt" þurft í flýti
að snara orðunum „presidential
candidate“, í fréttaskeyti frá
útlöndum; og þá hafi þetta „ný-
yrði“ orðið til. Síðan hefur það
gengið ljósum logum í fréttatím-
um hljóðvarpsins. Því miður hef-
ur það smitað út frá sér og fleiri
hafa tekið það upp. Og enn frek-
ar þannig, að reynt hefur verið
að nota það í öðrum tilvikum.
Þannig er eftirminnilegt, að þeg-
ar stjórnarkosningar fóru nýlega
fram í Vmf. Dagsbrún var Hall-
dór Björnsson, formannsefni
annars framboðslistans, nefndur
„formannsframbjóðandi" í
fréttatíma annarrar sjónvarps-
stöðvarinnar. Sem betur fer hef-
ur ekki orðið framhald á þeirri
ísl-ensku. Ella gætum við búizt
við, að í næstu borgarstjórnar-
kosningum verði þau Ingibjörg
Sólrún og Árni Sigfússon kölluð
„borgarstjóraframbjóðendur“ (í
stað þess að vera borgarstjóra-
efni) og þingmenn, sem þing-
flokkarnir hafa tilnefnt til ráð-
herradóms, nefndir „ráðherra-
frambjóðendur", en ekki ráð-
herraefni, eins og verið hefur.
Góðu heilli voru þeir Grétar Þor-
steinsson og Hervar Gunnarsson
ekki nefndir „forsetaframbjóð-
endur“ í fréttum fjölmiðla frá
síðasta ASÍ-þingi; hins vegar var
Grétar réttilega nefndur forseta-
efni, þegar eftir að kjörnefnd
hafði ákveðið að bjóða hann
fram í embætti forseta ASÍ.
Mér hefur komið í hug, að
e.t.v. finnist mönnum sem ekki
eigi að nota orðið „forsetaefni"
um mann fyrr en hann hefur
náð kjöri, sbr. amerískuna
„president elect“; og síðan sé
hann eða hún forsetaefni fram
að embættistöku. Og að það sé
ástæðan fyrir öllu talinu um
„forsetaframbjóðendur“. En það
tel ég á misskilningi byggt og
stangast á við flest allar hefðir
í íslenzku máli. Frambjóðandi
er „forsetaefni“ þegar framboð
hans er löglega komið á laggirn-
ar og þegar kjör hefur farið fram
er einn eða ein úr hópnum „kjör-
inn forseti". Við embættistöku
er hlutaðeigandi síðan Forseti
íslands. Þannig er um þijú stig
að ræða. íslenzkan á til eðlileg
orð yfir þau öll og þarf ekki að
notast við illa þýdd hálfamerísk
orðskrípi í þeirra stað. Það er
vonandi að forsetaefnin noti nú
rétt orð í þessu efni og er þá
von til að aðrir nái áttum, þ.á m.
fréttastofur RÚV.“
Umsjónarmaður þakkar þessa
vel skrifuðu og röggsamlegu
ádrepu. Orðið er laust, eins og
jafnan lyrr.
Inghildur austan kvað:
Þegar skaparinn lét til sín taka
og tímans hjól snerist til baka,
gerðust örvasa ungir,
afholdguðust þungir
og varð kynbomba Kristjana hraka.
P.s. Nær upphafi síðasta þátt-
ar féllu málsgreinaskil á einum
stað niður. Beðist er velvirðingar
á því.