Morgunblaðið - 25.06.1996, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 25. JÚNÍ 1996 11
FORSETAKJÖR ’96
Getur forseti Islands rekið utanríkisstefnu og aflað viðskiptatengsla í alþjóðasamskiptum?
Óbein áhrif o g málfrelsi
innan ramma þingræðis
Gunnar G. Schram lagaprófessortelur að forseti geti hvorki lýst
í ræðu eða riti stefnu sem gengi í berhögg við stefnu ríkisstjómar
o g Alþingis. Viðmælendur Omars Fríðrikssonar eru hins vegar
þeirrar skoðunar að forseti geti greitt fyrir milliríkjavíðskiptum.
UMRÆÐUR um hlutverk og áhrif
forseta íslands í utanríkismálum og
alþjóðasamskiptum hafa verið áber-
andi í kosningaumræðunni á undan-
förnum vikum og hafa skoðanir ver-
ið skiptar. Þau sjónarmið hafa komið
fram að forseti gæti haft sjálfstætt
frumkvæði í utanríkismálum, látið
til sín taka í ræðu og riti um friðar-
mál, mannréttindamál eða önnur
pólitísk mál á alþjóðvettvangi og lagt
áherslu á að afla útflutningsfyrir-
tækjum viðskiptatengsla erlendis.
Hlutverk forseta í utanríkis- og
alþjóðamálum takmarkast fyrst og
fremst af 11., 13. og 14. grein stjórn-
arskrárinnar. Þar segir að forseti sé
ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum,
forseti láti ráðherra framkvæma vald
sitt og að ráðherrar beri ábyrgð á
stjórnarframkvæmdum öllum.
Ákvæði stjórnarskrár og túlkun
þeirra, þingræðið sem grundvallar-
þáttur stjómskipunarinnar og þær
hefðir sem mótað hafa hlutverk og
skyldur forseta íslands standa í vegi
fyrir því að forseti fari með fram-
kvæmd utanríkismála. í ritinu
Stjórnskipun íslands segir Ólafur
Jóhannesson að þótt forseti komi
fram fyrir ríkisins hönd fari hann
ekki upp á eindæmi með neitt raun-
vemlegt vald í utanríkismálum. Það
vald sé á hendi ríkisstjórnarinnar.
Forseti gerir í reynd enga
samninga við önnur ríki
Eina ákvæði stjórnarskrárinnar
sem víkur að hlutverki forseta í utan-
ríkismálum er 21. greinin. Þar segir
að forseti lýðveldisins geri samninga
við önnur ríki. Þó geti hann enga
slíka samninga gert ef þeir hafa í
sér fólgið afsal eða kvaðir á landi
eða landhelgi eða ef þeir horfa til
breytinga á stjórnarhögum ríkisins,
nema samþykki Alþingis komi til.
Óhætt er að segja að það sé sam-
dóma álit stjómlagafræðinga að með
þessu ákvæði sé eingöngu gert ráð
fyrir formlegri staðfestingu forseta
á fundum ríkisráðs, við undirritun
milliríkja- eða fjölþjóðasamninga
sem stjórnvöld gera en forseti hafl
engin afskipti af samningsumleitun-
um eða samningsgerðinni sjálfri.
„Forseti gerir enga samninga.
Þetta er algert forínsatriði," segir
dr. Gunnar G. Schram lagaprófessor.
„Það styðst bæði við hefð og réttar-
venjur í 52 ár að forseti hefur aldrei
haft sérstakt frumkvæði í utanríkis-
málum, enda er honum ekki kleift
að hafa aðra stefnu en ríkisstjómin
fylgir á hveijum tíma,“ segir Gunnar.
Getur talað um nauðsyn
friðar í alþjóðamálum
Gunnar Helgi Kristinsson, dósent
í stjórnmálafræði við Háskóla ís-
lands, telur að forseti geti í talsverð-
um mæli viðrað eigin skoðanir, t.d.
ef sá forseti sem kjörinn er hefur
lýst sérstökum áhuga á ákveðnum
málum. „Þá gæti hann farið að pred-
ika en hann gæti aftur á móti ekki
tekið að sér neitt formlegt hlutverk
fyrir ríkisvaldið," segir Gunnar.
Hann telur aðspurður að ekkert
banni forseta beinlínis að hafa uppi
ákveðnar skoðanir, jafnvel þótt þær
gengju gegn stefnu stjórnvalda. Slíkt
gæti þó valdið alvarlegum árekstrum
á rnilli forseta og ríkisstjórnar og
þingmeirihlutans „og það mundi
auka mjög líkurnar á því að forseti
fengi mótframboð í næstu kosning-
um“, segir Gunnar Helgi.
„Forseti hefur málfrelsi eins og
hver annar íslenskur þegn og getur
tjáð skoðanir sínar almennt á utanrík-
ismálum jafnt sem innanríkismálum.
Forseti getur til dæmis talað um gróð-
urrækt, skógrækt, menningarmál og
fleiri mál og forseti getur einnig talað
um nauðsyn friðar í alþjóðamálum
eða um bætt kjör í þriðja heiminum,"
segir Gunnar G. Schram. Hann bend-
ir hins vegar á að forséta eru skorður
settar. Ef forseti færi t.d. að lýsa því
yflr að íslensku ríkisstjóminni bæri
að leggja meira fé til friðargæslu-
sveita Sameinuðu þjóðanna væri hann
kominn hættulega nærri fram-"'
kvæmdavaldinu, að mati Gunnars.
Gunnar G. Schram lagði áherslu
á að í málflutningi sínum erlendis
þyrfti forseti að gæta þess að tala í
samræmi við þá stefnu sem stjóm-
völd hefðu markað. „Forseti getur
rætt um utanríkismál almennt innan
þessa ramma. Forseti gæti hvorki í
ræðum sínum eða riti um utanríkis-
mál á erlendum vettvangi lýst eða
mótað stefnu sem gengi í berhögg
við stefnu íslensku ríkisstjómarinnar
og Alþingis,“ sagði hann.
Forseti falbýður ekki vöru
Alsiða er um allan heim að þjóð-
höfðingar fari í opinberar heimsóknir
og nýta þá fulltrúar í viðskipta- og
atvinnulífinu för þjóðhöfðingja og þá
athygli sem hún vekur til að greiða
fyrir viðskiptum. „Forseti falbýður
ekki vöru en tækifærið sem skapast
vegna forsetaheimsókna erlendis
nýta mjög margar þjóðir á þann
máta, að afla viðskiptasambanda og
kynna atvinnulífíð," segir Gunnar
G. Schram.
Hann er hins vegar ósammála
þeirri skoðun að forseti afli sjálfur
beinlínis viðskiptasambanda sem
einskonar „farandsendiherra", eins
hefur komið til umræðu í kosninga-
baráttunni. „Það gerir forseti ekki.
Hins vegar má segja að í kjölfarið
og fyrir atbeina forseta geta náðst
viðskiptasambönd. Forseti stendur
ekki í viðræðum við kaupendur varn-
ings erlendis. Hins vegar hittir hann
forystumenn í atvinnulífí annarra
ríkja og mörkin em ekki alveg ljós
þama á milli, en það væri rangnefni
að kalla forseta farandsendiherra,"
segir Gunnar G. Schram.
Frú Vigdís Finnbogadóttir, forseti
íslands, hefur á ýmsan hátt stutt
markaðsátak íslenskra aðila og ár-
lega veitir forseti sérstök útflutn-
ingsverðlaun í samráði við Útflutn-
ingsráð. „Útflutningsráð hefur haft
ákveðið samstarf við embætti forseta
íslands í tið Vigdísar Finnbogadóttur
og hún hefur verið mjög viljug að
sinna þeim verkefnum sem við höfum
í gegnum tíðina beðið hana um. Þar
er fýrst og fremst um það að ræða
að vera i fyrirsvari í móttökum og
við aðrar slíkar athafnir þar sem ís-
lensk fyrirtæki hafa boðið sínum við-
skiptavinum. Þar höfum við notið
þess að útlendingum hefur þótt nokk-
uð til um að geta hitt forsetann,"
segir Jón Ásbergsson, framkvæmda-
stjóri Útflutningsráðs.
Hann segir aftur á móti erfitt að
svara því með jái eða nei hvort for-
seti gæti með beinum hætti komið á
viðskiptatengslum milli aðila.
„í vestrænum viðskiptum hafa við-
skiptin sinn gang. Þar skoða menn
fyrst og fremst getu fyrirtækjanna
til að veita þjónustu og sinna þeirri
framleiðslu sem í boði er. Þar skiptir
pólitík eða kynning frammámanna
ekki endanlegu máli. Þar með er
ekki sagt að forseti geti ekki gegnt
ákveðnu hlutverki. Það gerir hann
fyrst og fremst með því að opna
ákveðnar dyr að mönnum, skapa
gott orðspor og vera andlit þessa litla
lands út á við. En það gildir auðvitað
líka um aðrar þekktar persónur,“
segir Jón.
Gunnar Helgi Kristinsson er sam-
mála því að í markaðslöndum Evrópu
þurfí ekki atbeina forseta við, því
þár ráði viðskiptasjónarmið því hvort
viðskipti komist á. í fjarlægari
heimshlutum eins og í Asíu séu þessi
mál hins vegar pólitískari og forseti
gæti beitt sér á óbeinan hátt í ein-
hveijum mæli. Verið nokkurs konar
tengiliður á milli manna þar sem
nærvera hans myndi stuðla að við-
skiptatækifærum, en forseti tæki
hins vegar ekki beinan eða virkan
þátt í samningsgerðinni.
í þessu sambandi vaknar þó sú
spurning hvort forseti sem beitir sér
við að afla markaða og koma á við-
skiptatengslum geti gætt jafnræðis
á milli fyrirtækja, sem eiga I harðri
samkeppni í útflutningi. Verður for-
seti stöðu sinnar vegna ekki að gæta
þess að allir telji sig njóta jafns af
framlagi hans?
Gunnar Helgi telur ekki ástæðu
til að gera of mikið úr þessu. Hann
segir að þegar stjórnvöld hafi milli-
göngu um að koma í kring viðskipta-
samningum séu þau í reynd að hjálpa
ákveðnum fyrirtækjum. Forsetinn
yrði auk þess aldrei beinn þátttak-
andi í þessari vinnu.
í skoðanakönnun Félagsvísinda-
stofnunar fyrir Morgunblaðið, sem
gerð var í byijun júní, sögðust tæp
12% þeirra sem afstöðu tóku að for-
seti ætti að leggja minni áherslu á
að afla viðskiptatengsla erlendis en
verið hefur. 43,6% töldu að forseti
ætti að leggja svipaða áherslu á þetta
og 44,5% töldu að forseti ætti að
leggja meiri áherslu á þetta verkefni
en verið hefur.
Þingframbjóðandi fijálslyndra demókrata á Bretlandi fylgist með kosningunum
Kannar áhríf skoðanakann-
ana á fylgi og hug kjósenda
Ian Hunter fylgist nú með gangi kosninga-
baráttunnar hér fyrir flokk frjálslyndra
demókrata á Bretlandi. Hann ræddi í sam-
tali við Karl Blöndal um áhrif skoðanakann-
ana á kjósendur og kosningabaráttu.
Málflutningur flestra
frambjóðenda væri
reyndar svipaður, en
hann saknaði þess,. að
fram kæmi hvers vegna
fólk styddi einstaka
frambjóðendur. Án
slíkra upplýsinga væru
skoðanakannanir ein-
ungis fallnar til þess að
fylgjast með kapphlaup-
inu, sjá hver væri
fremstur, hveijir rækju
lestina og hvað langt
væri á milli þeirra.
Knýja kannanir
fréttaflutning?
Ian Hunter.
hins sigurstranglega og
þá geta kannanir geflð
villandi mynd.“
Hann sagði reynsluna
í Bretlandi í tveimur síð-
ustu kosningum sýna
þetta. Verkamanna-
flokknum hefði verið
spáð sigri, en íhalds-
flokkurinn haft betur.
Hann sagði að það hefði
verið skýrt með ýmsu
móti, meðal annars því
að fólk hefði ekki þorað
að viðurkenna stuðning
við íhaldsflokkinn í
könnunum, en látið
hræðslu við skattlagn-
ingu Verkamanna-
flokksins ráða í kjörklefanum.
SKOÐANAKANNANIR hafa sett
mark sitt á kosningabaráttuna fyrir
forsetakosningamar, sem haldnar
verða á laugardag. Ian Hunter, sem
staddur hefur verið hér á landi til að
fylgjast með kosningabaráttunni fyrir
flokk fijálslyndra demókrata á Eng-
landi, segir að leiða megi rök að því
að kannanir hafi þegar leitt til þess
að einn frambjóðandi, Guðrún Péturs-
dóttir, hafl dregið framboð sitt til
baka.
„Ef það er rétt að skoðanakann-
anir hafí hrakið Guðrúnu Pétursdótt-
ur úr kosningabaráttunni er það sorg-
leg þróun,“ sagði Hunter í samtali
við Morgunblaðið.
Hann sagði að erlendis þætti mest
spennandi að sjá hvort Islendingar
hygðust aftur kjósa konu til að sitja
í forsetastóli.
Kænskukosning í stað
sannfæringar?
Hunter kom hingað sérstaklega til
að kanna tvo þætti, hvernig skoð-
anakannanir væru notaðar eða mis-
notaðar og það, sem hann kallaði
„taktíska" atkvæðagreiðslu og mætti
ef til vill nefna kænskukosningu.
Hann sagði að flokkur sinn hefði
þó nokkra reynslu af því að kjósendur
beittu atkvæði sínu með „taktískum“
hætti í stað þess að fylgja sannfær-
ingu sinni og sér sýndist sem hið
sama gæti orðið uppi á teningnum
hér þegar tveir frambjóðendur virtust
vera að taka forystu og menn gætu
látið óánægju með annan ráða at-
kvæði sínu.
Dæmi um það að menn neyttu at-
kvæðis síns með þessum hætti væri
til dæmis að þegar kjósendur sæju
af könnunum að þeirra frambjóðandi
ætti ekki möguleika gætu þeir ákveð-
ið að kjósa einhvern annan til að
koma í veg fyrir sigur þess þriðja.
Þegar svo væri komið væri orðin
spurning hvaða áhrif skoðanakannan-
ir hefðu á lýðræðið.
Hunter sagði að skoðanakannanir,
sem gerðar hefðu verið hér á íslandi,
beindust lítið að málefnum í kosning-
unum og niðurstaðan yrði sú að skoð-
anakannanimar kæmu í raun í stað
fréttaskýringa eða skýrgreiningar.
Til marks um það
mikilvægi, sem skoðanakannanir virt-
ust hafa í fréttaflutningi hérlendis,
nefndi Hunter að kvöld eitt í síðustu
viku hefði hann horft á fréttatíma á
báðum sjónvarpsstöðvunum. Á Stöð
2 hefði ein helsta fréttin verið ný
skoðanakönnun um fylgi frambjóð-
enda, sem héfðu verið spurðir um
þeirra viðbrögð. Ríkissjónvarpið hefði
hins vegar greinilega vantað könnun,
því engin frétt hefði verið um forseta-
kosningarnar í fréttatíma þess klukk-
an átta það kvöldið.
En skoðanakannanir hafa ekki að-
eins áhrif á frambjóðendur. Þær hafa
líka áhrif á kjósendur.
„Fólk vill ekki styðja þann, sem
er að tapa,“ sagði Hunter. „Það vill
styðja sigurvegara, segir jafnvel ósatt
í könnunum til að virðast vera á bandi
Hann kvað kannanir hafa áhrif á
fólk með ýmsu móti. Ef frambjóðandi
virtist vera að missa fylgi jafnt og
þétt gæti brostið flótti í lið stuðnings-
manna. Frambjóðandi, sem virtist á
mikilli siglingu upp á við, gæti hins
vegar virkað eins og segull á kjósend-
ur.
Áhrif á fjárframlög
Að sögn Hunters geta áhrif kann-
ana verið enn víðtækari. Fylgi fram-
bjóðenda hafí áhrif á fjárframlög.
Þegar illa gangi í kosningabaráttu
og frambjóðandi sé neðarlega í könn-
unum sé hætt við að fjárstreymið
þcrni upp og þá verði erfitt að knýja
kosningavélina.
Hunter kvaðst vera hingað kominn
til að kanna hvort nota mætti reynsl-
una af kosningunum hér í næstu
kosningum á Bretlandi. Hann hygð-
ist leggja sérstaka áherslu á nokkur
atriði.
Mikilvægi skoðanakannana í kosn-
ingunum væri eitt helsta atriðið og
það væri greinilega mikið hér. Einn-
ig væri spurningin um það hvort
baráttan snerist um persónuleika eða
pólitík, menn eða málefni, mikilvæg>-
Hunter kvaðst hafa skoðað aug-
lýsingar frambjóðenda og sagði að
sér sýndist kosningaáróður ekki
jafnneikvæður og búast mætti við á
Bretlandi. Reyndar kæmi sér á óvart
hversu lítið væri um það að frambjóð-
endur beindu spjótum að andstæð-
ingum sínum.
Þess bæri reyndar að gæta að hér
væri verið að kjósa í embætti, sem
ekki fylgdu mikil völd.
Hann sagði að sá þáttur gerði
reyndar að verkum að ekki væri
hægt að draga jafnmikinn lærdóm
af kosningunum hér fyrir næstu
kosningar á Bretlandi, sem haldnar
verða einhvern tíma á næstu tíu
mánuðum.
Hins vegar væri hér um að ræða
kosningar þar sem frambjóðandinn,
sem fær flest atkvæði, sigrar og
ekki þarf að fá meirihluta. Á Bret-
landi gildir sama regla, að sá, sem
er fyrstur í mark sigrar, en þetta
fyrirkomulag er sjaldgæft i Evrópu.
Hunter hyggst ekki aðeins nota
athuganir sínar á kosningunum hér
til að miðla upplýsingum og skrifa
greinar. Hann fer sjálfur í framboð
í næstu þingkosningum. Kjördæmið
er Brentford East í London og þar
verður á brattann að sækja því að
helsti andstæðingur hans verður Ken
Livingstone, þingmaður Verka-
mannaflokksins.
Hunter er 32 ára gamall, hefur
verið í stjórnmálum frá árinu 1981.
Hann er nú yfirmaður í einu stærsta
ráðgjafarfyrirtæki heims, Arthur
Andersen, en starfaði áður fyrir Brit-
ish Petrolium (BP).