Morgunblaðið - 05.07.1996, Blaðsíða 2

2 B FÖSTUDAGUR 5. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
*
Oformlegt tal um náungann, gjaman undir
flögur augu, hefur einkennt samfélag manna
frá fyrstu tíð. Hrönn Marinósdóttir kynnti
sér nokkrar kjaftasögur og ræddi við fræði-
menn sem þekkja eðli og tilgang þeirra.
„EKKERT flýgTjr hraðar en slúðrið"
er haft eftir Rómverjanum Marcus
Tullius Cicero sem lifði 106-43 fyrir
Kristburð. í gömlum heimildum má
víða finna skírskotun í þá áráttu
manna að koma af stað vafasömum
orðrómi yfirleitt í þeim tilgangi að
skaða orðstír einhvers.
íslendingasögurnar eru glöggt
dæmi um mikinn áhrifamátt kjafta-
sagna en talið er að slíkar sögur
hafi verið mikilvægt tæki til að
komast til valda og áhrifa í þjóðfé-
laginu, eins og fram kemur í við-
tali hér á síðunni við Gísla Pálsson,
prófessor í mannfræði.
Rannsóknir mannfræðinga hafa
einnig sýnt frá á að í frumstæðum
samfélögum þar sem
ekki er sterkt ríkisvald
hafí kjaftasögur gegnt
stóru hlutverki við að
kveða úr um deilumál
og komið þannig í stað
dómstóla.
í seinni tíma bók-
menntum er persónu-
gervingur kjaftasög:-
unnar, Gróa á Leiti,
ógleymanleg í Pilti og
stúlku eftir Jón Thor-
oddsen og síðan hafa
Gróusögur loðað við
landann.
Að mati margra
fræðimanna þrífast
slúðursögur betur í
smærri samfélögum en stórum, þar
sem lítið gaman er af því að tala
um náungann ef ekkert þekkist til
hans. í stórborgum erlendis hafa
kjaftasögur því oft einskorðast við
vinnustaði, hverfi eða slúður um
fræga fólkið.
Að ýkja eða draga fram ákveðin
atriði til að gera frásögnina
skemmtilegri er oft ómeðvitað en
alþekkt fyrirbrigði hér á landi.
Slúðursögum getur skotið upp
kollinum hvar og hvenær sem er,
í heitu pottum sundlauganna,
saumaklúbbum eða karlaklúbbum.
Oft er hægara sagt en gert að
greina höfundinn og þá er eins og
sagan öðlist sjálfstætt líf. Yfírleitt
eru kjaftasögur þó skammlífar.
Oft spretta sögumar upp af nei-
kvæðum hvötum þar sem sannleiks-
gildið er látið víkja fyrir frásagnar-
gleðinni. Þær fara yfirleitt af stað
af litlu tilefni og erfítt getur reynst
að afsanna þær.
íslenskir fjölmiðlar
hafa nokkrum sinnum
neyðst til að taka af skar-
ið og leiðrétt kjaftasögur.
Fyrir nokkrum árum
gekk til að mynda svæsin
saga um dóttur þekkts stjórnmála-
manns sem ekki var með nokkru
móti hægt að leiðrétta nema með
yfirlýsingu í dagblaði.
Velgegni slúðurblaða er dæmi
um mátt kjaftasagna
Merki um mikið vægi kjaftasagna
hér á landi er allur sá fjöldi orða
og hugtaka sem íslensk tunga hefur
yfír umtal um náungann. Flest em
þau neikvæðrar merkingar, s.s.
kvittur, blaður, baktal, ávæningur,
uppspuni, hviksaga, fleipur, íjas,
slefburður, slúður og bakmælgi.
Fátt bendir til að lífskraftur
kjaftasagna fari dvínandi því með
aukinni fjölmiðlun og tilkomu al-
netsins hefur máttur þeirra aukist
til muna. Velgengni slúðurblaða er
mikil meðal annars í Noregi þar
sem fimm dagblöð byggja tilveru
sína að mestu á fréttum um náung-
ann og fjölmiðlar hér á landi hafa
stundum verið staðnir að því að
koma af stað sögum sem ekki er
flugufótur fyrir.
Vinsælt viðfangsefni erlendis
Sigurður Ægisson, sóknarprest-
ur á Grenjaðarstað og nemandi i
þjóðfræði, hefur kynnt sér erlendar
rannsóknir á kjaftasögum. „í út-
löndum hafa slúður-
sögur verið algengt við-
fangsefni fræðimanna
meðal annars í sál-
fræði, félagsfræði,
þjóðfræði og mann-
fræði og fjöldinn allur
er til af erlendum bók-
um um efnið.
Einhverra hluta
vegna hefur kjaftasag-
an lítið verið rannsök-
uð hér á landi, kannski
vegna þess að hún er
oft viðkvæmt mál í litlu
samfélagi eins og okk-
ar og það eru fáir sem
þora að koma fram
sem hafa orðið fyrir
barðinu á slíkum sögum,“. segir
hann.
Sigurður segir skilgreiningar á
kjaftasögum vera nokkuð misjafn-
ar meðal fræðimanna en hann
flokkar kjaftasögur í þrennt eftir
því hver undirrót þeirra er. „í fyrsta
lagi er kjaftasagan búin til af illum
hug til að klekkja á andstæðingnum
en þær sögur fara að mínu viti
oftar skammt en langt. Það sem
liggur að baki er yfírleitt öfund,
hatur eða ótti. Afleiðingin er þá
oft ærumeiðing en í verstu tilfellun-
um sálarmorð.
Stundum er kjaftasagan hins
vegar einfaldlega afrakstur ósköp
venjulegs blaðurs, til dæmis á
vinnustað, oftast tiltölulega sak-
laust en getur síðan auðveldlega
undið uppá sig og haft slæmar af-
leiðingar í för með sér.
í þriðja lagi geta kjaftasögur staf-
að af hreinum misskilningi sem
veldur síðan hneykslan
eða skelfingu. Það er til
dæmis þekkt fyrirbirgði
innan sálarfræðinnar að
mönnum fínnst gott að
tala um þá hluti sem valda
þeim kvíða. í sumum til-
fellum fær söguberinn útrás fyrir
kvíðann með því að bera út sögur.“
Hin ódauðlega ádeilusaga H.C.
Andersens, „Það er alveg áreiðan-
legt“, fjallar um heiðvirða hænu
sem missti eina fjöður en eftir að
saga hennar hafði gengið dýra á
milli var haft fyrir satt að fimm
hænur hefðu reytt af sér allar fjaðr-
imar til að ganga í augun á hanan-
um. Svo huggu þær hvor aðra til
blóðs og duttu dauðar niður.
Ein lítil fjöður getur því hæglega
orðið að fimm hænum. Það er alveg
áreiðanlegt. g
Sigurður
Ægisson
SlúAur þrífst
betur í smáum
samfélögum
en stórum
Morgunblaðið/Golli
Sögur sem gengið
hafa fjöllum hærra
Naut í framboðl
Nú látinn stjórnmálaleiðtogi er
sagður hafa ferðast á hvern ein-
asta sveitabæ á landinu þegar
hann var í framboði á sínum tíma.
Einhvern tímann kom hann á bæ
þar sem Iítið var um svefnpláss
og var honum því skipað til rúms
hjá heimasætunni. Það vildi fram-
bjóðandinn ekki, því hann var
hræddur um að fá á sig þá sögu
að hafa sofið hjá heimasætunni.
Honum var því vísað út í fjós og
var hann hinn ánægðasti með það.
Daginn eftir var verið að leiða
saman naut og belju. Verður
heimasætunni þá að orði: „Það
mætti halda að nautið væri í fram-
boði.“ Sagan varð fleyg og fylgdi
stjórnmálamanninum æ siðan.
Tvíburar af sltthvorum
kynþættl
Fyrir nokkrum árum eignaðist
landsþekkt kona tvíbura. í viðtali
á einum Ijósvakamiðlanna gat hún
þess að börnin væru svo ólík að
þau væru nánast eins og svart og
hvítt. Skömmu seinna komst sá
kvittur á kreik að það væri nú
ekki beint gott til afspurnar þetta
með konuna; sú væri nú ansi fjöl-
lynd. Það hefði líka borið þann
ávöxt að undir hefðu komið tví-
burar, er báru hvor sinn litinn,
annan hvítah og hinn svartan.
SJálfsmorðstllraun söngvara
Sú fregn komst á loft fyrir um
10 árum að þekktur söngvari
hefði reynt sjálfsvíg í útlöndum.
Atti hann að hafa sent kúlu I haus-
inn á sér en mistekist ætlunar-
verkið og væri hann því gersam-
lega lamaður. Ástæðan fyrir til-
ræðinu var ástarsorg. Seinna var
því svo bætt við að hjúkrunarkona
hefði séð líkama tónlistarmanns-
ins sundurtættann á Landspítal-
anum. Söngvarinn hafði ekki ver-
ið á sjónarsviðinu lengi og því lík-
legt að mati margra að hann hafi
reynt sjálfsmorð.
„Ég er ekkl dauður“
Fyrir um 16 árum barst sú voveif-
lega fregn eins og eldur í sinu að
landskunnur tónlistarmaður hefði
framið sjálfsmorð. Ástæðan var
talin eiturlyfjaneysla. Tónlistar-
maðurinn leiðrétti þetta í fjölmiðl-
um með því að tilkynna að hann
væri ekki dauður og skömmu siðar
hélt hann tónleika. ■
GÍSU Pálsson, prófessor í mann-
fræði við Háskóla íslands, segir
kjaftasögur vera algengt viðfangs-
efni i mannfræði. „Segja má að
kjaftasögur gegni í dag sams kon-
ar hlutverki og galdrar gerðu á
miðöldum, að vera tæki til að ná
sér niðri á fólki ef ekki var hægt
að fara aðra og formlegri leið.
Ég held því fram að ásakanir
um galdra hafi þjónað mikilvægu
hiutverki í valdakerfí íslenska þjóð-
veldisins. í stað þess að til dæmis
að lýsa yfír„þú stalst hrossunum
mínum“, sem hugsanlega hefði haft
í för með sér að vera sóttur til saka
og tekinn af lífi, þá komu menn
af stað kjaftasögum bakvið tjöidin
sem oft urðu að beinum ásökunum
um galdra,“ segir Gísli.
KJaftasögur valdatmkl
í frumstæðum
samfélögum
Margar mannfræðirannsóknir hafa
komið inn á hvernig valdi er beitt
með óformlegum hætti í gegnum
kjaftasöguna. „Hlutverk kjaftasög-
unnar var mikið í frumstæðum
samfélögum, þar sem ekki var
sterkt miðstjómarvald með her,
dómskerfi og lögreglu, til dæmis í
gömlum höfðingjadæmum.
Samtímalýsingar mannfræðinga
af frumstæðum samfélögum t.d. í