Morgunblaðið - 05.07.1996, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 5. JÚLÍ 1996 B 3
DAGLEGT LÍF
„ÍSLENDINGAR hafa aila tíð
verið sagnaglöð þjóð, sérstaklega
í fásinninu hér áður fyrr. Þá vann
fólk með höndunum og talaði
saman við vinnu sína. Sögur og
munnmæli voru einnig snar þátt-
ur í afþreyingu fólks sem gekk á
milli bæja og launaði fyrir veiting-
amar með því að segja fréttir sem
margar hveijar voru bara kjafta-
sögur,“ segir Ólína Þorvarðar-
dóttir, þjóðfræðingur.
Ólina segir kjaftasöguna vera
töluvert frábrugðna venjulegri
þjóðsögu. „Kjaftasagan lifir yfir-
leitt ekki lengur en mannsaldur-
inn og er sundurlaus að formi og
öftást styttri en dæmigerðar þjóð-
sögur og munnmæli. Stundum
þróast þær hins vegar yfir í nú-
tímaþjóðsögur og hafa þá tekið á
sig skáldlegra og hnitmiðaðra
form.“ ólína nefnir sem dæmi
persónulegar sögur af fljúgandi
furðuhlutum og reynslusögur
fólks sem upplifir dauðann, til að
mynda þeirra sem sjá ljósið við
enda ganganna en sogast síðan
aftur inn í líkamana sinn.
Alnetlð
gróðrarstía
fyrir kjaftasögur
Aukin fjölmiðlun
og alnetið geta verið
gróðrarstía kjafta-
segir
alnetinu
geta margir fylgst
með og tjáð sig t.d.
á spjallrásunum.
&ögunnarv
Ólína. „A
OLINA ÞORVARÐARDOTTIR
því vægi sitt og flýg-
ur hærra.
Fjölmiðlar taka
einnig þátt í að koma
sögum af stað sem
enginn flugufótur er
Ólína
Þorvarðardóttir
fyrir, eins og sjá má
í slúðurdáikum dag-
biaðanna. Það er al-
varlegt umhugsunar-
efni því oft er um
skaðlegar sögur að
ræða og fólk hefur
tiihneigingu til að
trúa frekar því sem
stendur á prenti.“
Ólína segir kjafta-
sögur stundum_ ná
heimsfréttum. „í DV
síðastliðinn mánudag
birtist Reuters-frétt
um Indland undir fyr-
irsögninni „Úlfur tal-
inn ábyrgur fyrir á<j-
án barnamorðum.1' í
fréttinni kristallast mörg sagna-
minni og er þetta dæmi um hvem-
ig kjaftasögur og tiigátur geta
ummyndast í þjóðsögur og sagn-
ir. Álmenningur lýsti glæpa-
manninum ýmist sem varúlfi,
hýenu eða skepnu í mannsmynd
sem ók um á hvítum sendibíi, leit
út eins og svín og gat flogið.
„Þar með hefur kjaftasagan
tryggt ódauðleika þjóðsögunnar
sem mun ævinlega tengjast þess-
ari frétt,“ segir hún.
Ólína segir islenska stjórn-
málamenn enn í dag notfæra sér
mátt kjaftasögunnar með því að
koma af stað baktali um andstæð-
ingana eða hygia sjálfum sér.
„Þeir sem eru klókastir beita
fjölmiðlum fyrir sig með því að
koma af stað jákvæðum sögu-
sögnum eða ná fram ákveðnum
hughrifum." Sem dæmi um
hvernig menn reyna að nota mátt
munnmæla nefnir Ólína þegar
Davið Oddsson og Jón Baldvin
Hannibaisson unnu að ríkisstjórn-
arsáttmálanum í Viðey árið 1991.
„Þeir voru með ýmsar uppástung-
ur um nafngiftir á ríkisstjórnina,
oftast með tilvisun í þjóðarsáiina,
til dæmis var ein hugmyndin Við-
eyjarstjómin.
En markaðssetningin brást hjá
Davið og Jóni og hagyrðingar
iandsins snem óðar út úr nafn-
giftinni og árangurinn varð annar
en að var stefnt hjá þeim félög-
um.“
Að mati Ólínu munu kjafta-
sögur alltaf vera til staðar í þjóð-
félaginu. „Það er gamalt við-
kvæði sem hljóðar á þá leið að
aldrei skuli skemma góða sögu.
Það gleymist stundum að spyija
um heimiidir og sannleiksgildið
líður oft fyrir skáldskapargieð-
ina. “ ■
Teikning/Halldór Pétursson
-En ekki vil ég samt láta bera mig fyrir því, blessuð!
Gróu-
saga
„Gróa bjó á þeim bæ er heitir á
Leiti; Hallur hét bóndi hennar,
og var hans sjaldan getið að
nokkru nþví Gróa þótti vera
bæði bóndinn og húsfreyjan.
Lítt voru þau hjón vel við álnir,
en Gróa var fengsöm og hús-
göngul; hún var og vitur kona
og svo fróð um alla hluti, að hún
vissi fyrir víst, hvað skammtað
var hvert mál á flestum bæjum
í öllu því byggðarlagi; aldrei
trúði hún meir en einum í senn
fyrir trúnaðarmálum; og svo var
hún orðvör, að aldrei greindi
hún sögumann; var það jafnan
orðtæki hennar, er hún sagði frá
einhveiju: Ólyginn sagði mér,
en hafðu mig samt ekki fyrir
því blessuð! Avallt vissi hún að
haga svo orðum sínum, við
hvern sem hún talaði, að hveij-
um virtist sem Gróa ætti engan
betri vin hér á jörðu en sig og
að hún væri engum trú sema sér
einum.“ ■
Úr Pilti og Stúlku eftir
Jón Thoroddsen.
GÍSLI PÁLSSON
Baktal í stað
vopnaskaks
Nýju Gíneu og hjá þjóð-
flokkum á Amason-svæð-
inu í Suður-Ameríku eru
lifandi dæmi um þetta.“
Gísli segir að fram
komi í íslendingasögun-
um að kjaftasögur hafí
verið mjög algeng-
ar.„Menn þurftu að reiða
sig á hóp fylgismanna
sem var ótryggur og voru
því stanslaust að keppa
um hylli manna oft með
hjálp kjaftasögunnar.
Alltaf voru einhverjir
sem viku frá óskráðum
reglum um hvað taldist
siðlegt eða boðlegt og
refsingin var í mörgum tilfellum
kjaftasaga um viðkomandi. Dóm-
urinn gat verið ansi harður, til
dæmis yfiriýsing um að viðkom-
andi væri afbrota-
maður.“
Hann bætir við að
rannsóknir á íslend-
ingasögunum bendi
til að konur hafi
fremur beitt fyrir sig
kjaftasögum og
slúðri en karlamir
hafí haldið um hin
formlegu völd.
KJaftasögur eru
siðasta hðlmstrá
lltllmagnans
„Þegar lénshöfðing-
Gísli Pálsson inn ríður i\já þá
ieysir þjáleigubónd-
inn vind,“ segir gamalt máltæki.
Mannfræðingar hafa bent á að
kjaftasögur eru oft síðasta hálms-
trá lítilmagnans. „Stundum standa
menn frammi fyrir það miklu valdi
að stórhættulegt er að orða andóf
eða óánægju beiniínis.
Menn ógna ekki lénskerfí með
að leysa vind en það minnir á að
oft þarf að fara krókaleiðir að
markinu og kjaftasögur eru kröft-
ugt tæki til þess.Það við enn I dag.
Jafnvel er hægt að ógna heilu her-
deiidunum með slæmu umtali," seg-
ir Gísii.
Söngvaelnvígl
Inúfta
lMargar frásagnir mannfræð-
inga benda til að inúítar hafi leyst
ágreining með því sem kallað hef-
ur verið söngvaeinvígi. Ekki voru
til formlegir dómstólar en oft
þurfti að leysa ágreiningsmál og
þá var efnt til söngvaeinvígis þar
sem andstæðingar áttust við og
kölluðust á. Skipst var á söngvum
þar sem andstæðingamir drógu
hvorn annan sundur og saman í
háði og vafalaust hafa þeir oft
borið fyrir sig kjaftasögu.
Þegar leið á einvígið tók annar
aðilinn af skarið, fékk stuðning
áheyrenda og hafði þar með sig-
ur.
Samfélagið var eins og kvið-
dómur sem fellir dóm í ljósi mergj-
aðra sagna sem deiluaðilar drógu
fram í dagsljósið,“ segir Gísli.
Varex er lyf við veirusýkingu sem vinnur gegn
frunsumyndun með virka efninu acíklóvír.
Mikilvxgt er að byrja að nota kremið um leið
og fyrstu einkenni koma í Ijós, þ.e.a.s. strax
og þú finnur sting, fiðring eða kláða. Berið kremið
á sýkt svceði fimm sinnum á dag í 5 daga.
Varex, krem 2 g, fxst í apótekum án lyfseðils.
Lesiþ vandlega leiðbeiningar sem fylgja lyfinu.
Hafðu varann á með Varex!