Morgunblaðið - 17.07.1996, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 17. JÚLÍ 1996 19
LISTIR
AÐSEIMDAR GREINAR
Að Laugarvatni í
ljúfum draumi
Nei-þýðir-já-lögmálið
Fiskurinn hefur
BÆKUR
S a g a
AÐLAUGARVATNI í
LJÚFUM DRAUMI - SAGA
HÚSMÆÐRASKÓLA
SUÐURLANDS
eftir Eyrúnu Ingadóttur. Útgefandi
Samband sunnlenskra kvenna,
Selfossi 1995.
Á SÍÐASTLIÐNU ári kom út bók-
in Að Laugarvatni í ljúfum draumi
- Saga Húsmæðraskóla Suður-
lands, rituð af Eyrúnu Ingadóttur
sagnfræðingi. Útgefandi er Sam-
band sunnlenskra kvenna, Selfossi
1995.
Þessi bók segir merkilega sögu,
lýsir sérstökum þætti í menningu
Islands. Á bókarkápu segir meðal
annars: „Árið 1929 voru fyrst reif-
aðar hugmyndir um stofnun hús-
mæðraskóla á Suðurlandi á fundi
Sambands sunnlenskra kvenna.
Húsmæðraskóli Suðurlands á
Laugarvatni hóf svo starfsemi í
janúar 1943, fyrst sem deild innan
Héraðsskólans, en varð sjálfstæður
haustið 1944. I bókinni er greint
frá baráttu Sambands sunnlenskra
kvenna fyrir stofnun skólans og
saga hans rakin þar til hann var
lagður niður árið 1986. Lífi kenn-
ara og námsmeyja í skólanum eru
gerð skil, bæði í leik og starfi.“
Skólinn starfaði því aðeins í um
43 ár, en starfið var margt og eitt
bræðrabandið, svo sem lesa má
út úr frásögnum og myndum er
prýða bókina. Bókin er falleg og
vönduð að útliti.
I. kafli bókarinnar fjallar um
upphaf húsmæðrafræðslu á Suður-
landi, en telja má að hún hefjist í
nútíma skilningi okkar með þeim
námskeiðum og farkennslu í hús-
stjórn er Ragnhildur Pétursdóttir
annaðist veturinn 1908-1909 og
haldin voru í Árnes-, Rangárvalla-
og Vestur-Skaftafellssýslum á
vegum Búnaðarfélags íslands. Síð-
ar kenndi Halldóra Ólafsdóttir á
Eyrarbakka 1914-15. Árin
1924-27 voru haldin námskeið á
vegum Héraðssambandsins Skarp-
héðins í hússtjórn og garðyrkju.
En eftir að Samband sunn-
lenskra kvenna er stofnað árið
1928 hefst barátta fyrir stofnun
húsmæðraskóla á Suðurlandi und-
ir forystu Herdísar Jakobsdóttur
á Eyrarbakka og fleiri forystu-
kvenna. Þetta er erfið barátta sem
rakin er ítarlega og fróðlegt er
að lesa um. En segja má þó að
hún sé sögð í óþarflega löngu
máli og of nákvæmlega farið út í
deilur um staðarval eða bréfa-
skipti um fjáröflun o.fl. En eftir
allmikla þrautagöngu verður nið-
urstaðan sú að hefja námskeið í
hússtjórn í húsnæði Héraðsskól-
ans á Laugarvatni og sem deild
af honum undir skólastjórn Bjarna
Bjarnasonar.
II. kafli bókarinnar segir síðan
frá fyrstu starfsárum og hvernig
skólinn þróast í sjálfstæða stofnun,
og hvaða kennarar og skólastjórar
taka við honum. Húsnæðið er afar
þröngt í byijun. Nemendur sofa 3
í horni af borðstofunni og 9 í tveim
litlum herbergjum og handavinnu-
kennari í lokrekkju í setustofunni.
Svona er búið að starfseminni
fyrsta veturinn. Áreiðanlega hefur
baráttukonunum í stjórn Sam-
bands sunnlenskra kvenna og öðr-
um áhugamönnúm um menningar-
mál kvenna á Suðurlandi þó létt
mikið er skólinn hóf starfsemi sína
eftir langan aðdraganda og marg-
víslegar hindranir. Ög víst má telja
að áhugi nemenda og kennara
hafi ekki verið minni fyrir það
þótt húsnæðið' væri svo þröngt -
ekki eins vítt til veggja og hátt til
lofts og nú á dögum þykir sjálfsagt.
Smám saman rætist svo úr hús-
næðismálum, og nýr skólastjóri
tekur við 1944, Halldóra Eggerts-
dóttir, síðar námstjóri. Starfsemin
vex og nemendum fjölgar með
auknu rými. Ágætir skólastjórar
og kennarar leggja skólanum lið
og starfa þar fleiri og færri ár. í
upphafsorðum að bókinni segir
Jensína Halldórsdóttir skólastjóri
frá því er þær Gerður Jóhannsdótt-
ir kennari lögðu leið sína að Laug-
arvatni haustið 1952. Þær störfuðu
þar saman farsællega lengur en
aðrir kennarar, Gerður í 27 ár og
Jensína í 35 ár. Það voru gæfu-
spor fyrir skólann og störf hans,
þær sjálfar og allar hinar mörgu
námsmeyjar er lögðu stund á nám
hjá þeim.
Á þessum árum eru margir
hússtjórnarskólar starfandi með
miklum blóma. Námsefni þeirra
er víðfeðmt og um margt merki-
legt. Það miðast fyrst og fremst
við að búa ungar stúlkur undir
lífið og hin mikilvægu og fjöl-
breyttu störf sem fylgja því að
annast hússtjórn og ala upp börn
og veita þeim skjól heilbrigðs
heimilislífs. Umhverfið og þjóðfé-
lag þess tíma krafðist þess að
heimilin væru rekin af hagsýni og
stefndu að því að veita upprenn-
andi kynslóðum griðastað og sjá
þeim fyrir hollri næringu og and-
legri umhyggju. Þetta eru allt sí-
gild markmið sem enn standa i
fullu gildi og ungt fólk á vonandi
kost á að tileinka sér, þótt hús-
stjórnarskólunum hafi fækkað.
Um starfsemi skólans og hvern-
ig heimilislífið dafnaði má lesa í
næstu köflum bókarinnar. III.
kaflinn segir frá aðbúnaði skólans
við námsmeyjar og kennara. Enn
er ijallað um húsnæðismál - og
rakin saga byggingar nýs skóla-
húss. IV. kaflinn fjallar um náms-
tilhögun, skólatíma og ýmsar regl-
ur við störfin og daglegt líf og V.
kafli um félagslífið. Þá eru innskot
í skyggðum köflum er segja frá
viðtölum við kennara, og jafnframt
koma smákaflar er segja frá ýms-
um skemmtilegum atvikum og við-
burðum í skólalífinu. Þarna birtist
glaður og góður andi er gengið
hefur um sali skólans. Líf og fjör
ríkir og margs konar tilfinningar
ólga í hinum lífsglöðu námsmeyj-
um. Þá er jjallað um sumarstarf á
vegum skólans, og í VII. kafla
segir frá síðustu árum hans. Að-
sókn að skólanum fór minnkandi
eftir 1975, eins og gerðist með
fleiri skóla af þessum toga. Tími
þeirra var liðinn, þótt námsefni það
sem þeir kenndu væri sígilt, og
margt af því er nú kennt í ýmsum
öðrum skólum. Þjóðfélagið hafði
breyst, og ungar stúlkur sóttu ekki
lengur í sérskóla. Þær vildu ganga
í sams konar skóla og piltar og
eiga völ á sömu menntun og þeir,
til að vera gjaldgengar á vinnu-
markaðnum.
Bókin er rúmlega 250 blaðsíður
að lengd. Hún er prentuð á vandað-
an pappír og öll hin læsilegasta,
þótt fáeinar prentvillur hafi því
miður slæðst inn. Margar góðar
myndir prýða lesmálið eins og áður
er minnst á, og gefa þær lesanda
ótrúlega skýra heildarmynd af
skólalífinu í hnotskurn. Á eftir
meginmáli er nafnaskrá úr megin-
texta, myndaskrá og síðast nem-
endaskrá skólans, sem sýnir að
hálft ijórða þúsund nemenda hafa
stundað nám í honum. Þá eru birt
skólasojöld frá árunum 1943-
1986. Allt eykur þetta gildi bókar-
innar um sögu þessa skólastarfs
sem kalla má merkan hlekk í
menningarsögu íslands á þessari
öld.
Sigríður Kristjánsdóttir
logiir hljóð...
NÚ ER hún Rússa-Grýla dauð.
Hún gafst upp á rólunum, þegar
Sovétríkin voru endanlega leyst upp
fyrir fimm árum.
Frá fæðingu 1917 hafði Rússa-
Grýla dreift ógn og skelfingu, falsi,
flærð og lygum um gjörvalla heims-
byggðina. Hundruð milljóna manna
urðu bergnumdar, einkum meðan
Grýla var ung og falleg. Tugþús-
undir íslendinga úr öllum stéttum,
ekki síst mennta- og listamenn,
lentu í tröllahöndum. Rússa-Grýla
setti mark sitt á sögu aldarinnar
meira en nokkuð annað, og setur
enn.
En þótt hún Grýla gamla sé dauð
ganga aðrir Ijölskyldumeðlimir enn-
þá ljósum logum víðsvegar i þjóðlíf-
inu. Meinlausastir eru orðnir gömiu
Leppalúðarnir, sem ungir vígðust
Grýlu og studdu hana fram í rauðan
dauðann. Þeir hafa nú misst lífs-
förunaut sinn.
Verri eru afkvæmin, sem enn eru
á besta aldri, Leppir og Skreppir í
stjórnmálum og fjölmiðlum, og
Leiðindaskjóður í menningu og list-
um.
Vinstri menn má enn
þekkja á því, segir
Vilhjálmur Eyþórsson
í þessari fyrstu grein
af fjórum, að þeir
bera ávallt í bætifláka
fyrir Castro.
Grýlubörnin þrífast vel, og þau
eru góð börn. Álveg ýkt góð, eins
og unglingarnir segja. Þau tala um
lýðræðið. Og friðinn. Og þau tala
um mannréttindin. Þau tala eins
og þau hafi fundið þetta allt saman
upp.
Þau telja sig vera stikkfrí eftir
lok kalda stríðsins og láta eins og
Grýla hafi aldrei verið til. Hver sem
nefnir hana á nafn er sekur um
„úreltar skoðanir", „kaldastríðs-
áróður", „fortíðarhyggju" eða eitt-
hvað ennþá verra.
Það er ekkert nýmæli, að reynt
sé að þurrka út söguna með þessum
hætti, þvi þegar þriðja ríki Hitlers
hrundi voru liðsmenn þess, erlendir
sem innlendir, hvergi finnanlegir.
Allir höfðu verið á móti nasistum.
íslenskir jábræður Gúlagsins
beita nú svipuðum brögðum, en þó
er að einu leyti reginmunur á, nefni-
lega þessi:
Fyrrum stuðningsmenn Hitlers
hafa aldrei verið orðaðir við „lýð-
ræðis“- eða „friðarbaráttu“. Enn
síður hafa nasistar talið sig sérstak-
lega útvalda til að hafa forystu um
„mannréttindabaráttu".
Hvað sem annars má segja um
nasista mega þeir eiga það, að þeii
kunna að skammast sín.
Vinstri-Gúlag-reglan
Þegar ég var lítill, á sjötta ára-
tugnum, dvaldi um skeið kornung
flóttastúlka frá uppreisninni í Ung-
veijalandi á heimili foreldra minna.
Um það leyti varð mér ljóst, að í
landinu bjó sérstakur þjóðflokkur
manna, sem kváðust málsvarar „lít-
ilmagnans", en studdu jafnframt
ofsækjendur hennar og vildu koma
hér á því kerfi sem ríkti í Ungveija-
landi. í slagtogi með þeim voru
aðrir, sem ekki vildu koma á slíku
kerfi, nema þá að hluta, en með
þögn, hálfvelgju eða jámennsku
voru í reynd einnig liðsmenn alræð-
isins. Þetta voru „aðrir
vinstri menn“.
Mannréttindabár-
átta var þá öðru vísi
og miklu hættulegri en
síðar varð, því hún fólst
ekki, eins og nú, í því
að vandlætast yfir
ástandinu í fjarlægum
löndum hjá ríkisstjórn-
um sem enga stuðn-
ingsmenn áttu á Is-
landi. Hér var við að
eiga virka, íslenska al-
ræðissinna, sem áttu
mikil ítök menningar-
lífinu og réðu afar
miklu á fréttastofu
einu útvarpsstöðvar
landsins. Þeir héldu hlífiskildi yfir
harðstjórunum, afsökuðu og rétt-
lættu illvirki þeirra eða þögðu um
þau. Mannréttindabaráttan fór
þannig fram á innanlandsvettvangi,
því við íslenska liðsmenn kúgunar
var að eiga. Hver sá sem reyndi
að segja sannleikann um það sem
fram fór austan tjalds mátti eiga
von á öllu illu, ekki aðeins frá
kommúnistum, heldur vinstri mönn-
um sem heild. Auðveldast var þá,
og er enn, að þekkja „aðra vinstri
menn“ á því að þótt þeir segðust
ekki styðja kommúnista, stimpluðu
þeir alla, sem í einhverri alvöru
gagnrýndu ástandið austan tjalds
„hægri öfgamenn", „fasista“, eða
jafnvel „nasista“.
Þannig varð mér fyrst ljóst hvar
skilin lágu milli „hægri“ og vinstri.
Skilin lágu einfaldlega um það þjóð-
skipulag, sem löngu síðar var farið
að nefna Gúlagið. Þeir sem studdu
það eða réttlættu voru vinstri menn,
alveg afdráttarlausir andstæðingar,
hverju nafni sem þeir annars nefnd-
ust og hveijar sem skoðanir þeirra
að öðru leyti voru, nefndust „hægri
menn“. Þannig eru til dæmis þeir
Hitler og Hayek taldir „hægri
menn“, einfaldlega vegna þess að
þeir voru báðir svarnir andstæðing-
ar Gúlagsins. Ég skrifa „hægri“
með gæsalöppum, en vinstri ekki,
því andstáeðingar einhvers málefnis
eiga alltaf miklu minna sameigin-
legt en liðsmenn þess.
Þessi skilgreining hefur reynst
mér vel.
Reglan gildir ennþá, þótt sjálft
höfuðbólið sé fallið. Enn standa,
eftir nokkrar hjáleigur, aðallega
Kína, Víetnam, Norður-Kórea og
Kúba. Af afstöðunni til þeirra má
enn ráða hvort menn teljast til
hægri eða vinstri. Vinstri mann má
enn þekkja á því t.d., að hann ber
ávallt í bætifláka fyrir Castro.
Nei-þýðir-já-Iögmálið
Ánnað atriði vakti einnig fljót-
lega athygli mína í æsku og gerir
enn, nefnilega þetta: Þeir vinstri
menn sem voru afdráttarlausastir
liðsmenn stjórnarfarsins í Austur-
vegi og studdu hernað
kommúnista („þjóð-
frelsisbaráttu“) víðs
vegar í heiminum,
töluðu mest og hæst
allra um „friðinn",
„mannúðina", „tján-
ingarfrelsið“ og — ekki
síst — „lýðræðið" og
„mannréttindin".
Þeir töluðu reyndar
um fátt annað og gera
enn. Þeir höfðu beinlín-
is tekið út patent á því
góða í heiminum.
En hvers vegna?
Af hveiju endurtaka
einmitt þeir þessi orð
svona oft?
Eftir mikil heilabrot tel ég mig
hafa uppgötvað tilekið lögmál til
skýringar á þessu og ýmsu fleira í
háttlagi vinstri manna. Um nafn-
gift finnst mér rétt að leita innblást-
urs til Stígamóta og kalla þetta því
einfaldlega „Nei-þýðir-já-lögmál-
ið“. Það hljóðar svo: Menn fordæma
það ávallt harðast í orði sem þeir
styðja afdráttarlausast á borði.
Til þess að vísindalögmál teljist
marktækt verður það að hafa spá-
sagnargildi, en svo vill til, að afar
auðvelt er að ganga úr skugga um
gildi nei-þýðir-já-lögmálsins. Til
dæmis hafa Alþingistíðindi verið
tölvusett í mörg ár og því vanda-
laust að orðtaka þau með tilliti til
„mannréttindabaráttunnar", t.d.
með þvi að kanna notkun á orðun-
um_ „lýðræði" og „mannréttindi".
Ég spái því, samkvæmt fyrr-
nefndu lögmáli, að verði þetta gert
komi í ljós, að það séu þingmenn
Alþýðubandalagsins, sem oftast
allra hafa úr ræðustól býsnast út
af skorti á „lýðræði" og „mannrétt-
indum“ heima og erlendis und-
anfarin tuttugu ár eða svo. Sumir
þeirra opna varla munninn, án þess
að endurtaka þessi orð nokkrum
sinnum, eins og þeim sé ekki sjálfr-
átt.
Metið munu vafalaust eiga þeir
þingmenn, sem dvalist hafa lang-
dvölum austan tjalds undir handar-
jaðri herranna, hafa verið tíðir gest-
ir þar á tímabilinu og mest og best
hafa starfað í „vináttufélögum“ við
alræðisríki fyrir fall Berlínarmúrs-
ins 1989 og jafnvel síðar (samtímis
virkri þátttöku í „mannréttindabar-
áttunni").
Samkvæmt nei-þýðir-já-lögmál-
inu má m.ö.o. reikna með því að
stuðningsmanna kúgunar sé að
leita meðal þeirra sem harðast beij-
ast fyrir mannréttindum, liðsmenn
friðar séu þeir sem hvetja til ófriðar
o.s. frv.
Við nánari athugun kemur í ljós,
eins og ég mun sýna fram á, að
þetta er einmitt lóðið.
Höfundur er ritstjóri
bókaflokksins íslenskur annáll.
Nýjar vörur
mikið úriml
Hagstætt verð
10% staðgreiðslu-
afsláttur
Guðmundur
Andrésson
■"“swefiigull&miðauer&hui
Laugavegi 50 simi 551 3769
Vilhjálmur
Eyþórsson