Morgunblaðið - 18.07.1996, Blaðsíða 32

MORGUNBLAÐIÐ ,
32 í FIMMTUÐAGUR 18; JÚILÍ ,199«; i
AÐSEIMDAR GREINAR
ÞÓRARINN Hjart-
arson ritaði grein í
Morgunblaðið þann
16. júní 1996 og nefndi
hana Skilningsham-
landi skrif Þórs White-
head um upphaf seinna
stríðs.
Þar segir: „Það er
naumast rétt hjá Þór
Whitehead að »dulinn
tilgangur« Stalíns með
griðasáttmálanum hafi
verið stórkostleg skrið-
drekasókn heimsbylt-
ingarinnar eftir að
auðvaldsríkin hefðu
lamað hvert annað.“
Þessi fullyrðing Þór-
arins er röng. Þór Whitehead hefur
rétt fyrir sér um þetta efni.
Árið 1920 var kjörorð Rauða hers-
ins, er hann gerði áhlaup á Varsjá:
Fram til Berlínar! Pólski herinn og
pólska þjóðin komu í veg fyrir að
áætlunin heppnaðist. Vanburða til-
raun til uppreisnar í Þýzkalandi var
_ gerð 1923. Árið 1928 var dagskipan
Stalíns sú, að alheimshreyfing
kommúnista skyldi beina spjótum
sínum gegn sósíaldemókrötum, og
voru þeir nefndir „sósíalfasistar".
Með því móti ýtti Kommúnistaflokk-
ur Þýzkalands undir valdatöku Hitl-
ers. Þegar árið 1934 lýsti Stalín
yfir vilja til samvinnu við Þýzkaland
í ræðu á 17. þingi Kommúnista-
flokks Sovétríkjanna. Davíð Kandel-
aki, sem var opinberlega verzlunar-
fulltrúi við sovétsendiráðið í Berlín,
fékk skipun um að þreifa fyrir sér
um tengsl við Hitlersþýzkaland
(1935-6). Stalín leit á Hitler sem
„ísbijót byltingarinnar". Sá síðar-
nefndi myndi bijóta niður lýðræði
og þingræði í Þýzkalandi og ryðja
þannig brautina fyrir
kommúnisma. Tilgang-
urinn með griðasátt-
málanum 23. ágúst
1939 var sá, að Sovét-
ríkin fengju frið meðan
Þýzkaland örmagnaðist
við að koma hinum lýð-
ræðissinnuðu Vestur-
veldum á kné. Eftirleik-
urinn yrði þá auðveldur
fyrir Rauða herinn.
Þórarinn Hjartarson
ritar: „Með griðasátt-
málanum tóku Sovét-
menn upp einangrun-
arstefnu". „Sovétfor-
ystan hættir að líta á
byltingu sína sem
hlekk í evrópskri byltingu". Samt
talar hann nokkrum línum ofar um
„stórrússneska útþenslu“ og „rúss-
neska heimsvaldastefnu".
Þetta eru furðuleg fræði. Var það
„einangrunarstefna“ að gera
bandalag við Stórþýzkaland Hitl-
ers? Var það einangrunarstefna að
stefna að því að gera alla Evrópu
sovézka?
„Tal um sovésk áform um land-
vinningastríð til vesturs held ég sé
tal gegn betri vitund."
Hvað gengur Þórarni Hjartarsyni
til að skrökva til um þessi mál?
Veit hann ekki betur? Eða lýgur
hann vitandi vits? Hvort sem heldur
er, eiga þessi fræði hans lítið skylt
við sannleikann. Þórarinn Hjartar-
son hlýtur að hafa lært það við
móðurkné, að það er ljótt að
skrökva. En hann virðist hafa
gleymt því.
Siðgæðismælikvarðar
Þórarinn Hjartarson kennir þjóð-
inni það, „að aðgerðir Rússa í Pól-
landi, krafa þeirra um herstöðvar í
Eystrasaltslöndum, krafan um her-
stöð og breytt landamæri í Finn-
landi, allt átti þetta sér býsna vel
grundaða réttlætingu og var alls
ekki óveijandi." Það er ekki alls-
kostar ljóst hvaða sjónarmiðum er
hér verið að lýsa, frá hvaða sjónar-
hóli þetta var veijandi. Svo virðist
sem Þórarinn Hjartarson sé að lýsa
viðhorfi sjálfs sín, sem jafnframt
er skoðun Stalíns. Það er þó ljóst,
að Þórarinn Hjartarson er að rétt-
læta innrás stórveldis inn í smærri
nágrannalönd sín. Árás eins ríkis á
annað er „alls ekki óvetjandi". Með
Siðgæðisskoðanir Þór-
arins Hjartarsonar eiga,
að mati Arnórs Hanni-
balssonar, lítið skylt við
sögulegt mat.
þessari rökfærslu er árás Hitlers á
Pólland 1. sept. 1939 „alls ekki
óveijandi". Það er þá einnig veij-
andi, að sovétstjómin lét flytja 1,5
milljónir Pólveija úr Austur-Pól-
landi nauðungarflutningum til Sí-
beríu og Kazakhstan. Þórarinn
Hjartarson virðist hafa gleymt því,
að innrás Rauða hersins í Finnland
haustið 1939 hafði þann tilgang að
innlima Finnland í Sovétríkin, eða
hefur hann ekki heyrt um Terijoki-
stjómina? Og heldur Þórarinn
Hjartarson, að ætlan Stalíns og
Molotovs með kröfunni um her-
stöðvar í Eystrasaltslöndum hafi
ekki verið að innlima þessi lönd i
Sovétríkin? Hefur Þórarinn Hjartar-
son ekki lesið ákvæði griðasáttmál-
ans um_ skiptingu Evrópu í áhrifa-
svæði? í ljósi þessa verður erfitt að
skilja hversvegna Þórarinn Hjartar-
son er svo einnig þeirrar skoðunar
að „innlimun pólsku héraðanna
(morðin í Katynskógi og tilheyr-
andi) og Eystrasaltsríkjanna til
frambúðar í Sovét að þjóðunum
forspurðum er hins vegar alls ekki
veijandi“. Það er veijandi að farið
sé með fólk eins og fé frá og með
17. sept. 1939 í Austur-Póllandi,
en ekki veijandi að forystuliði
pólska hersins var slátrað eins og
fé í sláturtíð í Katyn i apríl 1940.
Hvar er samhengið í þessu?
Það sem hér er um að ræða, er
ekki „sögulegt mat“ eins og Þórar-
inn Hjartarson heldur. Það em sið-
gæðisskoðanir Þórarins Hjartarson-
ar. Þær eiga lítið skylt við sögulegt
mat.
Línan gleypt - greiðlega
eða treglega
Þórarinn Hjartarson eyðir nær
þrem dálkum í að sýna fram á, að
forystumönnum íslenzka kommún-
istaflokksins hafi gengið frekar
treglega að kyngja því, að þeir voru
eftir 23. ágúst 1939 orðnir að opin-
berum bandamönnum nazista. Með
þessu þykist Þórarinn hafa hrakið
ummæli Þórs Whitehead, sem túlka
má á þá leið, að forysta Sameining-
arflokks alþýðu - sósílistaflokksins
(sem laut forystu sömu manna og
Kommúnistaflokksins áður) hafi
gleypt nýju línuna strax. Vel má
vera, að Þór hefði átt að draga það
skýrar fram í dagsljósið, að þessir
forystumenn fóm hægt í það að
boða nýju línuna opinberlega. En
Þórarinn haggar þó í engu því sem
Þór segir í bókinni Milli vonar og
ótta.
Þórarinn virðist halda, að það
sem kommúnistar létu frá sér fara
opinberlega og á prenti, sé það sem
þeir í raun og veru voru að hugsa.
En milli þessa tvenns var þó nokk-
urt bil.
Kristinn E. Andrésson segir í
skýrslu, sem hann gaf yfirboðurum
sínum í Komintern þann 19. apríl
1940 (þá staddur í Moskvu):
Skílningshamlandi
sannleikshömlur
Arnór
Hannibalsson
„Til þess að standa vörð um ein-
ingu innan flokksins, þyrfti að koma
á hlutleysispólitík í þessu stríði (þ.e.
Finnlandsstríðinu). Fyrrverandi for-
ystumaður sósíaldemókrata, sem
hefur gengið í lið með okkur (lík-
lega Sigfús Sigurhjartarson) lagði
til að svo yrði farið að: Við erum
sammála um innanlandspólitíkina,
því skulum við ekki deila um utan-
ríkispólitík. Við skulum gera sam-
komulag: í blaði okkar skulum við
skrifa sem minnst um það mál, að
við séum hlutlausir. Forysta okkar
samþykkti þetta, og þar með tókst
okkur að ná meirihluta í flokks-
stjóminni þar til Finnlandsstríðinu
lauk.“ (Skjöl Kominterns, 495, 15,
105, 30.)
Hvergi örlar á efa um það í
máli Kristins, að sönnum sósíalist-
um beri að fylgja utanríkisstefnu
Sovétríkjanna, styðja griðasáttmál-
ann og fagna Finnlandsstríðinu.
í fyrirmælum Kominterns til
kommúnista í Sameiningaflokknum
(undirrituð af Dimitrov, Gottwald,
Pieck, Florin og Manúílski) er lögð
á það áherzla, að þeir fyrrnefndu
beijist gegn því, að ísland styðji
ríki hinnar ensk-amerísku heims-
valdastefnu, þ.e. að ísland verði
hlutlaust og ekki nýtt gegn hinu
sovézk-þýzka bandalagi.
Orð Þórarins Hjartarsonar
hljóma æði undarlega: „Með samn-
ingnum (þ.e. griðasamningnum
23.8. 1939) gerði Sovétforystan
evrópskum kommúnistum mjög erf-
itt fyrir og fórnaði hagsmunum
þeirra fyrir hagsmuni stórveldis-
ins.“ Hvaða hagsmuni höfðu komm-
únistar víða um heim aðra en hags-
muni Sovétríkjanna? Ef þeir höfðu
einhveija aðra hagsmuni, voru þeir
ekki kommúnistar.
Ef Þórarinn Hjartarson vill geta
gert betur en Þór Whitehead og
framleitt skilningsaukandi skrif um
upphaf seinna stríðs, þarf hann að
læra meira, lesa betur og hætta að
skrökva.
Höfundur er prófessor.
Betri grunnskólar
hjá sveitarfélögum
MEÐ því að flytja grunnskóla
frá ríki til sveitarfélaga 1. ágúst
næstkomandi er sveitarfélögum
sýnt mikið traust. Fátt er þjóðinni
dýrmætara en að vel sé hlúð að
menntun og skólastarfí.
Aldrei fyrr hefur svipað skref
verið stigið við flutning
verkefna frá ríki til
sveitarfélaga. Lítum á
nokkrar tölur til stuðn-
ings þessari staðhæf-
ingu.
Skólaárið 1995/96
voru nemendur í
grunnskólum landsins
um 42.200.
Við flutning grunn-
skólans eru kennarar
við hann 3.040 í 2.635
stöðugildum og leið-
beinendur 509 í 324
stöðugildum eða sam-
tals 3.549 starfsmenn
við kennslu. Annað
starfsfólk við grunn-
skólann á vegum ríkis-
ins er um 100, þannig að alls flytj-
ast 3.650 til 3.700 starfsmenn frá
ríki til sveitarfélaganna við flutn-
inginn.
Þegar litið er til fjármuna, kem-
ur í ljós, að verkefni, sem metin
eru á rúma sex milljarða eða sam-
tals 6.227.250 þús. króna, færast
frá ríki til sveitarfélaga.
Áætlað er að húsnæði, sem sveit-
arfélög geta eignast að fullu með
flutningnum, sé á bilinu 320-360
þúsund fermetrar að stærð og
brunabótamat eignarhluta ríkisins
í því sé um 15-17 milljarðar króna.
Þessar tölur segja meira en flest
annað um umfang þeirra verkefna,
sem flytjast nú úr verkahring ríkis-
ins til sveitarfélaganna. Aðdrag-
andinn hefur verið nokkur en mesta
vinnan hefur farið fram á liðnum
vetri. Þarf engan að undra, þó
nokkum tíma taki að
koma hlutum í það
horf að öllum líki.
Samningar ríkis og
sveitarfélaga um
flutninginn hafa í för
með sér, að meira fé
en áður rennur til
grunnskólans.
Hlutverk
menntamála-
ráðuneytisins
Hlutverk mennta-
málaráðuneytisins
verður áfram mikil-
vægt í starfsemi
grunnskólanna þó að
rekstur þeirra flytjist
til sveitarfélaga. Rík-
inu verður áfram skylt að leggja
til og kosta kennslu- og námsgögn
er fullnægja ákvæðum aðalnám-
skrár.
Unnið hefur verið að því að setja
reglugerðir sem kveða nánar á um
útfærslu á ýmsum ákvæðum
grunnskólalaganna. Þar má nefna
reglugerðir um sérkennslu og sér-
fræðiþjónustu, upplýsingaskyldu
sveitarfélaga, lágmarksaðstöðu og
búnað skólahúsnæðis, viðmiðunar-
stundaskrá, valgreinar, námsgögn,
íslenskukennslu nýbúa, nemenda-
verndarráð, agamál, skoðun próf-
úrlausna, framkvæmd samræmdra
prófa, námsmat í sérskólum og
Þróunarsjóð. Taka flestar þessara
reglugerða gildi 1. ágúst næstkom-
andi.
Menntamálaráðuneytið gegnir
áfram mikilvægu hlutverki við
mótun menntastefnu. Vinna er
hafin við endurskoðun aðalnám-
skrár en dreifing á valdi í skólamál-
um gerir miklar kröfur til nám-
skrárgerðar. Lít ég á það sem höf-
uðviðfangsefni í menntamálum nú
þegar grunnskólinn flyst og ný
framhaldsskólalög hafa verið sam-
þykkt, að námskrár í grunn- og
framhaldsskólum verði gerðar
þannig úr garði, að íslenska skóla-
kerfið sé í fremstu röð á alþjóðleg-
an mælikvarða og þeir, sem hafa
gengið í gegnum það, geti nýtt sér
hin bestu tækifæri, hver á sínu
sviði. Innan tíðar verður áætlun
vegna þess mikla starfs kynnt nán-
ar. Stefni ég að því, að verkinu ljúki
á tveimur árum bæði fyrir grunn-
skóla og framhaldsskóla.
Þegar litið er á valdsvið mennta-
málaráðuneytisins eftir að grunn-
skólalögin koma að fullu til fram-
kvæmdar er ástæða til að vekja
sérstaka athygli á 9. grein lag-
anna, þar sem segir, að mennta-
málaráðherra fari með yfirstjórn
málaflokksins og hafl eftirlit með
því að sveitarfélögin uppfylli þær
skyldur sem kveðið er á um í lög-
um, reglugerðum og aðalnámskrá.
Ráðuneytið annast upplýsingaöflun
um skólahald og skólastarf og er
ráðherra skylt að gera Alþingi
grein fyrir framkvæmd skólastarfs
á þriggja ára fresti. Þá hefur
menntamálaráðuneytið úrskurðar-
vald í einstökum málum sem snerta
skólahald og starf í grunnskólum.
Megintilgangur upplýsinga-
öflunar og eftirlits með skólahaldi
er að fá fram vitneskju um hvort
það sé í samræmi við menntastefnu
stjórnvalda. Fylgst verður með því,
hvort og hvernig tekst að fram-
fylgja ákvæðum laga og reglu-
gerða. í grunnskólalögunum er
mælt fyrir um nýmæli í eftirliti,
öflun og miðlun upplýsinga um
skólastarf. Vinnureglur um þetta
efni eru í mótun. Eftirlitið felst,
lögum samkvæmt, í samræmdum
prófum, úttektum á sjálfsmatsað-
ferðum skóla og reglubundnu mati
á einstökum þáttum skólastarfs.
Með flutningi grunn-
skólans til sveitarfélaga,
segir Björn Bjarnason,
er stjórn skólanna færð
nær borgurunum
og til fulltrúa þeirra
í sveitarstjómum.
Reglur um þetta verða ekki smíðað-
ar á skömmum tíma heldur þurfa
þær að þróast og mótast.
Á vegum ráðuneytisins og
ýmissa aðila, sem sinna skólarann-
sóknum, er nú unnið að þvi að þróa
mat á skólastarfi, sem hentað geti
hér á landi. Ýmsar leiðir hafa verið
reyndar og verða efalaust reyndar
á næstu misserum og árum.
Matsaðferðir eru einnig háðar að-
stæðum í viðkomandi skólum og
því óvíst, hvort nokkurn tíma verði
unnt að svara því með einhlítum
hætti, hvernig menntamálaráðu-
neytið hagi úttekt sinni á sjálfs-
matsaðferðum skóla. Sjálfsmat
skólanna er hins vegar unnið innan
þeirra sjálfra af starfsfólki þeirra.
Skólanámskrá er mikilvægt tæki
hvers skóla til að marka starfi sínu
ramma. Hún er í raun andlit skól-
ans.
Innan menntamálaráðuneytisins
er nú að hafið starf sem lýtur að
innra skipulagi ráðuneytisins sjálfs
og breytingum þar vegna breyttra
verkefna.
Staðinn vörður
um hagsmuni nemenda
Flutningur grunnskólans bygg-
ist á vilja til að dreifa valdi og stuðla
að nokkurri samkeppni í þeirri vissu
að unnt sé að gera betur. Stjórn
skólanna er færð nær borgurunum
og til fulltrúa þeirra í sveitarstjórn-
um, foreldrar fá nýtt hlutverk og
skólamenn aukið sjálfstæði til að
taka ákvarðanir um stofnanir sín-
ar. Jafnframt er lögð áhersla á að
fylgjast með árangrinum. Upplýs-
ingamiðlun um niðurstöður sam-
ræmdra prófa og skólastarf á að
aukast. Samræmd próf og gæða-
staðlar eru forsendur þess að unnt
sé að dreifa valdi í skólakerfinu og
standa vörð um hagsmuni nem-
enda.
Markmið um bætta menntun
nást ekki nema grunnskólinn og
allir aðrir skólar séu í höndum
manna sem vilja þeim vel og hafa
skilning á þörfum þeirra. Ég efast
ekki um að grunnskólinn sé í góð-
um höndum hjá sveitarstjórnar-
mönnum. Þessi aukna valddreifing
kallar á gott samstarf sveitar-
stjórnarmanna, menntamálaráðu-
neytis, skólastjórnenda, kennara,
foreldra og annarra sem að starf-
semi skólanna koma. Markmiðið
er að bæta menntun í landinu. Hin
góða samvinna sem tókst um flutn-
ing grunnskólans, gefur góð fyrir-
heit um framhaldið.
Höfundur er
menntamálaráðherra.
Björn
Bjarnason