Morgunblaðið - 21.07.1996, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 21. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Snyrtimennum
fjölgar
EIR erlendu
gestir, sem
hingað koma aft-
ur í heimsókn til
okkar eftir nokk-
ur ár, ljúka flestir upp einum
munni um hve allt sé orðið
hreint utanhúss, þar hafi orðið
mikil framför. Jafnvel í
óbyggðum, svo sem inni í Land-
mannalaugum, sjáist varla síg-
arettustubbur. Það er rétt.
Bæir og sveitarfélög leggja nú
metnað sinn í að hreinlegt sé
með vegum og aðkorhan í bæ-
ina snyrtileg, auk þess sem í
hverri sveit eru bláir ruslagám-
ar til afnota fyrir heimamenn,
vegfarendur og gesti. Mestu
skiptir auðvitað sú hugarfars-
breyting sem sýnist hafa orðið.
Snyrtimennunum fjölgar, sóð-
unum fækkar.
Fleira vekur athygli í sumar-
birtunni. Gróðurinn hefur víða
tekið stakkaskiptum. Lengi hef-
ur Reykjavík verið stærsti skóg-
ur á íslandi með fallegum tijám
í hveijum garði. Eg veitti því
allt í einu athygli um daginn
að Hveragerði er á þessum árs-
tíma yfir að líta eins og grænn
skógur, þar sem trén teygja sig
upp fyrir lága byggð. Þetta var
mér sagt að sé afrakstur af því
að bæjarlandið var girt af fyrir
15 árum. Þó jarðhiti og veður-
sæld með nægu regni sé hag-
stætt, gefur þetta til kynna að
svona gæti það verið í flestum
kauptúnum landsins, til ánægju
fyrir íbúana. Dulítið er kúnstugt
í þessu víðáttumikla landi að í
þéttbýli skuli ekki gras- 'og
blómabítar vera útilokaðir og
látnir kroppa utan bæjar. Auk
þess eru sumarbústaðalönd víða
að verða vel gróin og tijárækt
mikil. Það er
gieðiefni hve
gróður er þrátt
fyrir allt að ná sér
víða á láglendi.
Barátta Land-
græðslunnar við
uppblástur mætti
þó ganga betur og
fá meiri forgang.
En með fækkandi
grasbítum, sem
leggjast á ný-
græðinginn, er
landið samt hægt
og hægt að gróa. Hlýtur að
fara að koma að því að hægt
verði að hafa búfénað í grónum
girðingum á láglendi. A einni
mannsævi hefur fólk „séð gras-
ið gróa“, þ.e. gróður vaxa í
kring um þéttbýlið. Faðir minn
talaði oft um hve Sandskeiðið
og Esjan hefðu grænkað síðan
hann kom fyrst til Reykjavíkur
ungur maður. Við Reykvíkingar
getum fylgst með litabreyting-
unni á Esjunni næstum ár frá
ári. Og það er ekki aðeins Sand-
skeiðið með Suðurlandsvegi
heldur líka landið meðfram
flestum vegum út úr höfuðborg-
inni sem hefur gróið og breyst.
Kveikjan að þessum Gárum
var einmitt bílferð upp í Kjós í
gegn um Mosfellsbæ, þar sem
aldeilis hefur verið tekið til
hendi. Vinnuflokkar voru ein-
mitt að loka þessum ljótu gryfj-
um sem allt ferðafólk til Þing-
valla fór hjá í áratugi. Mosfells-
bær hefur keypt land og er að
græða upp gryfjurnar í sam-
vinnu við Landgræðslu og land-
eiganda. Aðdáun mína vakti hve
fallega og einkum óvenjulega
hefur verið gengið að verki í
Mosfellsbæ. Með öllum vegin-
um, allt frá Grafarvogi og upp
fyrir gatnamótin til Þingvalla,
nýtur augað ís-
lensks holtagróð-
urs, þar sem svörð-
urinn skartar
margvíslegum fín-
legum litum. íslenski gróðurinn
er látinn halda sér og hlynnt
að honum. Ofan við Álafoss er
komin röð af háum stijálum
öspum, sem ekki skyggja á út-
sýni. Þetta er sérstakt kvæmi,
sem vel dafnar, og líka má sjá
við byggðina á Kjalarnesi. Og
á hringtorgunum og afleggjur-
um hefur garðyrkjustjórinn
Oddgeir Árnason búið til einkar
fallegar stórar kúlur úr stjúp-
um, sem fanga augað án þess
að trufla sýn bílstjórans. Allt
ber þetta sín sérkenni, er ekki
eins og hjá öllum hinum.
Eg er viss um að ferðamenn,
m.a. allt fólkið af skemmtiferða-
skipunum, sem nú ekur daglega
til Þingvalla, kann einkum að
meta þennan íslenska gróður
meðfram veginum. Til þess er
þetta fólk að sækja okkur heim,
að það fái að kynnast þessu
norðlæga landi. Það er sérlega
skemmtilegt að nú sjá erlendir
ferðamenn, sem margir koma
með flugvélum eða aka úr höf-
uðborginni af stað á vinsælustu
ferðamannastaðina, mismun-
andi gróður meðfram vegunum.
Á leiðinni að og frá Keflavíkur-
flugvelli blasa við með veginum
þessar einstöku hraunmyndanir
með birki og mosa. Ef ekið er
gegn um Garðabæinn þegar
nær dregur hefur vegurinn
einkum verið lagður af alúð og
án þess að skemma hraunin.
Leiðinni á Vesturlandsveg hefur
þegar verið lýst með íslenskum
gróðri með veginum. Og ef leið-
in liggur austur fyrir Fjall og á
Suðurlandsveg hefur með veg-
inum verið ræktað upp örfoka
Reykjavíkurland og plantað
gisnum tijám. Þar hefur lúpínan
verið notuð, svo sem ofan
Rauðavatns og í Hólmsheiðinni,
enda var það land svo illa farið
þegar hafist var handa að
handstinga þurfti niður börðin
og sá þessari dugmiklu plöntu
með eigin áburðargjöf. Hún
dugir vel þar sem annað ekki
nær festu. Með þeim vegi út
úr bænum sést því á löngum
kafla blá breiða lúpínunnar. Þar
með er ekki sagt að sú jurt eigi
alls staðar að vera. Það sem
mér þykir einmitt svo skemmti-
legt er að íslenska flóran er
svona sýnileg með vegum í
Mosfellsbænum. Þegar maður
hefur lítt komist lengra út á
landið á þessu sumri en í næstu
sveitir við Reykjavík er svo
skemmtilegt að fá tilbreyting-
una, svo fjölbreyttan gróður við
vegarbrún.
Að lokum: Gott er að snyrta,
en er ekki samt dálítið langt
gengið að krefjast þess að ekki
sjáist dauðar hríslur í birkiskóg-
inum í Þórsmörk? Á ekki ein-
mitt þar heima ótrufluð hin
náttúrulega framvinda með lífi
og dauða?
Cárur
eftir Elínu Pálmadóttur
MANNLÍFSSTRAUMAR
LÆKNISFRÆDI /?; // rykmaurar algeng
og hœttuleg meindýr?
Húsryk og rykmaumr
RYKMAURAR eru litlir (um 0,3 mm) áttfætlumaurar og eru því skyld-
ir mannakláðamaur, heymaurum og köngulóm. Þessum maurum var
lýst í náttúrunni ájíðustu öld og þá voru þeir flokkaðir og fengu nafn.
Rykmaurar fundust hins vegar ekki í hýbýlum fólks fyrr en 1964. Hér
á landi eru þekktar tvær tegundir rykmaura sem lifa í hýbýlum manna.
Rykmaurar þrífast best ef hitastig er stöðugt, yfir 20° og rakastig
yfir 50%. Þeir dafna hins vegar illa ef rakastig er undir 45% og þeir
þola ekki frost. Rykmaurar nærast einkum á húðflögum manna og
dýra og á sveppum sem vaxa á húðflögum. I einu grammi af ryki er
algengt að séu 100 til 500 rykmaurar en þeir geta verið allt að 20
þúsund. í einu rúmi geta þeir skipt hundruðum þúsunda. Hver maur lifir
í 3-4 vikur og á þeim tíma getur kvenmaur af sér 25-30 afkvæmi.
Rykmaurar hafa hamskipti nokkrum sinnum á vaxtarskeiði sínu. Við
góðar aðstæður getur rykmaurum fjölgað mjög hratt. Hver maur gefur
frá sér 10-20 örsmáar skítakúlur á dag og þessar kúlur eru svo smáar
að þær þyrlast auðveldlega upp í loftið, t.d. þegar gengið er á gólf-
teppi, og berast þannig í öndunarfæri manna. Um 90% af þeim sem
eru með ofnæmi fyrir húsryki eru með ofnæmi fyrir rykmauraskít.
HÚSRYK er fjölbreytt blanda
af ýmiss konar efnum sem er
breytileg frá húsi til húss eftir því
hvers konar byggingarefni og
gólfefni hafa verið notuð, gerð
húsgagna og gluggatjalda, hvort
BHHBHBIIIiaii gæludýr eru á
staðnum og ýmsu
öðru. Húsryk get-
ur innihaldið
þræði úr fötum,
gólfteppum og
öðrum ofnum efn-
um, húðflögur af
fólki og dýrum,
dýrahár, bakter-
íur, veirur, myglu, leifar skordýra
(t.d. kakkalakka þar sem þeir eru
plága), fæðuleifar og fleira. Það
sem líklega skiptir mestu máli er
að húsryk inniheldur í flestum til-
vikum talsvert af rykmaurum,
rykmauraskít, leifum eftir ham-
skipti og leifum dauðra maura. í
meltingarfærum rykmaura eru
prótein sem valda ofnæmi og er
mikið af þeim í skít mauranna.
Nýlegar rannsóknir hafa sýnt
ettir Mognús
Jóhonnsson
að ofnæmi fyrir rykmaurum er
algengt og meðal sjúklinga með
ofhæmi er það mjög algengt. í
enskri rannsókn
fannst að 10% af
öliu fólki og 90%
af sjúklingum með
ofnæmisastma
höfðu rykmauraof-
næmi. Bandarísk
rannsókn sýndi að
a.m.k. 45% af ungu
fólki með astma
voru ofnæm fyrir
rykmaurum. Á ár-
unum milli 1980
og 1990 var gerð
önnur viðamikil
rannsókn sem náði
til fjölmargra
landa og land-
svæða með mismunandi loftslag
og margvísleg hýbýli. Þessi rann-
sókn leiddi í ljós að þar sem mikið
var af rykmaurum var mikið um
rykmauraofnæmi og ofnæmis-
astma. Einnig fundust landsvæði,
t.d. með köldu og þurru loftslagi,
þar sem lítið sem ekkert fannst
af rykmaurum og lítið var um of-
næmisastma. Sumar rannsóknir
gefa til kynna að skaðsemi ryk-
maura sé mest í frumbernsku; ef
börn voru vernduð fyrir rykmaur-
um fyrstu 9 mánuði ævinnar kom
í ljós að við 2 ára aldur var minna
um ofnæmi fyrir rykmaurum og
einnig fyrir köttum í samanburði
við börn sem voru í snertingu við
rykmaura í venjulegu heimilisum-
hverfi. Samkvæmt þessu virðist
sem það að anda að sér rykmaur-
um og rykmauraskít í bernsku
auki hættu á alls kyns ofnæmi og
astma síðar á ævinni.
Hvað er til ráða, hvernig getum
við losnað við rykmaura úr um-
hverfi okkar eða a.m.k. fækkað
þeim? Ýmislegt er hægt að gera
en ekki er til neitt eitt ráð sem
leysir vandann, þó er gott að halda
RYKMAUR og rykmauraskítur.
rakastigi undir 50% (best er að
halda rakastiginu á bilinu
34-45%). Flest bendir til að við
eigum að einbeita okkur að gólf-
teppum og svefnherbergjum. Ryk-
maurar þrífast vel í gólfteppum
en illa á dúkum og trégólfum.
VÍS\fWÍ/Erum vid ein í alheiminum?
íleitaðtífi
MARGIR fræðimenn eru þeirrar
skoðunar að líf ogjafnvel þróuð
samfélög séu ekki bundin við jörð-
ina eina. Þeir telja að fjöldi sóla,
bæði innan og utan vetrarbrautar-
innar, hafi eigin reikistjörnur þar
sem þróast hafi skilyrði svipuð
þeim sem ríkja ájörðinni. Nokkrir
bjartsýnismenn hafa meira að
segja sett saman jöfnu sem þeir
trúa að áætli fjölda „þróaðra sam-
félaga“ í vetrarbrautinni. Hvort
sem menn vilja beita jöfnu þessari
eða öðrum aðferðum til að rann-
saka líkurnar á lífi úti í geimnum
er eðlilegast að byija á því að leita
eftir reikistjörnum utan sólkerfis-
ins og síðan rannsaka hitastig og
efnisaðstæður sem þar ríkja. Hugs-
anlegt er að nýlegar uppgötvanir
reikistjarna í 40 ljósára íjarlægð
komi til með að endurvekja áhug-
ann á leit eftir lífi utan sólkerfisins.
Frá eðlis- og efnafræðilegu sjón-
amiði virðist ekkert því til
fyrirstöðu að Iíf geti myndast og
þrifist annars staðar en á jörðinni.
Á undanförnum tveimur áratugum
hafa margir fræðimenn leitt að því
rök að undir ákveðnum kring-
umstæðum hafi efnið tilhneigingu
til skipuleggja sjálft sig og mynda
flókna strúktúra sem heyra til for-
sendna og einkenna lífsins. Því er
líklegt að tilkoma lífsins á jörðinni
sé ekki óendanlega ólíklegt atvik
heldur afleiðing efnislegra ferla
sem fullkomlega samræmast lög-
málum eðlisfræðinnar. Jafnvel þó
nú sé nokkuð ljóst að það er ekki
tilviljun að efnið getur þróast og
leitt til myndunar
lífs skortir enn
sem komið er betri
skilning á nauð-
synlegum forsend-
um fyrir þessari
þróun.
Fyrir nokkrum
mánuðum til-
kynntu stjarn-
fræðingar frá Sviss og Bandaríkj-
unum að þeir hefðu fundið reiki-
stjörnur utan sólkerfisins. Um er
að ræða risastórar reikistjörnur, á
stærð við Júpiter, sem ferðast á
brautum umhverfís þijár mismun-
andi stjörnur (sólir) í u.þ.b. 40 ljós-
ára fjarlægð. Um margra áratuga
skeið hafa stjarnfræðingar leitað
eftir slíkum reikistjörnum og
nokkrum sinum hafa komið fram
tilkynningar um að þær hafi upp-
götvast. Hingað til hefur verið um
rangmælingar að ræða. í þetta
sinn eru menn hins vegar bjartsýn-
ir þar sem uppgötvunin var gerð
samtímis af tveimur óháðum
átarfshópum.
Hvaða skilyrði ríkja á þessum
nýfundnu reikistjörnum? Þrátt fyr-
ir stærð reikistjarnanna eru þær
of littlar, of langt í burtu og of
dimmar til að greinast með afl-
mestu stjörnukíkum. Stjarnfræð-
ingarnir fundu þær því ekki með
beinni athugun heldur með mæl-
ingu á þeim þyngdarsviðsáhrifum
sem hringhreyfíng þeirra um mið-
stjörnuna hefur á nærliggjandi
stjörnur. Þessi áhrif greinast sem
örlítið tifur í viðkomandi stjörnu.
Með nákvæmum athugunum á
þessari tifurhreyfingu er hægt að
áætla stærð reikistjörnunnar og
fjarlægð hennar frá stjörnunni.
Ut frá þessum upplýsingum og
með því að notast við Iögmál
varmafræðinnar er hægt að áætla
hitastigið við yfirborð reikistjörn-
unnar.
Reikningarnir leiða í ljós að hita-
stig fyrstu reikistjörnunnar (við
stjörnuna Pegasi 51) er u.þ.b. 1000
gráður Celsíus. Önnur reikistjarn-
an er of langt í burtu frá sinni
stjörnu, sem heitir Ursae Majoris
47 og er þar af leiðandi of köld.
Reikistjarnan sem vísindamennirn-
ir hafa mestan áhuga á hreyfist
umhverfis stjörnuna Virginis 70, í
fjarlægð sem veldur hitastigi er
nemur 80°C. Þó þetta sé of mikill
hiti fyrir flestar lífverur jarðarinn-
ar eru engu að síður. til örverur
sem geta lifað við slíkar kringum-
stæður. Það er því engan vegin
útilokað að á þessari reikistjörnu
hafi myndast þær sameindir sem
eru forsenda lífsins á jörðinni og
eftir Sverri
Ólofsson