Morgunblaðið - 23.07.1996, Blaðsíða 34

34 ÞRIÐJUDAGUR 23. JÚLÍ 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Guðmundur J.
Gíslason, leik-
skáldið Guðmundur
Steinsson, fæddist í
Steinsbæ á Eyrar-
bakka 19. apríl
1925. Hann lést á
Landspítalanum í
Reykjavík 15. júlí
síðastliðinn. Guð-
mundur var sonur
Þórunnar Guð-
mundsdóttur
w Steinssonar og
Ingibjargar Jóns-
dóttur. Steinn Guð-
mundsson, afi Þór-
unnar, var lands-
þekktur skipasmiður. Faðir
Guðmundar var Gísli Jónsson,
fæddur í Eyrarsveit. Þórunn og
Gísli slitu samvistum. Þórunn
giftist síðar Kristjáni C. Jóns-
syni og gekk hann Guðmundi í
föðurstað. Þórunn og Kristján
áttu saman soninn Kristján sem
dó í bernsku og ólu upp Jóhönnu
Ingimundardóttur, fóstursystur
Guðmundar, sem gift er Einari
Birnir, og eiga þau hjónin 6
börn. Gísli, faðir Guðmundar,
átti þrjú börn, hálfsystkini Guð-
mundar: Kristjönu, Oskar og
Steinunni.
Hinn 10. ágúst 1962 gekk
Guðmundur að eiga eftirlifandi
konu sína Kristbjörgu Kjeld
leikkonu. Sonur Kristbjargar og
fóstursonur Guðmundar er Jens
Guðjón Einarsson, f. 27. desem-
ber 1954. Dóttir Guðmundar og
Kristbjargar er Þórunn Guð-
mundsdóttir, f. 1. ágúst 1974.
Jens er kvæntur Kristínu Osk
Þorleifsdóttur og eiga þau dæt-
urnar Aðalheiði Kristbjörgu, f.
24. apríl 1993, og Kristbjörgu
Maríu, f. 24. nóvember 1995.
Þórunn á með Gísla Jóhannes-
syni, soninn Guðmund Stein, f.
16. janúar 1995.
Guðmundur Steinsson lauk
stúdentsprófi frá Menntaskólan-
um í Reykjavík 1946. Hann hóf
nám í líffræði við Háskólann í
Boston í Bandaríkjunum en
hætti þar eftir eitt ár, hélt til
Frakklands, innritaðist í bók-
Með Guðmundi Steinssyni er
gengið eitt merkasta leikskáld þjóð-
arinnar. Verk hans eru ekki bara
stundargaman, þótt mörg séu bráð-
skemmtileg, í þeim felst skörp og
óvenjuleg úttekt á nútíma þjóðféiagi
og mannlegu eðli, þau eiga erindi
og fjalla gjarnan um siðferðilegan
vanda mannsins í glímunni við sjálf-
an sig og samtímann.
Lengi vel átti Guðmundur erfitt
uppdráttar varðandi leikrit sín en
hann lét ekki deigan síga og vann
sleitulaust af þeirri einurð, festu og
seiglu, sem honum var í blóð borin
og þar kom, að hann uppskar árang-
ur þrautseigju sinnar og dugnaðar.
Fyrstu verk hans voru sýnd hjá ieik-
flokknum Grímu, sem hann reyndar
átti þátt í að stofna ásamt eigin-
'konu sinni Kristbjörgu og öðru leik-
listarfólki á sjöunda áratugnum, hið
merkasta framlag til íslenskrar leik-
listarþróunar og einn fyrsti leikhóp-
urinn utan stóru leikhúsanna, sem
starfaði samfellt um margra ára
skeið.
Fósturmold og Sæluríkið voru
eftirminnilegar sýningar ungum
áhugamanni um leikhús, sömuleiðis
fyrsta leikrit hans, sem sýnt var í
Þjóðleikhúsinu, Forsetaefnið, sem
ég man mér þótti nýstárlegt og
öðruvísi verk, sem strax vísaði í
síðari verk Guðmundar varðandi
form og framsetningu efnis. Guð-
mundur var að mörgu leyti á undan
sinni íslensku leikhússamtíð. Margir
voru þeir, sem neituðu að viður-
kenna sérstöðu hans, persónulegan
stíl og innsæi í heim leikhússins.
Hann lét slíkt ekki á sig fá og hélt
sínu striki, honum tókst að ein-
ungra sig frá smámunasamri dæg-
urumræðunni í iistaheiminum og
menntir við Sor-
bonne-háskóla og
dvaldi í París næstu
fjögur árin. Guð-
mundur dvaldi síðan
í Suðurlöndum, eink-
um á Spáni, nokkur
næstu ár á eftir, uns
hann réðst til starfa
við Iðnskólann þar
sem hann kenndi
ensku, dönsku og ís-
lensku 1959-65. Á
sama tíma hóf Guð-
mundur störf sem
fararstjóri íslenskra
ferðahópa erlendis
sem hann stundaði
um alllangt skeið þar til hann
hætti að sinna öðru en ritstörf-
um.
Guðmundar Steinssonar verð-
ur fyrst og fremst minnst sem
eins helsta leikskálds landsins á
síðari áratugum. Áður en hann
sneri sér alfarið að leikritagerð
gaf hann út tvær skáldsögur:
Síld (1954) og Maríumynd (1958).
Leikrit Guðmundar Steinssonar
skipta tugum. Nefna má Forseta-
efnið (Þjóðleikhúsið 1964), Fóst-
urmold (Gríma 1965), Sæluríkið
(Gríma 1968), Lúkas (Þjóðleik-
húsið 1975), Sólarferð (Þjóðleik-
húsið 1976), Stundarfriður (Þjóð-
leikhúsið 1979), Þjóðhátíð (Al-
þýðuleikhúsið 1982), Garðveisla
(Þjóðleikhúsið 1983), Brúðar-
myndin (Þjóðleikhúsið 1987) og
Stakkaskipti (Þjóðleikhúsið
1995).
Ýmis leikrita Guðmundar
hafa verið sýnd í leikhúsum víða
í öðrum löndum, ekki síst Stund-
arfriður, sem alls staðar hefur
vakið sérstaka athygli, og var
m.a. færður upp á Dramaten í
Stokkhólmi, Konunglega leik-
húsinu í Kaupmannahöfn, í Nor-
egi, Þýskalandi, Eystrasalts-
löndum og Póllandi, þar sem
einnig var gerð sjónvarpskvik-
mynd eftir Stundarfriði, auk
fjölda sýninga á leiklistarhátíð-
um víðs vegar um Evrópu.
Útför Guðmundar fer fram
frá Fossvogskirkju í dag og
hefst athöfnin klukkan 13.30.
einbeita sér að stærri og merkilegri
viðfangsefnum, sannfærður um að
hann ætti erindi, að leikritun skipti
samtímann máli, og leikskáldið
hefði þar mikilvægu hlutverki að
gegna. Hann trúði því að markviss
og meitluð speglun samtímans á
sviðinu væri- sterkasta vakningar-
aflið. Hann var móralisti, hann vildi
vekja fólk, ekki bara til umhugsun-
ar heldur til dáða í erfiðum siðferð-
is- og samviskuspurningum um það
hvernig lífi okkar verði best varið.
Öll verk hans eiga sér tilgang, búa
yfir boðskap og eiga við okkur er-
indi, þótt samtíminn hafi stundum
verið of önnum kafinn við fánýtið
til þess að hleypa þessum erindum
að og hafi kosið að hrista hausinn
og hamast áfram í hugsunarleysinu.
Ekki skulu rakin hér öll hans
verk, alls munu þau á þriðja tuginn
en Þjóðleikhúsið varð um síðir heim-
kynni hans og vettvangur eins og
vera bar: Lúkas, Sólarferð,
Stundarfriður, Garðveisla, Brúðar-
myndin og nú síðast Stakkaskipti.
Fyrsta leikrit hans, sem náði veru-
legri lýðhylli var Sólarferð: íslenska
fjölskyldan í sumarleyfi á sólar-
strönd, vettvangur, sem Guðmund-
ur gjörþekkti af störfum sínum sem
fararstjóri. í Stundarfriði hitti hann
síðan þjóðina aftur beint : hjarta-'
stað, það verk var sýnt oftar en
nokkurt annað íslenskt verk í Þjóð-
leikhúsinu fyrr og síðar. Reyndar
tengdumst við Guðmundur þar end-
anlega vináttu- og tryggðarbönd-
um; ég hafði áður leikstýrt Lúkasi,
sem er snjöll dæmisaga um einræði
og ofríki andspænis framtaks- og
hugsunarleysi þeirra, sem ekki hafa
þrek í sjálfstæða hugsun en vilja
láta segja sér fyrir verkum, láta
mata sig og fá „línuna" að ofan.
Fjölskyldan í Stundarfriði varð um
þriggja ára skeið manns önnur fjöl-
skylda, við fórum með sýninguna
til fjölmargra Evrópulanda á hveija
leiklistarhátíðina á fætur annarri
og tókum verkið að lokum upp fyr-
ir sjónvarp. Guðmundur var með í
öllum ferðum og uppskar ríkulega
umbun og viðurkenningu fyrir þetta
snjalla verk sitt. Síðar átti hann
eftir að fara víða um lönd og sjá
þetta vinsælasta leikrit sitt í svið-
setningum annarra leikstjóra og
leikhúsa sér til mikillar ánægju.
Annar eftirminniiegur áfangi í sam-
starfi okkar var frumflútningur
Brúðarmyndarinnar í Bandaríkjun-
um, þar sem við sýndum verkið
bæði í Samuel Beckett leikhúsinu í
New York og Eugene O’Neill Cent-
er í Connecticut. Bandaríkjamönn-
um þótti mikið til verksins koma,
enda efnislega eitt áhugaverðasta
verk höfundar og ekki þótti þeim
síður form verksins nýstárlegt jafn
niðurnjörvaðir og þeir eru í hefð-
bundin formlögmál leikritunar þar
sem heilu háskóladeildirnar kenna
nemendum, hvernig „á að skrifa"
leikrit!
Stíll Guðmundar er auðþekktur,
sérstakur og persónulegur. Hann
hjakkaði ekki í hjólfari hefðarinnar
en var brautryðjandi varðandi form
og aðferðir, sem byggðust á næmi
fyrir möguleikum leiksviðsins og
gáfu leikstjórum og leikendum
skemmtilegt svigrúm. Það var ein-
staklega gaman að vinna verk hans
í leikhúsinu. Þótt þau væru fullsam-
in, kallaði sköpun höfundar á
áframhaldandi sköpun allra þátt-
takenda vegna þess að hann skildi
galdur leiksviðsins. Verkin voru
þaulhugsaðri en ætla mátti við
fyrstu sýn. Hann var gríðarlega
skarpskyggn á hversdagslegt sam-
skiptamunstur okkar, sem honum
tókst með sínu meitlaða formi að
gefa nýja og áhrifamikla dýpt og
merkingu. Endalaus barátta
mannsins við eigin samvisku og sið-
ferðisvitund: Hvernig er lífinu best
varið? Hvað viljum við að eftir
standi, þegar við hverfum héðan?
Eins og segir í síðasta verki hans,
Stakkaskiptum: Framtíðin er ekki
einhvers staðar framundan. Hún er
hér og nú, hún er ætlunarverk þitt.
Guðmundur var sveitadrengur
allt til hinstu stundar en samt ein-
hver mesti heimsborgari, sem ég
hef kynnst. Hann fæddist á Eyrar-
bakka og á fáum stöðum leið honum
betur en þar, í gamla Steinsbænum,
þar sem hann á seinni árum hafði
komið sér upp notalegri vinnuað-
stöðu og dvajdi löngum við skriftir.
Hann var íslendingur, sem átti
landið sem hann stóð á, honum
skildist nauðsyn þess að þekkja eig-
in rætur, hafði tilfinningar til nátt-
úrunnar og talaði um hana eins og
lifandi veru. Hún andaði, hún svaf,
hún gaf. I síðustu verkum hans
verður honum æ hugleiknari skylda
mannsins við náttúruna, umhverfis-
verndin, ræktun lífsins. En hann
var líka heimsborgarinn, sem kunni
að lifa hvar sem var, skeytti ekki
um landamæri eða þjóðerni, giidis-
mat hans var alþjóðlegt og þar skip-
aði mannræktin öndvegi.
Hann sótti ætíð yrkisefni leikrita
sinna í íslenskt samfélag og okkar
nánasta hversdagsumhverfi. Við
nauðaþekkjum þetta fólk; íslenskt
fólk í íslensku umhverfi. Samt eru
verkin hans ótrúlega alþjóðleg.
Vegna þess að kjarni þeirra er sam-
mannlegur. Enda hefur hróður hans
borist víðar en nokkurs annars ís-
lensks leikritahöfundar. Ég er ekki
viss um að íslendingar almennt
geri sér grein fyrir velgengni hans
á erlendri grund. Leikrit hans hafa
verið flutt í fjölmörgum löndum
Evrópu, í Bandaríkjunum og alla
leið austur í Asíu. Svo dæmi sé
nefnt, hafa Pólverjar tekið miklu
ástfóstri við verk hans, þar sau
fjórtán milljónir manna pólsku sjón-
varpsgerðina af Stundarfriði!
Guðmundur var myndarlegur
maður, yfir honum var heiðríkja og
mildi. Hann var samt fastur fyrir
og þrautseigur, vinnusamur mjög
enda lengst af heilsuhraustur svo
af bar. Afköst hans sem höfundar
voru aðdáunarverð, fram undir það
síðasta sat hann við skriftir og átti
við andlátið nokkur frágengin en
ósýnd verk. Hann tók með jafnaðar-
geði og af skynsemi þeim válegu
tíðindum, sem honum voru færð
fyrir rúmu ári um að hann væri
haldinn banvænum sjúkdómi. Tíð-
indin komu óvænt en af dramatísk-
um þunga; á frumsýningardegi
Stakkaskipta leitaði hann læknis
vegna innvortis ónota en var kyrr-
settur á spítalanum og varð af
frumsýningu verksins. Eftir erfiðan
uppskurð varð fljótlega ljóst hvert
stefndi og af alkunnu æðruleysi tók
hann því hlutskipti, sem honum var
ætlað. Hann kvaðst sáttur við ham-
ingjuríka ævi og sagðist ætla að
skrifa jafn lengi og hann gæti hald-
ið á penna - og það gerði hann.
Ritvél notaði hann ekki - enda
handrit hans listaverk út af fyrir
sig eins og sýning á einu þeirra á
Leikhúslofti Þjóðleikhússins í fyrra
bar með sér: endalausar, margra
metra iengjur af leiktexta, hug-
myndum, pírumpári og torræðum
táknum. En það sem máii skipti
leyndist á blöðunum: skýr hugsun,
skörp ádeila, leikrænt líf og lifandi
fólk.
Elsku Kristbjörg, Tóta, Jens og
aðrir ættingjar, við hjónin og íjöl-
skyldan sendum ykkur innilegar
samúðarkveðjur og fyrir hönd alls
samstarfsfólks Guðmundar í Þjóð-
leikhúsinu færi ég ykkur hluttekn-
ingarkveðjur. Við erum stolt af því
að hafa fengið að starfa með honum
og þótt hann sé nú allur munu verk
hans lifa um ókomin ár.
Stefán Baldursson.
Við söknum vinar í stað þar sem
var Guðmundur Steinsson. Öll þau
34 ár síðan Guðmundur og systir
okkar stofnuðu heimili höfum við
verið þar heimagangar, jafnvel búið
þar tíma og tíma.
Alla tíð hafa þau hjón verið sam-
rýnd, ekki aðeins af því að leiðir
þeirra lágu saman í listrænum skiln-
ingi heldur vegna skaphafna beggja
og lífsviðhorfa. Þar er nú skarð fyr-
ir skildi. Burtu er umhyggjusamur
og ástríkur heimilisfaðir sem einnig
var óspar á að beita þessum eigin-
leikum sínum hvort sem áttu í hlut
móðir hans og fóstri eða stórfjöl-
skylda tengdafólksins. Þar er margs
að minnast og þakka.
Persónulega þökkum við langa
vináttu og ógleymanlegar samveru-
stundir. Hæst ber í minningunni hve
allar hans athafnir jafnt og orð ein-
kenndust af mannúð og vökulum
áhuga á vanda samtímans.
Rithöfundaferil hans koma aðrir
til með að íjalla um en um skapgerð
hans og mannlega eðliskosti getum
við vitnað að þar fór heill, sannur
og góður drengur.
Guðmundur var viljasterkur mað-
ur sem tók ólæknandi sjúkdómi sín-
um og fyrirsjáanlegum dauða með
æðruleysi og óvenjulegri hugarró
sem er þeim mun aðdáunarverðara
fyrir það að þar til að hann kenndi
meinsemdarinnar var hann sérlega
vel á sig kominn líkamlega.
Við biðjum systur okkar, börnin,
barnabörnin og aðra ástvini að leita
huggunar í minningunni um þann
mann sem Guðmundur reyndist í lífi
og starfi.
Hanna og María Kjeld.
Vinur minn og kollegi, Guðmund-
ur Steinsson leikritahöfundur, er
látinn. Mætur maður og hreinlynd-
ur, ákveðinn í skoðunum, ekki síst
í málefnum leikhússins, um gerð
leikrita og framsetningu leiklistar.
Góður og skemmtilegur félagi, ör-
látur og hlýr. Öfund ekki til í hans
huga. Athugull skoðandi og hug-
kvæmur pælari, svosem leikrit hans
bera vott um.
Leiðir Guðmundar lágu víða og
oft sáumst við ekki árum saman.
En alltaf einsog við hefðum „hist í
gær“ þegar fundum bar saman.
Á einum slíkum, ásamt þriðja
vininum og mökum, var „Togarafé-
lagið“ stofnað. Togarann átti hvorki
að gera út á Flæmska hattinn né
Smuguna, heldur á lygnur Miðjarð-
arhafsins, þar sem sást til sólríkra
stranda.
Nú verður ekki fundað um ófyrir-
GUÐMUNDUR
STEINSSON
sjáanlegan tíma, en við gleymum
þér ekki.
Far vel, kæri vinur. Við tökum
upp þráðinn í Togarafélaginu þegar
leiðir liggja saman.
Kannski rætist draumurinn við
himneska strönd, og yrði það nú
saga til næsta bæjar.
Á meðan biðjum við Kristbjörgu,
Þórunni og Jens guðs blessunar.
Farnist þér vel á ókunnugum
stigum.
Oddur Björnsson.
Saga atvinnumennsku í leiklist á
íslandi er ekki löng, hún hefst árið
1950 með opnun Þjóðleikhúss. Á
þessum skamma tíma hefur leiklist-
in náð því marki að verða einn
burðarásinn í listmenningu þjóðar-
innar. Það vekur athygli, að fámenn
eyþjóð getur boðið upp á þroskaða,
fjölbreytta og nútimalega leiklist.
Islenskar leiksýningar á leiklistar-
hátíðum vítt um veröld hafa orðið
til þess, að íslenskt leikhúsfólk nýt-
ur virðingar og hefur valist til for-
ystu í alþjóðasamtökum leiklistar-
fólks. Það er lítill hópur metnaðar-
fullra, útsjónarsamra, nánast
kergjufullra einstaklinga, sem á
skömmum tíma hefur gert íslenska
leiklist alþjóðlega gjaldgenga. Guð-
mundur Steinsson, leikskáld, var
þar í innsta hring.
Leiklist er í eðli sínu bundin stað
og stund. Sígild leikrit, eru einmitt
verkin sem hve rammtengdust eru
lífi og örlögum fólks á ákveðnum
stað og stund. Leikrit Guðmundar
Steinssonar eru alþjóðleg vegna
þess að þau eru sprottin úr lífinu
næst honum, athugunum hans á
skrykkjóttum vexti nútímasamfé-
lags okkar íslendinga og fjalla ein-
att um átök milli virks siðgæðis og
siðleysis, mennsku og ómennsku.
Persónurnar í verkum Guðmundar
Steinssonar eru í sálarháska vegna
þess að hinn lifandi strengur mann-
gildishugmynda í þjóðfélaginu er
að því kominn að bresta. Þegar
fólk á ekkii lengur sameiginlegan
siðferðisgrundvöll leysist ijölskyld-
an og þjóðfélagið upp í frumeindir,
ruglaða, gráðuga, örvæntingarfulla
einstaklinga.
Vandvirkni, heiðarleiki og seigla
Guðmundar Steinssonar í starfi er
öllu leikhúsfólki kunn. Hann hafði
stundum andbyr, en það sló hann
ekki út af laginu. Hann fagnaði
glæstum sigrum, hérlendis sem er-
lendis, en það spillti honum ekki.
Leikskáldið hélt áfram að lifa í
hversdegi smiðju sinnar, blés og
hamraði, svarf og fínpússaði. Þann-
ig vinna skáld.
Guðmundur Stejnsson sat í stjórn
Leikskáldafélags íslands um árabil
og tók þátt í aiþjóðlegu samstarfi
á vegum félagsins. Hann gat sér
hvarvetna gott orð vegna eðliseigin-
leika sinna: yfirlætisleysis, festu og
íhygli.
Félagar í Leikskáldafélagi Is-
lands kveðja góðan dreng og votta
ástvinum Guðmundar Steinssonar
einlæga samúð.
F.h. Leikskáldafélags íslands,
Ólafur Haukur Símonarson.
Ég á í fórum mínum gamla og
lúna ljósmynd. Hún var tekin að
kvöldlagi fyrir réttum aldarfjórðungi
úti á Spáni þar sem við hjónin dvöld-
umst sumarlangt. Ljósmyndin sýnir
okkur Guðmund í djúpum samræð-
um um mál sem sannarlega virðast
brýn. Þetta kvöld bar fundum okkar
Guðmundar fyrst saman. Ég var
ungur maður í bókmenntanámi sem
átti hug minn allan en hafði aldrei
hitt alvöru listamann fyrr. Ég sé nú
á myndinni að Guðmundur hefur
orðið og ég ber öll einkenni læri-
sveinsins og drekk í mig hvert orð.
Ég minnist þess nú að þetta löngu
liðna kvöld talaði Guðmundur margt
um ieiklistina, hvers íslensk leikritun
þarfnaðist, hvað leikhúsin yrðu að
gera til að verða ekki að minjasöfn-
um, hvaða efnum innlendir höfundar
þyrftu að beina sjónum sínum að.
Þetta kvöld okkar, sem reyndar varð
að nótt og síðan morgni, skildist
mér margt fyrsta sinni; leiklistin,
sköpunarþörfin og sá eldur sem
ætíð verður að brenna til að knýja