Morgunblaðið - 27.07.1996, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
LAUGARDAGUR 27. JÚLÍ1996 25
St. Jósefssystur á
íslandi í 100 ár
FIMMTUDAGINN 25. júlí sl. voru
rétt eitt hundrað ár liðin frá því að
fjórar systur frá reglu heilags Jós-
eps í Danmörku lögðu að landi í
Reykjavík í þeim tilgangi að starfa
að hjúkrunar- og mannúðarmálum
á Islandi. Systurnar fögnuðu þess-
um áfanga á sjálfan afmælisdaginn,
en í dag hefur verið boðið til messu-
gjörðar í Landakotskirkju og fagn-
aðar til að minnast þessara tíma-
móta.
Fyrstu lærðu
hjúkrunarkonurnar
Systurnar sem komu til íslands
voru systir Marie Ephrem og systir
Marie Justine, sem voru franskar,
en þær voru lærðar hjúkrunarkon-
ur, þær fyrstu til að hefja störf hér
á landi. Hinar tvær voru danskar
en þær voru systir Thekla og systir
Clementia, en hún stundaði
kennslustörf. Það var tveimur árum
síðar sem tvær fyrstu lærðu ís-
lensku hjúkrunarkonurnar komu til
starfa á Islandi, en þær námu hjúkr-
un við Diakonissustofnunina í
Kaupmannahöfn.
Heilbrigðismál í ólestri
Ástand í heilbrigðismálum þjóð-
arinnar um og fyrir aldamótin var
vægast sagt ömurlegt. Vistarverur
voru almennt heilsuspillandi og
óþrifnaður verulegur m.a. vegna
skorts á vatni. Þá var skortur á
mat, klæðum og efniviði til upphit-
unar húsa. Berklar voru landlægir
og holdsveiki var mun algengari en
í löndum umhverfís okkur og að-
stæður holdsveikra mjög bágbomar.
Líkna sjúkum
Tildrög þess að systurnar komu
til landsins var að trúboð kaþólskra
á íslandi hafði legið niðri um
tveggja áratuga skeið,
en áhugi var fyrir
hendi að taka upp
þráðinn að nýju.
Tvennt varð til þess að
koma málinu á skrið.
Annars vegar aukin
sókn franskra sjó-
manna á íslandsmið og
hins vegar málefni
holdsveikra á íslandi.
Kaþólska kirkjan
Danmörku hafði áhuga
á að sinna andlegri og
líkamlegri velferð fran-
skra sjómanna, en þeir
voru kaþólskrar trúar.
Gerði Jóhannes von
Euch biskup kaþólskra
í Danmörku samning við frönsk
stjómvöld um að kaþólskar hjúkr-
unarsystur skyldu taka að sér að
hjúkra frönskum sjómönnum. Þá
hafði Jesúítapresturinn Jón Sveins-
son, Nonni, komið til íslands árið
1894 og kynnt sér ítarlega aðstæð-
ur holdsveikra. Hann fékk áhuga á
að veita löndum sínum lið til að
berjast gegn þessum vágesti. Hóf
hann fjársöfnun í þeim tilgangi að
byggja kaþólskan spítala fyrir
holdsveika, sem síðan yrði afhentur
St. Jósepssystrum. Þegar töluvert
fé hafði safnast höfðu hins vegar
danskir Oddfellowar ákveðið að láta
reisa 70 rúma Holdsveikraspítala í
Laugarnesi og færa íslensku þjóð-
inni að gjöf, en m.a. með þeim skil-
yrðum að kaþólskir kæmu ekki að
þessu líknarstarfí. Holdsveikraspít-
alinn tók til starfa 1. október 1898.
Oddfellowar á Islandi studdu síðar
við sjúkrahússtarfssemi St. Jóseps-
systra á íslandi.
Fljótlega eftir komuna til íslands
hófu systurnar skólastarf fyrir böm
og innan tíðar fór fátækt fólk í
bænum að leita ásjár
þeirra vegna lasleika
og hvers kyns meina.
Ári seinna opnuðu þær
sjúkraskýli fyrir
franska sjómenn í
Reykjavík og á Fá-
skrúðsfirði þar sem
byggt var sjúkrahús
undir starfsemina. Á
Fáskrúðsfírði hafði
meirihluti frönsku
fiskiskipanna bæki-
stöðvar. Þar eins og í
Reykjavík sinntu syst-
umar einnig heima-
hjúkrun. Veittu þær
frönskum sjómönnum
hjúkrunarþjónustu þar
til Frakkar tóku sjálfir að byggja
sjúkrahús og sjúkraskýli víða um
land í byijun aldarinnar.
Brautryðjendur í
heilbrigðismálum
Nýr kafli í sögu systranna og
reyndar í sögu heilbrigðismála á
íslandi hófst þegar þær létu reisa
spítala undir hjúkrunar- og líknar-
starf sitt á Landakotstúni.
Á árinu 1901 lá fyrir Alþingi
frumvarp til laga um byggingu 24
rúma landsspítala í Reykjavík og
urðu miklar umræður á þingi um
málið og skiptar skoðanir. Á sama
tíma barst Alþingi tilboð frá systr-
unum um að þær byggðu 36 rúma
spítala. Óskað var eftir láni úr
landssjóði til byggingar sjúkrahúss-
ins og að landssjóður leggði til ár-
lega fast fjármagn til reksturs spít-
alans. Systurnar myndu sjá um
rekstur spítalans og fjármál. At-
hyglisvert er að skoða þau sjónar-
mið sem fram komu í umræðum á
Alþingi um tilboð systranna. Þar
gætti m.a. tortryggni gagnvart ka-
St. Jósefssystur unnu
brauðryðjendastarf í
heilbrigðis- og hreinlæt-
is- og hollustumálum á
íslandi. Fyrir hönd ís-
lensku heilbrigðisstétt-
------------------7-----
arinnar þakkar Asta
Möller samstarfíð og
óskar þeim farsældar í
störfum sínum.
þólsku trúboði og vantrú á að hægt
væri að byggja sómasamlegan spít-
ala af þessari stærðargráðu fyrir
svo lítið fé, samanborið við áætlan-
ir um kostnað við byggingu hugsan-
legs landsspítala. A hinn bóginn
fengu systurnar sjálfar sérstaklega
jákvæð ummæli, m.a. sagði Þórður
Thoroddsen, alþingismaður, eftir-
farandi: „...er það alkunnugt að St.
Jósepssystur eru einhveijar þær
bestu hjúkrunarkonur, og að spítal-
ar þeir, er þær eiga og hafa umsjón
með, eru hrein fyrirmynd." Hins
vegar fór svo að ekki var gengið
að tilboði systranna og jafnframt
var frumvarpið um byggingu Iands-
spítala fellt. Landsspítali tók ekki
til starfa fyrr en að þremur áratug-
um liðnum. Spítali St. Jósepssystra
reis hins vegar ári seinna og nutu
þá systurnar þess fjár sem Jón
Sveinsson, Nonni, hafði safnað
nokkrum árum fyrr. Spítalinn var
opnaður í október 1902 eftir aðeins
6 mánaða byggingartíma. Var hann
mjög vel búinn og hafði yfír að
ráða 40 sjúkrarúmum. Systurnar
urðu brautryðjendur í hreinlætis-
málum og hollustuháttum á íslandi
þar sem þær létu bæði gera spítal-
anum vatnsból og leggja holræsi
frá honum til sjávar. í byijun aldar-
innar voru vatns- og skolpmál borg-
arbúa í ólestri. Vatn var sótt úr
brunnum sem jafnan voru vatnslitl-
ir og gæðum vatnsins oft ábóta-
KÆRU systur.
Mig langar til að byija á því að
þakka ykkur systrunum fyrir öll
þau ár sem ég hef notið ykkar
kynna í lífi og starfi.
Fyrstu kynni mín af Landakots-
spítala hófst 1935 þegar ég, 10
ára gömul, kom til íslands með
íslenskum foreldrum mínum, Guð-
mundi og Ólafíu Marteinsson.
Við sigldum með skipi frá New
York til Kaupmannahafnar og síð-
an með skipi frá Osló til íslands.
Komum við heim 30. apríl 1935.
Það sem situr enn fast í huga
mér eftir móttökuathöfnina á
bryggjunni er ferðin heim til ömmu
á Brekkustíg 14. Jafnaldra mín-og
frænka mín, Ásta, sat við hliðina
á mér í leigubílnum. Þegar við
ókum upp Ægisgötu benti hún og
sagði: „Þarna er Landakotskirkj-
an“. Síðan þegar við beygðum
vestur Túngötu sagði hún aftur:
„Þarna er Landakotsspítalinn."
Þetta voru fyrstu kynni mín af
Reykjavík — upphaf ævihrings.
Nokkrum árum seinna gerði ég
mér grein fyrir því að mig langaði
að stunda hjúkrunarnám. En ég
hafði aldrei stigið fæti inn á sjúkra-
hús. Ég fann upp á því að fá
mömmu til að tala við Úlfar
Þórðarson augnlækni. Ég var svo-
lítið tileygð og vildi vita hvort hann
gæti ekki lagað þetta. Jú, jú, hann
hélt það nú. Ég var lögð inn á
Landakotsspítala. Aðgerðin tókst
ágætlega — en ég varð að liggja
á „Gamla spítalanum" sem nú er
löngu búið að rífa.
Þetta var sko „uppli-
velse“. Bundið fyrir
bæði augun í þijá sól-
arhringa. Systurnar
urðu að mata mig og
hlúa að mér á allan
hátt. En þarna fékk
ég sem sagt innsýn í
þann heim sem mig
dreymdi um að taka
þátt í. Þetta var
greinilega það sem ég
vildi sem framtíðar-
starf.
Sérstaklega fannst
mér áhrifamikið þegar
ein systirin kom í
dyrnar að kvöldlagi og
fór með bæn og stundum var sálm-
ur sunginn. Þessi reynsla var mér
mjög minnisstæð og ég sannfærð-
ist um að hjúkrunarstörf væru það
sem ég vildi vinna að.
Það dróst að ég gæti hafið nám
við Hjúkrunarskóla íslands en ég
var mjög ánægð þegar ég fékk þar
inngöngu og lauk síðan námi 1952.
Um þetta leyti kynntist ég Josef
W. 0‘Leary efnaverkfræðingi, sem
hafði umsjón með uppbyggingu
flugvallarins í Keflavík. Hann var
frá Oswego sem er norðarlega í
New York-ríki. Eftir tveggja ára
dvöl hér flutti hann heim 1953.
Ég fór mánuði seinna eða í októ-
ber 1953 til Baltimore í Maryland.
Josef hafði orðað það við mig hvort
ég hefði áhuga á að kynnast kirkju
hans (þeirri kaþólsku). Ég sagðist
ekki vera á móti því
að fræðast um hana.
Ég dvaldist í l'/2 ár
í Baltimore — bjó hjá
yndislegri íslenskri
konu, Sólveigu, systur
Árna frá Múla, sem
hafði verið æskuvinur
minn og foreldra
minna. Þetta var lær-
dómsríkt og afdrifa-
ríkt ár. Ég kynntist
fjölskyldu kærasta
míns með því að ferð-
ast til New York og
Oswego.
Ég fékk gott tæki-
færi til að ljúka þeim
hjúkrunarprófum sem
krafist var og fékk ég vinnu á frá-
bærum spítala — Union Memoral
Hospital — sem var rekinn af«gyð-
ingum. Ég fékk þar 7 mánaða
sérnám í barnahjúkrun, sem á þeim
tíma var ekki viðurkennt á ís-
landi, og lauk ríkisprófi. Þetta var
bæði bóklegt og verklegt próf.
Þá fékk ég tækifæri til að fara
í fræðslu til kaþólsks prests. Við
náðum vel saman og var ég þar í
fræðslu vikulega frá áramótum til
vors. Ég fann smátt og smátt
hversu mikið þetta gaf mér. Ég
var þarna ein míns liðs (foreldrar
mínir voru heima á íslandi og dótt-
ir mín ung, sem ólst upp hjá ömmu
sinni og afa) en ég hafði fengið
mína kristnu trú í vöggugjöf og
hafði því alla tíð verið kirkjurækin
og trúuð. Nú komst ég miklu nær
Við minnumst St. Jó-
sefssystra með innilegri
hlýju, segir Guðrún
Marteinsson, þær gáfu
líf sitt í þágu íslands og
hjálpar við sjúka.
Guði og kirkjunni. Mér fannst ég
öðlast aukið þrek, lífsgleði og
öryggi.
Mér var gefið við skírn, þegar
ég varð kaþólsk, nafnið María sem
mér þykir ákaflega vænt um. Ég
verð ávallt Guði og mönnum þakk-
át fyrir þann styrk, þá gjöf, að
eiga alltaf og alls staðar, á öllum
mínum ferðalögum, í öllu mínu
námi og starfí, þennan innri frið,
trú, von og kærleika, sem mér
hefur hlotnast þegar ég lít til baka
yfir farinn veg.
Árið 1955 vorum við Josef 0‘Le-
ary gefm saman í St. Mary's kirkj-
unni í Oswego, N.Y. Við áttum
mjög hamingjusöm og litrík 10 ár
saman í Bandaríkjunum en Josef
lést 1965 eftir stutta, en erfiða legu.
Ég flutti heim í október 1966
og hóf starf sem hjúkrunarfræð-
ingur á Landakotsspítala í desem-
ber það ár. Þar hófust mín fyrstu
nánu tengsl við St. Jósefssystur,
sem hafa ætíð haldist síðan. Ég
starfaði þar í tæpt ár og naut þess
að komast inn í íslenskt umhverfi.
Ég var komin heim. Hringurinn
sem hófst þegar ég var 10 ára var
að þrengjast og þetta var byijunin
á ævilöngum vináttuböndum, sem
mynduðust þarna með systrunum.
Árið 1978 var ég ráðin hjúkrun-
arforstjóri við St. Jósefsspítalann,
Landakoti. Ég fékk námsleyfí frá
spítalanum og styrk frá St. jósefs-
Kveðja til St. Jósefssystra
í tilefni af 100 ára afmælis
Guðrún
Marteinsson
vant. Skolpi var yfirleitt komið fyr-
ir á víðavangi með tilheyrandi
óþrifnaði og smithættu.
Þremur áratugum seinna réðust
systurnar í annað stórvirki er þær
hófu byggingu nýs húsnæðis fyrir
Landakotsspítala af sama stórhug
og áður. Jafnframt starfræktu þær
sjúkrahús í Hafnarfirði frá 1926
og mun St. Jósepsspítali í Hafnar-
firði fagna 70 ára afmæli í septem-
ber n.k.
Hjúkrun á St. Jósefsspítala
St. Jósepssystur sáu lengi vel
einar um hjúkrun á Landakoti, en
á árinu 1935 réðst fyrsta íslenska
hjúkrunarkonan til starfa hjá þeim.
Hafa Landakotsspítali og systurnar
sem þar störfuðu haft veruleg áhrif
á menntun og þjálfun hjúkrunar-
fræðinga og er spítalinn sérstaklega
hjartfólginn þeim sem hafa vérið
þar við nám og störf í lengri eða
skemmri tíma. Þá þótti íslenskum
hjúkrunarfræðingum fengur i því
þegar systurnar ákváðu að gerast
félagsmenn í fag- og stéttarfélagi
hjúkrunarfræðinga á árinu 1960.
Er Systir Hildigardis, sem var prior-
inna á St. Jósepsspítala, Landakoti,
til margra ára heiðurfélagi Félags
íslenskra hjúkrunarfræðinga.
St. Jósepspítalar á Landakots-
hæð og í Hafnarfirði undir stjórn
systranna voru alla tíð mjög farsæl-
ir spítalar þótt oft hafí róðurinn
verið erfíður. Systumar létu af
stjórn spítalanna um miðjan átt-
unda áratuginn. Þá höfðu þær í
átta áratugi átt drjúgan þátt í því
að koma heilbrigðismálum þjóðar-
innar bókstaflega upp úr ræsinu
og í það að vera viðurkennt sem
eitt besta og árangursríkasta heil-
brigðiskerfí í heiminum í dag. Á
þessum tímamótum vill íslenska
hjúkrunarstéttin samfagna systrum
sínum, St. Jósepssystrum, þakka
þeim samfylgdina og samstarfíð
gegnum tíðina og óska þeim far-
sældar í störfum sínum í framtíð-
inni.
Höfundur er formaður Félags
íslenskra lijúkrunarfræðinga.
systrum til að fara í 6 vikna verk-
nám við St. Jósefsspítalann í Stam-
ford, Connecticut í Bandaríkjun-
um. Þar starfaði systir Gertrude
sem hjúkrunarforstjóri.
Systir Gertrude hafði verið í
stjórnunarstöðu á Landakotsspít-
ala í 4 ár, 1966-1970, og þekkti
ég hana frá því hún starfaði hér.
Fannst mér það vera ákjósanleg-
asta og farsælasta valið til undir-
búnings þessum nýja starfsferli
mínum, að leita þangað. Þetta var
handleiðsla Guðs.
Ég vildi reyna mitt besta til að
feta í fótspor systranna. Ég varð
í starfí mínu á Landakoti, sem
hjúkrunarforstjóri, vitni að því
fórnfúsa starfí, sem þar var unnið
undir áhrifum, leiðsögn og for-
dæmi kaþólsku systranna sem öll
íslenska þjóðin hlýtur að standa í
þakkarskuld við.
Á starfsferli mínum við St. Jó-
sefsspítala, Landakoti, fann ég
líknandi kærleiksanda systranna
svífa yfír vötnunum og kenndi
áhrifa hans í störfum starfsfólksins
alls og þar af leiðandi í meðferð
sjúklinganna.
Ég mun aldrei getað fullþakkað
öllu því starfsliði sem starfaði með
mér þessi dýrmætu 12 ár, en ég
vil nota þetta tækifæri til að láta
ykkur vita að ég mun aldrei gleyma
ykkur.
Ég vona og veit reyndar að við
viljum öll — starfsliðið allt, fyrr
og síðar — minnast St. Jósefs-
systra með innilegri hlýju og þakk-
læti, fyrir að hafa gefíð líf sitt og
starf í þágu þúsunda íslendinga í
gegnum öll þessi ár.
Guð blessi ykkur og varðveiti.
Með virðingu og söknuði.
Höfundur er lijúkrunarfræðingur
og formaður Islandsdeildar
Caritas.