Morgunblaðið - 28.07.1996, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Ragnar Axelsson
Margvíslegir hagsmunir
og breytilegt verðmætamat
Margvíslegir hagsmunir tengjast
spurningunni um eignarhald á
hálendinu. Fyrstu 1000 ár Is-
landsbyggðar var gildi hálendis-
ins bundið við afnot af því sem
beitarlands fyrir sauðfé, auk
þess sem sækja mætti fisk í vötn
á heiðum. í einlitu bændasamfé-
lagi var það eitt meginverkefni
hreppanna í landinu að sjá til
þess að fé væri smalað af fjalli.
Undanfarna áratugi hafa
menn vaknað til vitundar um að
í óbyggðum væri önnur verð-
mæti að finna. Þegar farið var
að huga að því að virkja orku
fallvatnanna öðluðust bændur
rétt til hárra bóta fyrir missi
afnota af beitarlandinu og vegir
opnuðust inn á svæðið. Með stað-
festum eignarrétti á hálendis-
svæði gátu menn öðlast réttindi
yfir nýtanlegum jarðhita eða
öðrum verðmætum í jörðu.
Síðustu ár hafa önnur sjónar-
mið einnig komið inn í dæmið.
Eftir því sem byggð þéttist og
bílarnir verða betri læra fleiri
að meta ferðalög inn á hálendið
og sækja í að eyða þar frítíma
sínum. Oflugir jeppar nálgast
það að vera almenningseign, þús-
undir þéttbýlisbúa fara ríðandi
um hálendið og litlu færri ganga
Laugaveginn milli Þórsmerkur
og Landmannalauga, þar sem
áður gengu nokkrir tugir sérvitr-
inga á hverju ári.
Uppbygging þjónustu við
þennan fjölda veitir möguleika á
góðum tekjum á tímum sam-
dráttar í hinni hefðbundnu at-
vinnugrein rétthafa afréttar-
landsins.
Aukin ferðamennska og al-
menn vitneskja og áhugi á um-
hverfisvemd og umhverfismál-
um hefur ennfremur orðið til að
vekja áhuga almennings á að
vinna gegn því að arðsemisjón-
armið ein ráði nýtingu auðlind-
anna.
Jafnframt hefur áhugi almenn-
ings á hálendinu orðið til þess að
barátta fyrir virkum almanna-
rétti, sem tryggir almenningi rétt
til að fara um og njóta lands, er
ekki lengur áhugamál fáeinna
göngukappa og rjúpnaskytta eins
og á árum áður. I samtali við Pál
Sigurðsson, lagaprófessor og for-
seta Ferðafélags Islands, kom
fram að almannarétturinn hefði
verið viðkvæmt deilumál við setn-
ingu náttúruverndarlaganna árið
1971 og þá hefði Alþingi gegn
mótmælum landeigenda aðeins
treyst sér til að samþykkja út-
þynnta útgáfu þess réttar. Með
árunum hefur sú staða hins vegar
breyst og ný náttúruverndarlög
taka gildi innan tíðar.
Allar þær þjóðfélagsbreyting-
ar sem orðið hafa frá því að
spurningar varðandi rétt á há-
lendinu vöknuðu fyrst valda því,
að flestir þeir sem blaðamaður
ræddi við í tengslum við efnisöfl-
un fyrir þessar greinar telja að
sá tími sé kominn að pólitískur
vilji sé í þjóðfélaginu til þess að
taka af skarið um eignarhald
hálendisins, líkt og stjórnsýslu-
mörk þess og skipulagsmál.
12 árum eftir skipan hennar og 15
árum eftir að dómurinn sem gaf
tilefni til starfs hennar var kveðinn
upp.
Frá þeim tíma og til dagsins í
dag hafa fleiri dómar fallið um þetta
efni og í nóvember sl. kvað Héraðs-
dómur Reykjavíkur upp dóm í máli
þar sem Svínavatnshreppur og
Torfalækjarhreppur kröfðust þess
að viðurkenndur yrði, á grundvelli
beins eignarréttar þeirra yfir svæð-
inu, réttur þeirra til skaðabóta frá
Landsvirkjun sem áður hafði fallist
á að greiða bæri þeim bætur fyrir
missi afréttareignar vegna Blöndu-
virkjunar.
Kröfu sína höfðu hreppamir m.a.
reist á afsalsbréfi, frá 5. júlí 1918,
sem Jón Magnússon, ráðherra ís-
lands, hafði undirritað. í dóminum
kemur fram að í afsalinu segi að
hreppsnefndir Svínavatnshrepps,
Torfalækjarhrepps og Blönduóss-
hrepps hafi leitað kaups á afréttar-
landinu Auðkúluheiði, eign Auð-
kúluprestakalls. Þá segir: „ ... og
loks með því að allra fyrirmæla laga
[...] um sölu kirkjujarða, hefir ver-
ið gætt, þá sel ég og afsala sam-
kvæmt þeirri heimild, sem mér er
gefin í nefndum lögum, fyrir lands-
sjóðsins hönd, ofannefndum hrepp-
um, greint afréttarland, Auðkúlu-
heiði, með öllum gögnum og gæð-
um. Þó eru undanskyldir [svo] nám-
ar í jörðu sem og fossar, sem þar
kunna að vera. Umboðsmaður Auð-
kúlustaða er upp héðan leystur frá
öllum skyldum og kvöðum sem
hingað til hafa á honum hvílt vegna
afréttarlands þessa.“
Þarf að sanna tilkallið
Niðurstaða dómsins er þessi:
„Það eru grundvallarreglur í eign-
arrétti að sá, sem teiur til eignar-
réttinda yfir landi, verði að færa
fram heimildir fyrir tilkalli sínu og
að sá, sem afsaíar landi, geti ekki
veitt viðtakanda sínum víðtækari
rétt en hann átti sjálfur. Efni og
orðalag kaupsamninga og afsala,
sem um ræðir í málinu, sker eigi
til fullnustu úr um það hvort stefn-
endum hafi verið afsalað fullkomnu
eignarlandi eða einungis afréttar-
eign, þótt hið síðara verði líklegra
talið. Við meðferð málsins hefur
athygli beinst að setningunni: „Þó
eru undanskyldir [svo] námar í
jörðu sem og fossar, sem þar kunna
að vera.“ Fossar eru þar engir, en
þetta orð virðist hafa verið notað
öðrum þræði sem e.k. samheiti yfir
vatnsorku eða fallréttindi á þeim
árum er unnið var að undirbúningi
vatnalaga (sbr. „Fossanefnd"). Þá
ber þess að geta að fyrirvarinn er
í samræmi við bann gegn því að
slík réttindi yrðu seld undan kirkju-
jörðum, samkvæmt lögum nr.
50/1907. Þegar virt er það, sem
fram er komið um afnot Auðkúlu-
heiðar og legu, verður eigi ályktað
að heiðarlandið hafí áður verið háð
beinum eignarrétti þeirra sem höfðu
umráð þess,“ segir í dóminum.
Þá telji dómurinn að takmörkuð
not hreppanna af heiðinni feli ekki
f- sér eignarhald sem leitt geti til
stofnunar eignarréttar fyrir hefð.
Hrepparnir hafi þannig ekki leitt
sönnur að því að Auðkúluheiði hafi
orðið eða sé fullkomið eignarland
þeirra. Þessum dómi Héraðsdóms
hefur verið áfrýjað og er niðurstöðu
Hæstaréttar beðið.
í Auðkúluheiðardóminum var
ekki talið í ljós leitt að heiðin hefði
nokkru sinni verið háð fullkomnum
eignarrétti. í Geitlandsdóminum,
sem svo er nefndur og var sakamál
en ekki mál sem höfðað var til að
skera úr um eignarrétt, fellst
Hæstiréttur hins vegar á að í kjöl-
far landnáms „virðist Geitland hafa
verið fullkomið eignarland". Niður-
staðan er hins vegar sú að ekki sé
hægt að sýna fram á að sú staða
hafi ekki breyst í tímanna rás.
Geitlandsdómurinn var kveðinn
upp í nóvember 1994 og fjallaði um
mál feðga frá Akranesi sem farið
höfðu til ijúpna á afréttarlandinu
Geitlandi í Borgarfirði. Í lögum
sagði að landeiganda væri einum
heimil fuglaveiði í landareign sinni
en öllum er heimil veiði í afréttum
og almenningum utan landareigna
lögbýla, enda geti enginn sannað
eignarrétt sinn til þeirra. Feðgarnir
voru sakfelldir í héraði og Geitland
talið eignarland í eigu Hálsa- og
Reykholtsdalshreppa.
I málinu lá frammi afsal frá 1926
þar sem dóms- og kirkjumálaráð-
herra afsalaði hreppsnefnd Hálsa-
hrepps landinu fyrir hönd kirkjunn-
ar. Þar segir: „Að með því að
hreppsnefnd Hálsahrepps í Borgar-
fjarðarsýslu hefír leitað kaups á
aftjettarlandinu Geitlandi, og með
því að hlutaðeigandi sýslunefnd
hefur eigi haft neitt við sölu þessar-
ar jarðar að athuga, og með þvi
að loks allra fyrirmæla laga nr. 50,
16. nóvbr. 1907 um sölu kirkju-
jarða, hefir verið gætt, þá sel jeg
og afsala samkvæmt þeirri heimiid
sem mjer er gefin í nefndum lögum,
fyrir landsjóðsins hönd, nefndum
Hálsahreppi, greint afijettarland
Geitland, sem er hndr. að n.m., með
öllum gögnum og gæðum, þó eru
undanskildir námar, sem eru í jörðu
eða síðar kunna að finnazt þar, sem
og vatnsafls alt og notkunaraðstaða
þess í landi jarðarinnar."
Var eignarland en
er það ekki lengur
Hæstiréttur segir að í kjölfar
landsnáms virðist Geitland hafa
verið fullkomið eignarland. Þegar
litið sé til elstu heimilda um rétt
Reykholtskirkju að Geitlandi — þar
er um að ræða Reykholtsmáldaga
— virðist það hins vegar vafa undir-
orpið, hvort landið sé eignarland,
þar sem tekið er fram í þeim heim-
ildum, að skógur fylgi landi. „Heim-
ildir ríkisins til að afsala Hálsa-
hreppi Geitlandi eru leiddar af rétti
Reykholtskirkju til landsins, og leik-
ur þannig vafi á því hvort það er
eign:• sem háð er beinum eignar-
rétti. Þess verður einnig að gæta,
að ekki verður ráðið af afsalinu,
hvort Geitland telst þar afréttur eða
eignarland. Þá verður ekki heldur
ráðið af öðrum gögnum málsins
hvort Hálsahreppur og Reykholts-
dalshreppur eiga bein eignarréttindi
að Geitlandi eða einvörðungu beit-
arrétt eða önnur afnotaréttindi."
Hæstiréttur taldi þannig að sönn-
ur skorti fyrir því að sá beini eignar-
réttur sem stofnast hafði við land-
nám hefði síðan færst til kirkjunnar
sem óvíst er hvenær eignaðist Geit-
iand og því var talið að þegar kirkj-
an seldi Hálsahreppi landið hafi hún
ekki getað selt meira en sannað
þótti að hún hefði átt. Sá vafi sem
Hæstiréttur taldi á því hvernig rétti
hreppanna til Geitlands væri háttað
var svo virtur sakborningi í hag,
eins og lög gera ráð fyrir í refsi-
máli, og feðgarnir sýknaðir. Sam-
kvæmt upplýsingum Morgunblaðs-
ins undirbúa hrepparnir nú að höfða
einkamál til viðurkenningar á eign-
arrétti sínum á svæðinu og verður
stefna gefin út í haust.
Enn er ógetið nokkurra mála sem
þessu tengjast. Árið 1971 fjallaði
Hæstiréttur um landamerki, vatns-,
botns- og veiðirétt í Reyðarvatni í
Lundarreykjardal en taldi þá ósann-
að hvort lönd Lundarreykjardals-
hrepps sem liggja að vatninu frá
Fossármynni að mynni Reyðarlækj-
ar væru fullkomin eignarlönd eða
„einungis afréttareign“. Tilkall
hreppsins var stutt með vísun í lög-
festur og landamerkjalýsingar frá
fyrri öldum.
Eini endanlegi dómurinn sem
könnun Morgunblaðsins hefur leitt
í Ijós að hafi fallið-með-þeirri niður-
stöðu að eignarréttur til landsvæðis
ofan byggðar sé viðurkenndur féll
í aukadómþingi Árnesýslu árið
1980. Gegn andmælum ríkissjóðs
var viðurkenndur eignarréttur
Bræðratungukirkju að Tunguheiði
svokallaðri sem liggur ofan byggðar
í Biskupstungum, u.þ.b. frá Gull-
fossi að Sandá.
Tunguheiði og Kalmannstunga
undantekningar?
Dómurinn taldi ekki liggja ljóst
fyrir hvernig Tunguheiði hefði orðið
kirkjueign. Hins vegar þóttu gögn
og lega heiðarinnar miðað við af-
rétt og lönd jarða í Biskupstungum
benda til þess að fremur væri um
eignarland en afrétt að ræða eins
og kirkjan hélt fram. Því var eignar-
rétturinn staðfestur en ekki tekin
afstaða til kröfu Biskupstungna-
hrepps sem vildi fá viðurkenndan
rétt til afréttarnota en véfengdi
ekki eignarréttartilkallið. Krafa
hreppsins var ekki talin raska eign-
arrétti kirkjunnar. Málflutningi rík-
issjóðs, sem taldi að um afrétt væri
að ræða og beitti svipuðum rök-
semdum og í Landmannaafréttar-
dóminum sem gekk svo árið eftir,
hafnaði héraðsdómari í þessu máli
en þeirri niðurstöðu var aldrei áfrýj-
að.
í svokölluðum Kalmannstungu-
dómi frá 1975 vefengdi hvorugur
málsaðila að um fullkomið eignar-
land hefði verið að ræða þegar hluti
Arnarvatnsheiðar var seldur undan
Kalmannstungu á ofanverðri 19.
öld en síðar komst hið selda í eigu
Reykholts- og Hálsahreppa. Í mál-
inu var deilt um veiðirétt á heiðinni
■og réttmæti tilkalls erfingja seljand-
ans til silungsveiði í vötnum þar.
Niðurstaða Hæstaréttar sem skipti
réttinum milli hreppsins og erfingj-
anna byggist á því að fullkomið
eignarland hafi verið selt.
Tveir dómar hafa einnig gengið
sem varða annars vegar Þórsmörk
og hins vegar Fimmvörðuháls en
snúast ekki um eignarrétt heldur
deildu sveitarfélög um stjórnsýslu-
mörk, þ.e. til hvors þeirra svæðin
teljist, hvaða sveitarfélag beri þar
stjórnsýslulega ábyrgð. í báðum
dómum var niðurstaðan sú að um
„einskismannsland" væri að ræða.
Þ.e. samkvæmt niðurstöðu Hæsta-
réttar hefur ekkert sveitarfélag lög-
sögu í Þórsmörk.
Fljótshlíðarhreppur taldi sig hafa
farið athugasemdalaust með þau
mál í Þórsmörk sem sveitarfélögum
séu falin, frá a.m.k. 1920. Héraðs-
dómur Suðurlands féllst hins vegar
á kröfu Eyfellinga sem töldu að
náttúruleg mörk landsvæðis hrepp-
anna lægju um Markarfljót og
byggð sú sem var í Þórsmörk en
lagðist af um árið 1200 hafi talist
til Eyjafjallahrepps frá upphafi
hreppaskipunar, án þess að síðar
hafi verið gerðar á því breytingar.
Þeirri niðurstöðu hratt Hæsti-
réttur og vísaði málinu frá 30. sept-
ember sl. „Ekki er vitað með neinni
vissu hvenær byggð hófst á svæðinu
eða hve lengi hún stóð. Er ekki
sannað að svæðið hafi verið í byggð
á þeim tíma er hreppskipun mynd-
aðist og eru engar heimildir um það
til hvaða hrepps svæðið var talið.
Ekki þykir heldur unnt að láta
rennsli Markarfljóts skera hér úr.
Ber að hafa í huga breytingar á
landslagi, veðurfari og samgöngum,
en allt fram á þessa öld komu ferða-
menn gangandi eða ríðandi í Þórs-
mörk og eru heimildir fyrir því að
leiðin þangað hafi oft legið um
Fljótshlíð."
Varðandi Fimmvörðuháls var
deilan sprottin af fyrirætlunum um
byggingu sæluhúss og snerist um
hvort fjallaskálinn stæði á afrétti
eða innan landamerkja jarðar og
þar með innan staðarmarka sveitar-
félags þess sem jörðin tilheyrði.
Málið var ekki talið upplýst og því
vísað frá.
Byggð á stærð við Grinda-
vík án sveitarstjórnar?
Þessir tveir síðastnefndu dómar
varða ekki beinlínis þá spurningu
sem hér hefur verið velt upp, hvern-
ig eignarhaldi á hálendinu sé háttað
en þeir sýna hins vegar að það er
ekki bara óvissa um hver eigi há-
lendið heldur líka um hvaða sveitar-
félagi stór svæði hálendisins til-
heyri. Þar með leikur vafi á því
hvaða stjórnvöld beri ábyrgð á
veigamiklum verkefnum í almanna-
þágu á svæðum á borð við Þórs-
mörk, þar sem um síðustu helgina
í júlímánuði ár hvert má gera ráð
fyrir að saman sé komið álíka margt
fólk og býr í kaupstað á stærð við
Grindavík.
Spurningin um stjórnsýslumörk
sveitarfélaga á hálendinu er nú til
úrlausnar hjá nefnd sem skipuð er
fulltrúum þriggja ráðuneyta, fé-
lagsmálaráðuneytis, dómsmála-
ráðuneytis og umhverfisráðuneytis.
Skýr stjórnsýslumörk eru ein for-
senda þess að hægt verði að hrinda
í framkvæmd því verkefni sem fjall-
að er um á fundum þriðju nefndar-
innar sem nú fæst við málefni há-
lendisins. Það er nefnd 12 héraðs-
nefnda sem eiga land að miðhálend-
inu. Þeim er ætlað að afmarka það
svæði sem tekið verði til sérstaks-
svæðaskipulags, til þess að skil-
greina auðlindir hálendisins, leggja
drög að verndun og nýtingu svæðis-
ins og koma böndum á þá stjórn-
lausu uppbyggingu mannvirkja sem
átt hefur sér stað á hálendinu.
í tengslum við undirbúning
skipulagsins var gerð könnun á
vegum skipulagsstofunnar Land-
mótunar þar sem fram kom að um
350 byggingar hafi risið á hálend-
inu. Þriðjungur hefur fengið bygg-
ingaleyfi og svipað hlutfall hefur
fráveitur sem viðunandi teljast. 90%
þessara húsa hafa verið reist eftir
1960 og er um helmingur þeirra í
einkaeign. Talið er að alls sé til
gistirými í skálum fyrir 3.500
manns í því einskismannslandi sem
er hálendi Islands.