Morgunblaðið - 28.07.1996, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 28. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
bveytzt út á við. Það er virkara á alþjóðlegum
vettvangi en áður.
„Hliiti af þeirri breytingu er hversu þekkt
það varð árið 1980, er ég var kjörin. Menn
tóku eftir að kona náði kjöri og þeim lék for-
vitni á að vita hvers konar kona þetta væri.
Að afloknum venjulegum boðsferðum til Norð-
urlanda hófst mikill erill, því að fjölmargir
aðrir fóru þá að bjóða mér heim sem fulltrúa
íslands. Ég þaut um heiminn, meðal annars
sem fulltrúi Norðurlandanna á sýningunum
Scandinavia Today. Allt kallar þetta á að tala
við blaðamenn og annað fólk og halda langar
ræður um Norðurlönd. En maður er alltaf ís-
lendingur og á þennan hátt gat ég komið ís-
landi til skila. Um leið sagði ég frá mínum
hugðarefnum. Þá fóru þeir, sem höfðu sömu
hugðarefni, til dæmis umhverfismál eða mann-
réttindamál barna, að skrifa mér og biðja mig
að sækja margs konar atburði. í útlöndum er
ég íslendingur, en með ákveðnar hugsjónir,
sem ég reyni að vinna fylgi.
- Víkjum aftur að samskiptum þínum við
stjórnmálamenn. Tvö mál bar þar hæst vegna
þess að þau voru óvenjuleg, undirritun bráða-
birgðalaga um bann á verkfali fiugfreyja 1985
og undirritun laganna um aðild íslands að
EES. Hljóp snurða á þráðinn í einhveijum
öðrum tilvikum?
NEI, ÞETTA eru einu málin. Allir, sem
vilja frið, eru mjög leiknir í að sjá
til þess að ekki komi til átaka.
Hinn 24. október 1985, þegar tíu
ára afmælis kvennafrídagsins var minnst, kom
hins vegar vinátta mín við konur og metnaður
fyrir þeirra hönd til sögu. Þegar ég kom í
þetta embætti fór ég að kynnast betur kjörum
kvenna í landinu almennt. Ég hef alltaf verið
kvenréttindakona og viljað jafnrétti, en ég hef
aldrei verið eins meðvituð um það og eftir að
ég var kjörin forseti Islands. Þennan dag
fannst mér talað niður til kvenna og litið nið-
ur á þær. Metnaður minn fyrir konur stóðst
ekki að undirrita bráðabirgðalögin þegjandi
og hljóðalaust.
Ég var heima á Bessastöðum þennan morg-
un og það var komið til mín með lögin. Það
gleymdist að segja mér frá því að þau væru
á leiðinni, sem ég get nú alveg fyrirgefið, en
skyndilega voru komnir til _mín menn, sem
báðu mig um að undirrita. Ég bað um að fá
að tala við forsætisráðherrann, Steingrím
Hermannsson, en hann var þá eriendis og
Halldór Ásgrímsson gegndi forsætisráðherra-
starfi fyrir hann. Ég hafði gert upp við mig
fyrir iöngu að bjátaði eitthvað á, myndi ég
tala við forsætisráðherrann sem ábyrgðar-
mann ríkisstjórnarinnar. Ég ætlaði að spyrja
ráðherrann hvort ekki væri hægt að fresta
því að skrifa undir lögin þar til eftir mið-
nætti, því að þá var verið að minnast tíu ára
afmælis kvennafrídagsins um allt land og við
skulum ekki gleyma því að kvennafrídagurinn
leysti úr læðingi styrk margra kvenna hér á
íslandi.
Ráðherrann kom um hádegisbil og þá var
ljóst að hann taldi að þetta væri ekki hægt.
Við svo búið skrifaði ég undir þessi lög, en
ekki fyrr en hádegisfréttum var lokið, því að
ég vildi að konur í landinu héldu upp á sinn
dag án þess að þetta væri þeim efst í huga -
og það gerðu þær.“
- Varst þú sátt við málalokin í þessu máli
og EES-málinu eða fannst þér þín sjónarmið
bíða lægri hlut?
„Nei, langt frá því. Ég var að reyna að
koma sjónarmiðum mínum til skila. Bæði
málin hugleiddi ég mjög grannt og hef velt
þeim fyrir mér fram og til baka. Það er aldr-
ei hægt að leika þann leik til enda, hvað hefði
gerzt ef ég hefði neitað að skrifa undir þegar
EES-samningurinn var á ferðinni. Ég hef þá
tilfinningu að menn hafi haft tilhneigingu til
að einfalda málið. Það var geysilega flókið,
en menn héldu í fullri einlægni að það væri
einfaldara en það var. Það hefði getað haft
mjög erfiðar afleiðingar fyrir okkur íslend-
inga, því að það hefði orðið svo mikil upp-
lausn. Það hefði heldur aldrei verið hægt að
greina á milli um hvað var verið að kjósa. Það
var geðshræringarhiti í fólkinu."
- / sjónvarpsviðtali fyrir stuttu kom fram
að þú hefðir íhugað að segja af þér vegna
EES-málsins. Léztu ráðherra þáverandi ríkis-
stjórnar vita af þessum hugleiðingum þínum?
„Nei, það voru mínar innri hugsanir. En
ég ræddi þær við trúnaðarmenn mína og setti
leikinn upp í huganum; hvað gerist ef ... og
hvað hugsar fólk ef ... hvernig bregzt fólk við
ef ... Þetta er nákvæmlega eins og í skák.
Ég ígrundaði mikið hvað áynnist með EES-
samningnum og hvað tapaðist, hvar við yrðum
útilokuð. Ég skoðaði það mikið í stórum drátt-
um og lék leikinn áfram í skákinni, hvað gerð-
ist ef við höfnuðum samningnum; hvað yrði
til dæmis um flugmál, vísindasamstarf og
menntun.
- Þú nefnir þarna þætti, sem þér hefur
væntanlega fundizt að yrðu í betra horfi ef
samningurinn yrði samþykktur. En hvað um
gallana á honum? Hvað settir þú fyrir þig?
„Það eru tvær hliðar á öllum málum,
bæði kostir og gallar. Ég kýs að fara ekki
frekar í einstaka þætti samningsins hér og
nú.“
- Það hefur komið fram að þér hafi fallið
þungt að valda vinum þínum, fólki sem þér
hafi verið kært, vonbrigðum með því að undir-
rita EES-lögin. Fannst þér vera þrýst á þig
af hálfu vina þinna?
„Nei. Ég vissi bara um sjónarmið vina minna
af því að ég ræddi svo mikið við þá. Ég var
ekki beitt nokkrum þrýstingi. Til allrar ham-
ingju á ég vini, sem eru mjög skarpir og ég
ræddi við mjög skarpt fólk, sem talaði fyrir
öllum hliðum málsins."
- Þeirri skoðun virðist vaxa fylgi að 26.
grein stjórnarskrárinnar, sem á þessum tíma
var skorað á þig að nota, setji forsetann í raun
í óheppilega stöðu vegna þess að með því að
synja lögum um staðfestingu og knýja þannig
fram þjóðaratkvæðagreiðslu sé hann kominn
í andstöðu við þingið...
„Hann er kominn í andstöðu við þingið,
hvenær sem hann beitir þeirri grein. Þá verð-
ur einmitt að hugsa hvað gerist ef forseti er
kominn í andstöðu við Alþingi. Það verður líka
að hafa í huga þann hluta 26. greinarinnar
að lögin ganga í gildi. Þetta er upplausnar-
ástand. Svo er kosið, og annaðhvort eru lögin
áfram í gildi eða þau eru felld. Það er hinn
viðkvæmi þáttur í greininni."
- Hvað fmnst þér um tillögur, sem hafa
komið fram á Alþingi, um að stjórnarskránni
verði breytt þannig að forseti geti ákveðið að
boða til þjóðaratkvæðagreiðslu um mál án
þess að taka afstöðu til þess sjálfur, berist
honum áskoranir frá tilteknum fjölda kjós-
enda?
„Fengi forseti áskoranir frá meirihluta kjós-
enda ætti hann engra kosta völ, því að hann
yrði að sinna lýðræðinu. Ég hygg þó að ef
þingið fengi áskorun frá meirihluta kjósenda,
yrði þingið að taka afstöðu áður en málið yrði
samþykkt. Þetta _er ferli, sem verður að vera
í ákveðinni röð. Ég tel hins vegar að það sé
ágætt að hafa mann, sem getur gripið í taum-
ana ef mjög mikið liggur við. Eg tek alltaf
tvö dæmi um það undir hvaða kringumstæðum
ég myndi neita að skrifa undir. Annað væri
ef til dæmis, af einhveijum undarlegum orsök-
um, yrði ákveðið að selja Vestmannaeyjar eða
einhvern hluta landsins. Ég gæti ekki sam-
þykkt það. Sama gildir um það ef af einhveij-
um annarlegum ástæðum yrði ákveðið að beita
dauðarefsingu."
- Hvað finnst þér um þær aðstæður, sem
forsetaembættinu hafa verið búnar af hálfu
löggjafarvaldsins? Nú hefur til dæmis verið
gagnrýnt að forsetaembættið hefur sum ár
farið fram úr fjárveitingum sínum. Hefði mátt
halda betur á fé hér eða var fjárveitingin ekki
miðuð við aðstæður og nauðsynleg útgjöld?
ÞETTA er vegna þess að fjárveitingin
var ekki miðuð við aðstæður og nauð-
synleg útgjöld. Það hefur verið reynt
allt hvað af tekur að spara. Það er
mikil aðhaldssemi hjá þessu embætti. Sum ár
hafa liðir eins og viðhaldskostnaður bíla farið
fram úr áætlun. Ég er nú svo íhaldssöm að
ég hef ekki viljað skipta um bíla. Svo er við-
gerðakostnaðurinn einn daginn orðinn svo
mikill, að það ræðst ekki við það. Við höfum
hvergi farið fram úr í neinu öðru.“
- Hver er þín afstaða til framkvæmdanna
á Bessastöðum, sem fólk hefur haft mismun-
andi skoðanir á?
„Ég verð að vísa á Bessastaðanefnd í því
máli. Ég fæst ekki til að gagnrýna samstarfs-
menn mína þar, en þetta er algerlega á henn-
ar ábyrgð. Fólk ruglar framkvæmdunum sam-
an við minn embættisrekstur, en þær hafa
ekkert með hann að gera að öðru leyti en því
að ég hef fylgzt með þeim. Mér finnst synd
að fóik skuli ekki vita að mikið fé hefur farið
í uppgröft og verndun þjóðminja á Bessastöð-
um. Við höfum fengið þar vitneskju um fortíð
okkar, sem verður ekki metin til ljár. Hitt er
annað, að það varð ekki dregið lengur frekar
en með til dæmis Viðeyjarstofu, að gera við
húsin. Við vissum auðvitað að þegar gólffjalir
yrðu teknar upp, kæmu upp minjar. Og þær
hefði þurft að kanna hvort eð var.“
- Nú hefur veríð ákveðið að flytja skrifstof-
ur forsetaembættisins í mun rýmra húsnæði.
Hefðir þú kosið að húsnæðisþröng embættisins
yrði leyst fyrr, í þinni forsetatíð?
„Við höfum verið ákaflega nægjusöm hér.
Ég hef eina skrifstofu og svo höfum við þrjú
herbergi í norðausturhorni Stjórnarráðshúss-
ins og eitt herbergi uppi, sem forsætisráðu-
neytið hefur látið okkur hafa. Það er kannski
erfitt að trúa því, en við vinnum hér fimm
manneskjur við þetta viðamikla embætti.
Mér hefur liðið mjög vel hérna, það er prýði-
leg samvinna í húsinu og við höfum skipulagt
okkur þannig að við höfum komizt ágætlega
af, þótt við höfum auðvitað fundið fyrir
þrengslum.“
- Hvað finnst þér um þá tilhögun að forset-
inn njóti skattfrelsis? Ef þú sjálf hefðir ráðið,
en ekki þingið, hvað hefðir þú kosið?
„Ég hefði kosið að forsetinn greiddi skatta,
en fengi hærri laun. Það er það eina rétta í
málinu. Það gleymist stundum að forseti fær
laun, sem eru ákveðin af kjaradómi. Víst eru
þetta góð laun, miðað við það sem fólk hefur
í landinu, en það má ekki heldur gleyma því
hvað þetta er mikil vinna. Forsetinn hefur
þessi laun fyrir að vera stöðugt reiðubúinn
og alltaf að vinna. Ef ætti að tíunda alla eftir-
vinnu, sem ég vinn, á venjulegum launum, sem
eru reyndar sárgrætilega lág í landinu, yrði
að borga mér miklu hærri iaun. Ég lít reynd-
ar svo á að ég borgi mína skatta í gegnum
að ég er ekkert að telja eftir mér þótt eitt-
hvað af mínum peningum fari í að veita fólki
beina. Ég hef auðvitað risnu en ef það er eitt-
hvað umfram hana, er ég ekki að tíunda það.
Réttast er hins vegar að fólk horfi ekki upp
á þennan embættismann, skattlausan, og haldi
að hann sé í einhveijum munaði fyrir vikið.“
- Að síðustu: Hvað tekur nú við hjá frú
Vigdísi Finnbogadóttur eftir sextán erilsöm ár?
„Þá byijar hún á því að vinda ofan af sér.
Ég ætla að eyða tímanum, sem í hönd fer, í
að taka til dæmis til í tölvunni minni. Hún
er yfirfull af skjölum, öllu því sem ég hef
verið að segja, semja og gera í áranna rás.
Ég veit að margir vita af mér og vilja mitt
liðsinni. Það er einkum í málum æskunnar,
málum kvenna og umhverfismálum. Það er
mikið kallað til mín í umhverfismálum, ég hef
talað mikið fyrir þeim og þau eru þungavigtar-
mál úti í heimi, sem ég er ekki viss um að
íslendingar geri sér grein fyrir.
Ég er víða í skemmtilegum félagsskap og
á ótrúlega marga vini út um heim, fólk sem
hefur verið að hlusta á skoðanir mínar. Það
er mjög þægilegt að hafa skoðanir í þessum
málaflokkum, því að þær þurfa ekki að snerta
stjórnmálin og þurfa engan að móðga eða
særa. Stjórnmálaskoðanir eru hins vegar næsti
bær við að einhver taki það óstinnt upp. Ég
sit nú á miklum friðarstóli, er komin til þess
aldurs að ég vi) hafa frið í kringum mig.“
- Það er óhjákvæmilegt að þú verðir áfram
áberandi persóna, bæði í þjóðlífinu og á a 1-
þjóðavettvangi. Heldur þú að arftaki þinn
þurfi að hafa einhverjar áhyggjur af að þú
skyggir á hann?
„Nei, alls ekki. Ég verð ekki áberandi per-
sóna með þeim hætti. Ég er að eðlisfari heid-
ur fyrir það gefín að halda mig til hlés og er
ekki fyrir að vera í sviðsljósinu. Það kemur
hins vegar ósjálfrátt að maður verður að vera
í sviðsljósinu í þessu starfi.
Það er langt frá því að ég kvíði næstu árum.
Þetta starf er ákaflega bindandi og ég hlakka
til að svipta af mér þessari kápu.“