Morgunblaðið - 31.07.1996, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 31. JÚLÍ 1996 C 3
VIÐTAL
Doktorsritgerð Arnars Bjarnasonar um mikilvægi útflutnings sjávarafurða
UTFLUTNINGUR eða dauði er ís-
lenska þýðingin á nýútkominni bók
dr. Arnars Bjarnasonar og byggist
hún á doktorsritgerð sem hann lauk
við frá Edinborgarháskóla árið 1994,
eftir þriggja ára rannsóknir. I bók-
inni fjallar Arnar um mikilvægi út-
flutnings sjávarafurða fyrir íslend-
inga og nauðsynlegar breytingar í
útflutningsmálum til að fylgja þeirri
þróun sem er að eiga sér stað í heim-
inum.
En hvers vegna ákvað Arnar að
fara ofan í kjölinn á útflutningi ís-
lenskra sjávarafurða?
„Ég fór nú af stað með ómótaðar
hugmyndir í þessa vinnu en það sem
ég komst fljótt að, var að í hefðbund-
inni þrískiptingu sjávarútvegsins,
það er veiðar, vinnsla og útflutning-
ur, hefur útflutnings- og markaðsge-
irinn lítið verið rannsakaður. Þessu
hefur lítill gaumur verið gefinn sem
þó er að mínu mati ekki síst það
mikilvægasta.“
Miklar breytingar
Fullvinnslan er
lífsspursmál
BREYTA þarf íslenskum sjávarútvegi úr farvegi framleiðslu og
útflutnings hráefnis eða hálfunninnar vöru yfír í framleiðslu
og útflutning fullunninna matvæla sem seld eru á neytendamark-
aði að mati dr. Arnars Bjarnasonar sem skrifað hefur doktors-
- ——— N *
ritgerð um útflutning íslenskra sjávarafurða. Helgi Mar Arna-
son ræddi við Arnar.
Arnar segir að áhugi hans á verk-
efninu hafi vaknað enn frekar þegar
hann hafi skoðað tölur og séð að
mikil breyting hafi átt sér stað og
frelsi aukist í útflutningi sjávar-
afurða. „Hlutdeild stóru sölusamtak-
anna hafði minnkað mjög mikið í
útflutningi og þegar ég sá þessar
miklu breytingar sem átt höfðu sér
stað á einum áratug, langaði mig
að skoða frekar skipulagið í útflutn-
ingsgeiranum og sjá hvernig hegð-
Unarmynstrið væri.“
Langstærsti hluti alls útflutnings
íslendinga er í höndum svokallaðra
umsýslufyrirtækja, að sögn Arnars,
það er fyrirtækja sem flytja út afurð-
ir fyrir framleiðendur en undir sínu
nafni, þó segja megi að varan sé í
eigu framleiðandans. Arnar segir að
fyrirtækjum sem flytja út sjávarút-
vegsafurðir hafi fjölgað mikið fyrst
eftir að hömlum í útfiutningi var
aflétt, en það.sé eðlilegt þegar opn-
að sé fyrir kerfi sem hafi verið lokað
og rígbundið.
Margar hindranir
„Þessi stóru umsýslufyrirtæki töp-
uðu ákveðnum hluta útflutningsins
til minni fyrirtækja. Þegar ég vann
að ritgerðinni spáði ég því nú reynd-
ar að það ætti eftir að verða ákveðið
fráhvarf yfir til stóru sölufyrirtækj-
anna og þau myndu þá aftur eflast
og ná meiri hlutdeild. Mér virðist sem
það hafi gerst upp á síðkastið."
Arnar segir að ís-
lensk fyrirtæki mæti
margvísiegum hindrun-
um í útflutningi sínum,
bæði opinberum hindr-
unum og ekki síður
hindrunum sem ekki
eru sýnilegar í lögum
eða reglugerðum.
„Hindranir geta jafnvel
tengst hugsanagangi
stjórnenda, menntun
þeirra eða bakgrunni.
Aðrar hindranir sem
útflytjendúr mæta geta
líka verið mjög augljós-
ar, eins og t.d. lega
landsins, smæð fyrir-
tækja og hár flutnings-
kostnaður, sem er veruleg hindrun,
meðal annars í mjöli og lýsi. Kostn-
aðurinn vi_ð að flytja mjöl- og lýsisf-
arm frá Islandi til Amsterdam er
jafnhár eins og frá Amsterdam til
Asíu. Þá er ljóst að fjarlægð lands-
ins frá mörkuðum og hár flutnings-
kostnaður skiptir líka verulegu máli
þegar við erum að tala um útflutning
sjávarafurða í neytendapakkning-
um. Gott dæmi um vandamál tengd
útflutningsstarfsemi hjá þeim fyrir-
tækjum sem ég ræddi við á sínum
tíma voru óformleg tengsl þeirra við
framleiðendurna og sú mikla áhersla
sem framleiðendur lögðu á að fá
jafnan hæsta mögulega útflutnings-
verð. Þetta leiddi gjarn-
an til þess að þessir litlu
útflytjendur gengu frá
samningi við erlenda
kaupendur en þegar
komið var að afhend-
ingu vörunnar var
framleiðandinn búinn
að selja einhveijum öðr-
um vöruna, því hann
hafði boðið aðeins
hærra verð. Ofuráhersl-
an á verð hefur orðið
til þess að minni áhersla
hefur verið lögð á áðra
þætti markaðsstarf-
seminnar, svo sem
dreifileiðir, auglýsingar
og kynningar og ýmsa
þætti sem snúa að vörunni sjálfri,
tii dæmis vöruþróun og gæðamál."
Þurfum að breyta
hugsunarhættinum
Arnar segir að ef útflutningur Is-
lendinga sé skoðaður sé hlutfall frum-
vinnsluvara af heildarútflutningi
svipað og hjá þróunarlöndunum, eða
um 80-90%. Hann segir það lífsspurs-
mál fyrir íslenskan sjávarútveg að
þróa útflutninginn meira í átt til full-
unninna afurða. Gríðarlegir hags-
munir séu í húfi, bæði þjóðfélagsleg-
ir og efnahagslegir.
„Það er að mínu mati mjög mikil-
vægt að við reynum að þróa sjávar-
útveg okkar meira í átt til full-
vinnslu. Smæð heimamarkaðarins er
reyndar ákveðið vandamál í þróun
þessara tilbúnu rétta. Það er stað-
reynd að fyrirtæki nota sína heima-
markaði til að þreifa sig áfram með
vöru sína. Þróunin virðist hinsvegar
sem betur fer vera sú að aukin
áhersla er lögð á fullunnar afurðir
og það hefur orðið mikil breyting á
því síðan 1992. Þá voru menn meira
hikandi. Fyrir ekki lengra en fimm
árum voru blokkin og millilöguð flök
allsráðandi í útflutningi okkar. Þá
var skortur á fiski í Evrópu og verð-
ið hátt og Rússar og Norðmenn voru
með brot af því á markaðnum miðað
við það sem þeir eru með núna. Við
höfðum ákveðin forréttindi og valdið
lá okkar megin. Nú hefur þetta snú-
ist við. Að mínu mati hefur það allt-
af loðað við okkur Islendinga að við
þurfum alltaf að ganga á vegginn
áður en við áttum okkur, við hugsum
of skammt. Veiðimannahugsun-
arhátturinn, sem er mjög góður að
mörgu leyti, er alltaf að koma okkur
í vandræði. Við göngum alltaf beint
ofan í tjörnina en virðumst alltaf ein-
hvern veginn bjarga okkur á sundi,
því við erum ágætir sundmenn. Við
þurfum að horfa fram á veginn og
taka meira tillit til langtíma sjónarm-
iða. Efnahagslegi ávinningurinn af
því að fara út í fullvinnsluþróun og
þá um leið að við verðum matvælaút-
flytjendur í staðinn fyrir hráefnisút-
flytjendur, er gríðarlegur. Um leið
og menn eru komnir inn á matvæla-
markaðinn og fullvinna afurðirnar
fyrir stórmarkaðina eða veitingahús-
in færast þeir inn í mun jafnara verð-
umhverfi. Þær miklu sveiflur sem að
við höfum verið að sjá hér í efnahags-
lífinu, þar sem alltaf var verið að
fella gengið til að rétta sjávarútveg-
inn af gagnvart utanaðkomandi
sveiflum, hafa verið bæði vegna
sveiflna í veiðunum en ekki síður
végna verðsveiflna erlendis. Miklar
sveiflur eru eðli hráefnismarkaðarins,
en á neytendamarkaðnum er verðum-
hverfið miklu stöðugra, verðið er fest
til langs tíma, enda þýðir ekki að
vera með miklar sveiflur á þeim
markaði," segir Arnar.
Arnar telur að til að þessi þróun
geti átt sér stað þurfi ákveðin hug-
arfarsbreyting að koma til í sjávar-
útveginum í heild.
„Það þarf að eyða meiri tíma og
fjármunum í vöruþróun og markaðs-
Alabændur mala
gnll í Hollandi
STÆRSTA álaeldisstöð í Hollandi og líklega sú stærsta í Evrópu skipti
nýlega um eigendur og stefna þeir að 600 tonna framleiðslu árlega.
Var stöðin byggð 1990 með 400 tonna framleiðslugetu en lítið varð úr
því og fyrri eigendur lentu fljótt í vandræðum. Nú virðist annað vera
uppi á teningnum og talið er, að stöðin græði á tá og fingri.
„Fiski í sjónum
DR. Arnar
Bjarnason
rannsóknir. Til dæmis er mín skoðun
sú að hlutaskiptakerfi í sjávarútvegi
sé í rauninni dæmigert afkastahvetj-
andi kerfi veiðmannaþjóðfélagsins
sem horfir að stórum hluta framhjá
þeirri staðreynd að sjórinn er tak-
mörkuð auðlind og að mestu máli
skipti að virðisaukinn af hráefninu
verði sem mestur. Hlutaskiptikerfið
er meginorsök þeirrar áherslu sem
framleiðendur og útflytjendur leggja
á sem hæst útflutningsverð," segir
Arnar
Neytendur þekkja
ekki íslenskan fisk
Arnar segir ímynd íslenskra sjáv-
arafurða skipta mjög miklu máli
gagnvart kaupendum erlendis og
hún sé í flestum tilvikum mjög góð.
„Það er engin spurning að frosinn
íslenskur fiskur hefur skapað sér
sterka stoðu meðal kaupenda, til
dæmis í Ameríku. Það kom meðal
annars fram í því að menn fengu
hærra verð en aðrir og fá væntan-
lega ennþá. En það má alls ekki
rugla saman kaupendum annarsveg-
ar og neytendum hinsvegar. Ég held
að íslenskur fiskur sé tiltölulega lítið
þekktur meðal neytenda á okkar
helstu markaðssvæðum. Það er frek-
ar meðal kaupenda sem við högn-
umst á þeirri gæðaímynd sem við
höfum verið að skapa okkur og það
er mikilvægt að við reynum að halda
við og byggja upp þessa hreinu nátt-
úruímynd."
Byggðastefnan hamlar þróun
Að mati Arnars verða ekki breyt-
ingar í sjávarútveginum nema í
gegnum stórar og sterkar einingar.
„Ég held að það verði aftur sam-
þjöppun í útflutningnum og útflytj-
endum eigi eftir að fækka. Framleið-
endum á eftir að fækka að sama
skapi og stóru fyrirtækin hafa þegar
hafið mjög náið samstarf við litlar
einingar úti á landsbyggðinni. Ég
er þeirrar skoðunar að sú þróun sem
á sér stað og þarf að eiga sér stað
í sjávarútvegi fer ekki að öllu leyti
saman við þá byggðastefnu sem nú
er viðloðandi. Litlu frystihúsin úti á
iandi passa einfaldlega illa inn í þá
þróun sem þarf að eiga sér stað.
Menn verða bara að gera það upp
við sig hvort þeir ætla að láta skyn-
semina ráða eða streitast á móti
þeirri þróun sem er í raun óumflýjan-
leg. Éf menn ætla með einhverri
byggðastefnu að spyrna við fótum
eru þeir bara að rýra lífskjör okkar
þegar til lengri tíma er litið. Þetta
et' mikið vandamál og auðvitað skil-
ur maður fólk út á landi sem byggir
afkomu sína á þessum fyrirtækjum.
En þetta er nú samt bláköld stað-
reynd og ráðamenn verða að reyna
að finna aðrar leiðir til að bjargá
þessum fyrirtækjum en að fella
gengi og þannig fram eftir götunum.
Það þýðír ekkert að slá hausnum
við stein. Annars er verið að fórna
meiri hagsmunum fyrir ntinni,“ seg-
ir Arnar að lokum.
fjölgar
ekki með fjölgun skipa“
Það voru fjórir álabændur í Hol-
landi, sem keyptu stöðina, Nijvis í
Nijmegen, og fengu hana fyrir lítið
að sögn. Er framleiðslan nú þegar
komin í 50 tonn á rnánuði og því
er spáð, að ársveltan verði komin í
400 millj. ísl. kr. eftir hálft ár.
í Nijvis-stöðinni er allt vatn
hreinsað og endurnýtt en þegar nýju
eigendurnir tóku við var allur állinn
sjúkur af völdum sníkjudýrs. Var
það fyrsta verkið að endurnýja
hreinsikerfið að hluta og nú hefur
tekist að kveða sjúkdóminn niður.
Góð stjórnun
Fyrir eigendaskiptin unnu 12
menn í stöðinni auk rándýrrar yfir-
stjórnar og þá var fóðurgjöfin aðeins
1.200 kg á dag. Nú er stjórnun-
arkostnaður hins vegar í lágmarki
og starfsmennirnir, sent eru helm-
ingi færri eða sex, gefa meira en
3.000 kg af fóðri daglega.
í Nijvis er állinn alinn í 300 kerum
og eigendur leggja áherslu á, að í
þessu eldi sem öðru séu það nokkur
atriði, sem mestu máli skipti. Meðal
annars gott kerfi, sem sé þó ekki
of tæknilegt, og góð stjórnun.
Eins og í öðrum hollenskum álaeld-
isstöðvum er bytjað á því að ala gler-
álinn á þorskhrognunt en síðan farið
yfir í annað fóður. Gleráll, sem stöð-
in fær í febrúar eða mars, er búinn
að ná sláturstærð fyrir jól sama ár
en rnikið af álnum er þó alið í tvö
ár. Meðaltalið er urn 15 mánuðir.
Sáttir við verðið
Mest af álnum fer á markað í
Hollandi en í Þýskalandi er einnig
mjög góður markaður fyrir hann.
Þjóðveijar vilja hins vegar fá hann
sem stærstan en það krefst þess
aftur, að færri álar séu hafðir í
hveiju keri og fiskurinn að sjálf-
sögðu alinn lengur. Þykir það ekki
svara kostnaði.
Álabændur í Hollandi fá nú um
700 ísl. kr. fyrir kg og eru mjög
sáttir við það þar sem þeir áætla,
að framleiðslukostnaðurinn við hveil
kg sé innan við 400 kr.
„NORSKUR sjávútvegur á stöðugt
í erfiðleikum. Ymist skortir fisk, eða
að ekki næst að selja fiskinn með
hagnaði. Síðastliðinn vetur og vor
hafa mörg fiskvinnslufyrirtæki í
Finnmörku lagt upp laupana. Stjórn-
völd því ákveðið að sturta peningum
inn í fiskvinnsluna í Finnmörku, en
það hefur verið gert svo oft að eng-
inn hefur töluna á því lengur. Ástæð-
an er líklega sú, að sjá til hvort ein-
hver þeirra eigi möguleika. Það er
fróm ósk, en sennilega ekki meira,
því þessari aðferð hefur verið beitt
oft áður með afar takmörkuðum
árangri."
Það er Rögnvaldur Hannesson,
prófessor í fiskihagfræði við norska
Verzlunarháskólann, sem skrifar á
þessa leið í grein í norska blaðinu
Aftenposten. Þar fjallar hann um
afkomu landa og byggðarlaga, sem
byggja afkomu sína á botnfiskveið-
um og vinnslu og spyr meðal annars
þeirrar spurningar hvort Norður-
Noregur geti staðið undir íbúafjöld-
anum þar.
Hann fjallar um tilraunir til að
leysa þessi vandantál eins og opin-
bera fjárstyrki og segit' svo: „ís-
lenzkt fyrirtæki hefur byijað að
kaupa ferskan fisk í Finnmörku, flyt-
ur hann heim og flakar þar og fryst-
ir tii útflutnings. Maður gæti fengið
það á tilfinninguna að þessir erfið-
leikar séu sérnorsk fyrirbrigði og
fyrst og fremst takmarkað við Finn-
mörku. Þannig er það þó ekki. Öll
þjóðlönd og landsvæði við Norður-
Atlantshaf, sem byggja afkomu sína
á þorskveiðum, eiga við sarna vand-
ann að etja og sum í langan tíma.
I stuttu máli snýst þetta um þá stað-
reynd að þorskstofninn á þessum
svæðum er fullnýttur og rúmlega
það.
Þessar auðlindir standa ekki und-
ir frekari hagvexti í viðkomandi
löndum og svæðunv, fiskunum í sjón-
um fjölgar ekki með því að sjósetja
fleiri og betur búin fiskiskip. Þvert
á móti er það óheft sókn með fleiri
og öflugri skipum, sem leiðir til of-
veiði og hugsanlega útrýmingar
fiskistofnanna eins og gerzt hefur
við Nýfundnaland.
Þegar menn auka afkastagetu
skipanna er það til að atika tekjur
af þeim og um leið tekjur sjómanna,
en eigi í raun að auka tekjur sjó-
manna og leggja grunn að betri af-
■ komu, verður að minnka sóknina og
fækka sjómönnum.
Eigi að auka tekjur á íbúa þeirra
svæða, sem eru háð sjávarútvegin-
■ um, verður að skapa atvinnu í öðrum
greinum en sjávarútvegi," segir
Rögnvaldur.