Morgunblaðið - 02.08.1996, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 2. ÁGÚST 1996 B 3
í skóla hafna fremur vímuefnum."
Ingibjörg segir að sá hópur sem
neytir vímuefna hafi hins vegar
mun neikvæðari viðhorf til skólans
og því lítinn metnað gagnvart nám-
inu. Þeir sem áttu við mestan fíkni-
efnavanda að stríða höfðu hætt í
skóla, en í flestum tilvikum höfðu
þeir verið reknir vegna hegðunar-
erfiðleika. „Sumir þeirra sem hætt-
ir voru í námi höfðu orð á því að
skólinn eða ákveðnir kennarar
hefðu brugðist þeim með því að
veita þeim ekki þann stuðning sem
þeir hefðu þurft. Unglingarnir
greindu til dæmis frá því að sumir
skólamenn hafi látið í ljós fordóma
fyrir ákveðnum klæðnaði. „Þeir
þóttu, til dæmis í „of þröngum
gallabuxum", í „druslulegum
jakka“ eða „voru rakkaðir niður
fyrir framan alla“. Þá talaði einn
piltur um það að kennarar, sál-
fræðingar og aðrir ráðgjafar hafi
allt frá því að hann var í bama-
skóla talað um hann sem „vonlaust
dæmi“, að hann færi „í dópið" og
yrði „krimmi" og að „hann gæti
aldrei hætt vímuefnaneyslu".
Ekki of mikill agl
í niðurstöðum ritgerðarinnar
kemur einnig fram að þeir ungling-
ar sem hafa góð tengsl við foreldra
sína, hafna fremur vímuefnum en
aðrir. „Því er það mikilvægt að
unglingar geti leitað til fjölskyld-
unnar þegar eitthvað bjátar á og
fengið þar nauðsynlega hlýju og
aðstoð til að takast á við verkefni
hins daglega lífs.“
Auk þess kemur í Ijós mikilvægi
þess að foreldrar hafi ákveðið eftir-
lit með börnum sínum. Fylgist til
dæmis með því hvar unglingarnir
séu og með hverjum, en samkvæmt
niðurstöðum ritgerðarinnar neyta
ungmenni sem eru undir slíku eftir-
liti síður vímuefna. Ingibjörg tekur
þó fram að of mikill agi foreldra
á börnum geti oft snúist upp í
andhverfu sína og aukið þannig
líkur á því að unglingar neyti vímu-
efna. „Það kemur einmitt fram hjá
viðmælendum mínum að brýnt sé
að þær reglur sem foreldrar setji
börnum sínum séu byggðar á sam-
komulagi en ekki skipunum," segir
hún. „Allir voru sammála um að
agi og eftirlit með unglingum væru
nauðsynleg, án þess þó að foreldr-
ar mættu „ögra þeim“ með of stíf-
um og einhliða reglum."
Lítil samvinna
í forvarnastarfi
Ingibjörg segir að í ljósi þess
hve skólinn og skipulagt tóm-
stundastarf skipi mikinn sess í lífi
unglinga sé brýnt að þar fari fram
öflugt forvarnastarf gegn vímu-
efnaneyslu. „Til dæmis er þörf á
því að starfsfólk skólanna og
skipuleggjendur tómstundastarfa
fái meiri fræðslu um það hvernig
bregðast eigi við neyslu vímuefna
og þannig séu þeir betur í stakk
búnir til að takast á við þann hegð-
unarvanda sem iðulega fylgir mik-
illi vímuefnaneyslu," segir hún.
Ingibjörg segist ennfremur hafa
orðið vör við það hve lítil samvinna
sé á milli þeirra aðila sem vinna
að forvörnum, og að meðferðar-
og æskulýðsmálum. „Til dæmis er
ekki til nein heildarstefnumótun
um það hér á landi á hvern hátt
skuli taka sameiginlega á málefn-
um ungra vímuefnaneytenda,"
segir Ingibjörg og bætir því við að
það væri virkilega þarft verkefni
að gera rannsóknir á kerfinu sjálfu
og þeim úrræðum sem þar væru í
boði fyrir fíkniefnaneytendur.
Ingibjörg segir í lokin að það sé
hennar fræðilega lífssýn að félags-
fræðingar eigi ekki einungis að
gera rannsóknir, rannsóknarinnar
vegna, heldur sé mikilvægt að nið-
urstöður séu hagnýttar á einhvern
hátt. „Mér finnst til dæmis nauð-
synlegt að Koma þessu verkefni
mínu á á framfæri við þá aðila sem
vinna með unglingum á einn eða
annan hátt. Og þannig ætla ég að
koma í veg fyrir að þessi ritgerð
mín dagi uppi og verði bara orðin
tóm,“ segir Ingibjörg að síðustu.
Armi Schram
DAGLEGT LIF
Mikilvægt
að ná til ungu
krakkanna í grunnskólanum
Könnun meðal unglinga í 9. og 10. bekk:
Tími sem varið er með Ýoreldrum utan skólatíma
CZZl nær alltaf I I Stundum I I S)aldan
Nær aldrei
Reykja daglega
4,6%
'18,1%
13,7%
Drekka mánaðarlega eða oftar
I 116,5%
I 25,0%
24,9%
34,0%
Prófa hass
□ 1,8%
I 13,7%
6,2%
112,0%
141,5%
Hlutfall þeirra sem neyta vímuefna
lækkar eftir því sem meiri tíma er
varið með foreldrum utan skólatíma.
„MIKILVÆGT er að átta sig á því
að engar einfaldar lausnir eru til á
fíkniefnavandanum. Til þess að ná
árangri í baráttunni gegn fíkniefnum
verður að beijast á öllum vígstöðv-
um,“ segir dr. Þórólfur Þórlindsson,
prófessor í félagsfræðum við Háskóla
Islands og forstöðumaður Rann-
sóknastofnunar uppeldis- og mennta-
mála í samtali við blaðamann Dag-
legs lífs.
„Rannsóknir bæði hér á landi og
erlendis hafa sýnt fram á að margir
þættir hafa áhrif á fíkniefnaneyslu
unglinga og þar á meðal er jafningja-
hópurinn. Hins vegar eru áhrif félag-
anna breytileg eftir því hvað aðrar
stofnanir í þjóðfélaginu
eru sterkar," segir Þó-
rólfur. „í þjóðfélögum
þar sem fjölskyldan og
skólinn eru mjög öflug-
ar stofnanir, hefur fé-
lagahópurinn minni
áhrif á neysluna en
ella,“ segir hann enn-
fremur.
Þórólfur segir að fjöl-
skyldan hafí mikil áhrif
á böm og unglinga, en
mikilvægi hennar
gleymist oft. „í umræð-
unni um fíkniefnavand-
ann er oft einblínt um
of á sérfræðinga á ýms-
um sviðum og þeim
ætlað að leysa allan
vandann. Þrátt fyrir að
þeir vinni mikið og gott starf og leysi
verkefni sín oftast mjög vel af hendi
geta þeir aldrei komið í stað megin-
stofnana þjóðfélagsins. Rannsóknir
sýna að fjölskyldan hefur margþættu
hlutverki að gegna í tengslum við
fíkniefnavamir. Til dæmis má nefna
að því meiri tíma sem unglingar veija
með fjölskyldunni utan skólatíma því
minni líkur eru á því að þau neyti
fíkniefna."
Þórólfur segir einnig að það hafi
berlega komið fram í mörgum rann-
sóknum hve mikilvægt það sé að
foreldrar fylgist með bömum sínum,
styðji þau og hvetji. „Hins vegar má
benda á að hinn langi vinnudagur á
íslandi veikir fjölskylduna vegna þess
að þá er minni tími aflögu fyrir böm-
in. Og í þjóðfélagi þar sem vinnutím-
inn er langur verður umhverfið ekki
eins vænlegt fyrir unga fólkið," segir
hann.
Varasamt að ofmeta neyslu
fíkniefna
Þórólfur segir að þegar litið sé á
neysluna hér á landi megi sjá að hún
sveiflist töluvert til. „Þannig er neysl-
an í hámarki um 1984,
síðan dregur úr henni
fram undir 1989 þegar
hún fer að aukast aftur.
í þessu tilliti er athyglis-
vert að neysla hinna
ýmsu ávanaefna fylgist
nokkuð að. Helsta und-
antekningin er áfengið.
Þar virðast sveiflumar
vera heldur minni.
Annað athygiisvert
atriði er að þessar sveifl-
ur fylgjast að í mörgum
löndum samtímis. Þann-
ig virðist neyslan aukast
í Norður-Evrópu og
Ástralíu á sama tíma og
hér á landi. í þessu sam-
bandi er þó mikilvægt
að benda á að oft koma
inn á markaðinn ný fíkniefni sem
ungiingamir þekkja lítið til, eins og
E-taflan og hugsanlega amfetamínið,
síðustu árin. Þessi fíkniefni virðast í
upphafí fylgja ólíku mynstri. Þau
breiðast hratt út vegna þess að ungl-
ingar vita ekki um skaðsemi þeirra.
Um leið og búið er að upplýsa fólk
um skaðsemina dregur úr neyslunni.
Þetta gerðist til dæmis upp úr 1970
þegar hassið flæddi inn á markaðinn
hér,“ segir hann.
Þórólfur segir að ekki sé nákvæm-
lega vitað hvað valdi þessum sveifl-
um. „Sumir halda því fram að þetta
séu tískusveiflur og líkja þessu við
smitsjúkdóma. Þannig er talað um
að bæði afbrot og fíkniefni og ýmis
önnur atriði sem snerta unglinga,
breiðast út mjög svipað og smitsjúk-
dómar gera. Þessar kenningar ganga
út frá því að jarðvegurinn sé jafn-
ingjahópurinn og því sterkari sem
stofnanir þjóðfélagsins em því minni
verða þessar sveiflur,“ segir hann og
heldur áfram: „Sveiflur þessar eru
markvissar og þær má sjá fyrir vegna
þess að þær fylgja árgöngum. Ár-
gangur sem er til dæmis í mikilli
óreglu í 9. og 10. bekk grunnskóla
heldur áfram að vera það í gegnum
menntaskóla og neyslan eykst með
árunum frekar en hitt. Árgangur sem
á hinn bóginn er í mjög lítilli fíkni-
efnaneyslu heldur neyslunni í lág-
marki í gegnum framhaldsskólann.
Ein ályktun sem má draga af þessu
er sú að við eigum að einbeita okkur
að því að ná til ungu krakkanna í
grunnskólanum því það virðist skipta
miklu máli að hafa áhrif á unglinga
á þessum árum.“
Þórólfur leggur áherslu á að afar
brýnt sé að vita hvernig neyslu ungl-
inga sé háttað og að sú vitneskja sé
byggð á staðreyndum og haldgóðum
upplýsingum. „Það er til dæmis mjög
slæmt þegar við ofmetum fíknieftia-
neyslu unglinga eins og stundum vill
verða. Með því er verið að gefa þau
skilaboð að allir unglingar séu meira
og minna að neyta ólöglegra fíkni-
efna, drekka og reykja. Og það er
hættulegur boðskapur," segir Þórólf-
ur. Hann segir ennfremur að það sé
mjög ósanngjamt að gefa slíka mynd
af unglingum, þegar stór hluti þeirra
sé til fyrirmyndar. „Við megum ekki
gleyma því að íslensk ungmenni
standa sig mjög vel og fíkniefna-
neysla þeirra er að mörgu leyti minni
en í nágrannalöndum okkar. Hins
vegar má ekki vanmeta vandann og
nauðsynlegt er að vita í hveiju hann
liggur."
Áhættuþættir marglr
Þórólfur segir að brýnt sé að finna
þá áhættuþætti sem tengist vímu-
efnaneyslu. „í þessu sambandi verð-
um við að athuga að draga ekki of
miklar ályktanir um orsakasam-
hengi. Hér erum við aðallega að tala
um mynstur sem kemur fram í rann-
sóknum,“ segir hann.
Þá segir Þórólfur að verið sé að
vinna að því á Rannsóknastofnun
uppeldis-og menntamála að skoða
samspilið á.milli hinna ýmsu stofnana
þjóðfélagsins og hvemig þær vinni
saman. Til dæmis hvemig skólinn,
foreldramir og unglingamir geti ver-
ið samstíga í því að byggja upp gott
umhverfi fyrir fjölskylduna alla. „Eitt
mikilvægasta verkefnið í forvarnar-
starfi í dag er að efla samstarf for-
eldra og skóla. Nú höfum við þegar
virkjað jafningjana í jafningjafræðsl-
unni. Næst er að virkja foreldrana
og fá þessa aðila til að vinna sam-
an,“ segir hann að síðustu. ■
Ama Schram
Dr. Þórólfur
Þórlindsson
JAFNINGJAFRÆÐSLA
Hverju svarar þú ef þér er
boðið fíkniefni?
Morgunblaðið/Ásdís
SKIPULEGGJENDUR sumarnámskeiða um fíknefnavandann;
Magnús Árnason, Bragi Freyr Gunnarsson og Kristín Ólafsdóttir.
„MARKMIÐIÐ er að ná fram hugar-
farsbreytingu hjá unglingunum svo
þeir standi betur að vígi ef þeim er
boðið eiturlyf því nei verður oft já,
sérstaklega ef fólk er undir áhrifum
áfengis. Við forðumst allan hræðslu-
áróður en kynnum skaðsemi ólöglegra
fíkniefna með umræðum," segir
Magnús Ámason, starfsmaður Jafnin-
gjafræðslu framhaldsskólanema og
einn þriggja umsjónarmanna með
fræðslunámskeiðum um fíkniefni sem
staðið hafa yfír í sumar.
Ríflega 2000 unglingar hafa setið
námskeiðin sem styrkt voru af Reykja-
víkurborg, Kópavogsbæ og fleiri sveit-
arfélögum. í bígerð er að bjóða ungl-
ingum á landsbyggðinni svipuð nám-
skeið næstu vikumar.
„Vetrarstarfíð gekk svo vel að
ákveðið var að sækja um styrki til
sveitarfélaga og fyrirtækja til að geta
haldið starfínu áfram í sumar,“ segir
Kristín Ólafsdóttir en hún hefur ásamt
Braga Frey Gunnarssyni og Magnúsi
haft veg og vanda af starfinu í sum-
ar. Að auki vinna 25 framhaldskóla-
nemar sem leiðbeinendur á námskeið-
um Jafningjafræðslunnar.
Tveimur aldurshópum var boðin
þátttaka, sextán ára unglingar sátu
dagnámskeið í MR-Selinu í Hvera-
gerði en fjórtán ára unglingum var
boðið á tveggja tíma námskeið í Öskju-
hlíð. „Það er nýlunda að bjóða 14 ára
krökkunum slíka fræðslu, en starfið
hefur hingað til beinst að framhalds-
skólanemum. Námskeiðin hjá yngri
aldurshópnum hafa hins vegar mælst
mjög vel fyrir en greinileg þörf er á
umræðu um fíkniefni í efri bekkjum
grunnskóla," segir Bragi. ,,í sumar
höfum við hitt krakkana í Oskjuhlíð-
inni, farið í gönguferðir alls konar
leiki og fléttað inn í þá umræðu um
fíkniefnavandann," bætir Kristín við.
„Á fræðsludögum fyrir sextán ára
krakkana er byijað á hópefli og síðan
eru málin rædd í rólegheitum frá
ýmsum sjónarhomum. Andrúmsloftið
er mjög afslappað, alls ekki eins og
í skólastofu því oftast er setið eða
legið á dýnum á gólfinu. Nokkrir leið-
beinendur hjá okkur eru fyrrverandi
eiturlyfjaneytendur sem miðla reynslu
sinni og svo gefst krökkunum tæki-
færi á að spyija. Það er misjafnt hvað
brennur á unglingunum, en þeir spyija
til dæmis mikið um hvert þeir eigi að
snúa sér ef foreldrar eða vinir eiga
við áfengis- eða fíkniefnavandamál
að stríða." segir Magnús.
„Við svörum spumingum eftir bestu
getu en ef það nægir ekki þá ráðleggj-
um við þeim hvert best sé að snúa
sér. í vor sátum við undirbúningsnám-
skeið þar sem við fengum góð ráð frá
sálfræðingum, prestum, læknum og
fleiri aðilum," segir Bragi Freyr.
Jafningjafræðslu framhaldsskóla-
nema var komið á fót í febrúar síðast-
liðnum fyrir tilstuðlan Félags fram-
haldsskólanema. „Við höfum komið
af stað umræðu í skólunum og allir
geta leitað til okkar. Erfítt er að
meta árangur á aðeins hálfu ári en
áróðurinn gegn E-töflunni hefur
greinilega skilað sér því hún er nán-
ast horfin af markaðnum," segir
Magnús.
Þremenningamir em sammála um
að samstarfíð við fyrirtæki og sveit-
arfélög hafí gengið mjög vel í sumar.
„Það er greinilega mikill velvilji meðal
fólks og allir virðast vera tilbúnir til
að leggja hönd á plóginn. Okkur finnst
þó umræða í fjölmiðlum um unglinga
oft vera neikvæð. Það er eins og sum-
ir haldi að meirihluti ungs fólks sé
fíkniefnaneytendur en svo er alls ekki.
Vitanlega er einhver hópur í neyslu
en alls ekki allur ijöldinn," segir
Magnús að lokum. ■
hm