Morgunblaðið - 08.08.1996, Blaðsíða 4

4 B FIMMTUDAGUR 8. ÁGÚST 1996
VIÐSKIPTI
MORGUNBLAÐIÐ
Eftirlaunamál áhyggju-
efni í Evrópusambandinu
Fjármál á fimmtudegi
Kröfur í Maastríchtsamkomulaginu um opinberar skuldir, fjárlaga-
halla o g langtímavexti hafa dregið lífeyrisskuldbindingar fram í
dagsljósið. Sigurður B. Stefánsson segir þó að á móti himinháum
skuldum gæti þó komið aukinn spamaður næstu tvo áratugina
60 ára og eldri sem
hlutfall af vinnandi (20 til
Eftirlaunafólk í Þýskalandi (60 ára og eldri)
sem hlutfall af vinnandi (20 til 60 ára)
60 ára) eftir löndum 80
1990 2025
Bandaríkin 31 49 70
Bretland 39 53
Frakkland 36 55 60
ítalia 36 59 uu
Japan 31 61
Skandinavía 39 53 50
Spánn 36 54 40
Sviss 30 53
Þýskaland 36 65 30 -
1970 1980 1990 2000 2010 2020 2030
Sparnaður og fjárfesting
sem hlutfall af landsframleiðslu
Erlend fjárfesting
Sparnaður
Innlend fjárfesting
Eignir lífeyrissjóða í % af VLF
.C
c m
■S
§■
m
0 20 40 60 80
Holland
Bretland
Sviss
Bandarí
ísland
100
Besta eignasamsetning í bresku
verðbréfasafni 1919 til 1995
Irland
Japan
8 Þýskaland
Frakkland
Besta eignasamsetning í safni hlutabréfa og
skuldabréfa frá sjö stærstu iðnrikjunum (G7)
Allartöluri%
Minnsta Meðal Mesta
áhætta áhætta áhætta
Laust fé 97,4
Bresk ríkisskuldabréf 2,0
Hlutabréf 0,2
Eignasafn alls
Ávöxtun safns í %
Áhætta safns í % 4,3
49,6
0,0
50,4
100,0 100,0
5,6 10,1
13,2
0,0
0,0
100,0
100,0
14,5
25,3
Heimild: Funds Intemational, BZW
Allartöluri% Minnsta áhætta Lítil áhætta Meðal áhætta Nokkur áhætta Mesta áhætta
Laust fé 86,1 70,7 37,5 1,2
Bresk ríkisskuldabréf 12,7 45,5 77,0
Bandaríks hlutabréf
Japönsk hlutabréf 0,4
Frönsk skuldabréf 8,6 5,7 100,0
Japönsk skuldabréf 5,3 10,6 17,1 21,8
Eignasafn alls 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Ávöxtun safns í % 11,6 13,0 16,0 19,0 22,2
Áhætta safns í % 2,7 3,5 6,9 10,8 28,7
EFTIRLAUNAMÁL eru
efst á baugi í Evrópu
um þessar mundir. í
ríkjum Evrópusam-
bandsins er hart tekist á um lífeyr-
ismál vegna undirbúnings sameig-
inlegu myntarinnar evró og mynt-
bandalagsins sem á að taka til
starfa í ársbyrjun 1999. Sam-
kvæmt Maastrichtsáttmála ríkj-
anna er eitt af skilyrðum sem full-
nægja þarf til þátttöku í myntsam-
starfinu að opinberar skuldir séu
innan við 60% af vergri landsfram-
leiðslu (VLF). í Maastrichtsamn-
ingnum um sameiginlega mynt eru
ekki sérstök skilyrði um lífeyris-
skuldbindingar þjóðar en tiltekið
að þær tilheyri hverri þjóð um sig
og geti ekki orðið sameiginlegar.
En þær skipta miklu máli og sem
dæmi mætti taka að skuldir ríkis-
sjóðs Þjóðveija nema nú 58,1% af
VLF en lífeyrisskuldbindingar
þýska ríkisins nema 122% af VLF.
Opinberar skuldir að meðtöldum
eftirlaunaskuldbindingum nema
því um 180% af VLF.
Gegnumstreymiskerfi eru
algengust í ríkjum Mið-
og Suður-Evrópu
Þessi háa skuldbinding vegna
lífeyrismála í Þýskalandi stafar af
því að þar er rekið svonefnt gegn-
umstreymiskerfi án sjóðssöfnunar
og lífeyrissjóðir eru fremur litlir
(sjá súlurit til hægri). Ríkissjóður
ábyrgist ölium þegnum eftirlaun
sem nema um 70% af lokalaunum
frá og með starfslokum en aflar
á hveiju ári tekna til eftirlauna-
greiðslna (sem og annarra út-
gjalda) með álagningu skatta.
Þetta kerfi er að stofni til frá ár-
inu 1891 í kanslaratíð Bismarcks.
Frakkar, Italir, Grikkir, Spánveij-
ar og Portúgalir búa allir við svip-
að fyrirkomulag en eftirlaunakerfi
með sjóðssöfnun með hliðstæðum
hætti og á íslandi er að finna í
Bretlandi, Hollandi, Irlandi og
meðal Skandinavíuþjóðanna.
Með hækkandi meðalaldri er nú
fyrirséð að eftirlaunaskuldbinding
á eftir að hvíla þungt á þeim þjóð-
um þar sem sjóðssöfnun er ekki
fyrir hendi. Vegna þess að fyrirséð
er að fólki á eftirlaunaaldri (m.v.
60 ára og eldri eða 65 ára og eldri)
á eftir að fjölga mjög í hlutfalli
við þá sem eru á vinnualdri (20
ára til 60 eða 65 ára) mun álag
á eftirlaunakerfin, reyndar hvort
sem þau eru með sjóðssöfnun eða
gegnumstreymi, aukast til muna
næsta aldarfjórðunginn (sjá efsta
línuritið).
Það er þó ekki aðeins breytt
aldurssamsetning flestra þjóða
sem veldur auknum eftirlauna-
greiðslum heldur einnig hækkandi
meðalaldur. I opinberum banda-
rískum tölum er gert ráð fyrir að
meðalaldur hækki um fjögur ár
frá 1995 til ársins 2010. Þetta er
þó að öllum líkindum afar varlega
áætlað. Shigechiyo Isumi sjómað-
ur í Japan náði nærri 121 árs aldri
og þúsundir víða um lönd eru 100
ára eða jafnvel 110 ára eða eldri.
í Bandaríkjunum eru nú 36 þúsund
manns 100 ára og eldri og hefur
tala þeirra tvöfaldast á aðeins tíu
árum.
Einn maður á eftirlaunum
á hvern vinnandi mann
Bandaríkjamenn eru u.þ.b. eitt
þúsund sinnum fleiri en Islending-
ar. Á íslandi telst 100 ára afmælið
enn til nokkurra tíðinda en níræðis-
afmæli eru að heita má orðin dag-
legt brauð. Þeir eru í raun og veru
fáir sem deyja vegna hárrar elli.
Fiestir láta lífið annaðhvort vegna
sjúkdóma sem_ leiða til dauða eða
vegna slysa. í tímaritinu Science
árið 1990 birti bandarískur læknir,
S.J. Olshansky sem starfar við
háskólann í Chicago, niðurstöður
rannsókna sem benda til þess að
meðalaldur gæti hækkað í næstum
100 ár en meðalaldur Bandaríkja-
manna er um 75 ár núna. Olshan-
sky reyndi að leggja mat á áhrifin
á heilsufar og langlífi manna af
stórminnkuðum reykingum og
óhollu mataræði annars vegar, en
hins vegar af miklum árangri við
forvarnarstarf og lækningar á ban-
vænum sjúkdómum svo sem
krabbameini, hjartasjúkdómum og
sykursýki. Niðurstaðan varð 99,2
ár, auðvitað háð margháttuðum
forsendum, en þó fundin án þess
að tekið væri tillit til fjölda ann-
arra þátta svo sem áhrifa af al-
mennri líkamsrækt, útiveru, minni
streitu o.s.frv.
Af öllu þessu virðist ólíklegt
annað en að meðalaldur .einstakl-
Af öllu þessu virðist
ólíklegt annað en að
meðolaldur einstakl-
inga eigi eftir að
hækka talsvert, e.t.v.
um fimm til tíu ár
næstu 15 til 25 árin.
Um helmingurinn af
þeirri viðbót hefði þá
áhrif til hækkunar á
hlutf allið milli efftir-
launafólks og starf-
andi manna eins og
það er nú reiknað.
inga eigi eftir að hækka talsvert,
e.t.v. um fimm til tíu ár næstu 15
til 25 árin. Um helmingurinn af
þeirri viðbót hefði þá áhrif til hækk-
unar á hlutfallið milli eftirlauna-
fólks og starfandi manna eins og
það er nú reiknað. Línuritið efst
til vinstri sýnir hvernig eftirlauna-
fólki í Þýskalandi fjölgar stöðugt
sem hlutfall af vinnandi mönnum
fram til ársins 2030 en taflan til
hægri sýnir útreikning fyrir árið
2025 í nokkrum löndum til saman-
burðar. Á þessu sviði eiga Þjóðveij-
ar við nokkra erfiðleika að stríða.
Alvarlegast verður ástandið um
2030 en þá verður einn maður á
eftirlaunum á hvern einasta vinn-
andi mann (ath. ekki eru allir vinn-
andi á aldrinum 20 til 60 ára).
Skattbyrðin yrði greiniiega meiri
en nokkur gæti unað við. Þess
vegna vinna íjóðveijar og raunar
fleiri þjóðir nú hörðum höndum að
breytingum.
Um miðjan júlímánuð sl. sam-
þykkti þingið í Bonn lagabreytingu
til að hækka eftirlaunaaldur
kvenna úr 60 árum í 65 ár í áföng-
um frá aldamótum til ársins 2005
en eftirlaunaaldur karla hækkar
úr 63 árum í 65 ár árin 2000 til
2001. Áður en Þjóðveijar stigu
þetta umdeilda skref höfðu ítalir
og fleiri þjóðir einnig neyðst til að
skerða réttindi í opinberum gegn-
umstreymiskerfum sínum. Frakkar
hafa þó enn ekki brugðist við þeim
vanda sem steðjar að í lífeyrismál-
um.
Til að gefa hugmynd um hve
málið er alvarlegt mætti nefna að
skuld á mann næmi þremur til fjór-
um milljónum króna ef öllum lífeyr-
isskuldbindingum Evrópusam-
bandsríkjanna væri jafnt skipt á
konur, karla og böm. Á íslandi eru
eignir lífeyrissjóða (og þar með
skuldbindingar ef þær eru settar
jafnar eignum) um ein milljón
króna á hvert mannsbam. Þá eru
skuldbindingar vegna opinberra
starfsmanna ekki taldar með. Þær
hækka töluna um nálægt 40% en
eru að miklu leyti án sjóðssöfnunar.
íslendingar era hólpnir að því
leyti til að eignir á mann í lífeyris-
sjóðum hér era líklega þær fjórðu
hæstu í Evrópu á eftir Hollending-
um, Bretum og Svisslendingum.
Skuldbinding ríkissjóðs íslands
vegna eftiriaunatrygginga er til-
tölulega lítil ef frá er talin skuldin
vegna opinberra starfsmanna. ís-
lendingar era því að þessu leyti á
báti með þjóðunum í neðri hluta
súluritsins til hægri á myndinni og
betur staddir en þjóðimar í efri
hlutanum.
Eftirlaun greiðast af
tekjum af atvinnustarfsemi
á hverjum tíma
Aldrei má þó missa sjónar af
þeirri grundvallarstaðreynd að eft-
irlaun verða ekki greidd nema af
tekjum þeirra sem era vinnandi á
hveijum tíma. Kerfið sjálft, þ.e.
gegnumstreymis- eða sjóðsöfnun-
arkerfi, getur engu breytt um það.
Mismunurinn á milli eftirlauna-
kerfa er aðeins fólginn í því hvern-
ig réttindi myndast og svo hins
vegar hvemig eignir (kröfur) á
móti þessum réttindum era ávaxt-
aðar. Sem dæmi um mismunandi
réttindi til eftirlauna mætti nefna
rétt til eftirlauna hjá lífeyrissjóði
(sameignasjóði eða séreignasjóði)
eða hjá tryggingafélagi, hjá hinu
opinbera (á Islandi t.d. ellilífeyrir,
hluti af almannatryggingakerfinu
og greiddur af Tryggingastofnun
ríkisins), eða sérstakan sparnað
fólks til eftirlaunaáranna. Kröfurn-
ar á móti þessum réttindum eru
t.d. skuldabréf af ýmsu tagi en
greiðslur af þeim munu þá standa
undir eftirlaunum í framtíðinni,
beinar kröfur á ríkið sem greiðast
af skattgreiðendum í framtíðinni,
eða hlutabréf sem í eðli sínu era
krafa á hlut í fyrirtæki og þær
tekjur sem honum fylgja.
Stærstu einstöku flokkarnir í
eignum íslenskra lífeyrissjóða eru
skuldabréf íbúðalánasjóðanna
(Byggingarsjóðs ríkisins og Bygg-
ingarsjóðs verkamanna), ríkis-
skuldabréf og sjóðsfélagalán.
Þannig mætti segja að _ stærstu
greiðendur eftirlauna á íslandi í
framtíðinni (óbeint og m.v. núver-
andi stöðu) verði húseigendur sem
eru að greiða af íbúðalánum sínum,
skattgreiðendur sem greiða af rík-
isskuldabréfum og svo greiðendur
lífeyrislána. Allar greiðslur verða
inntar af hendi af þeim tekjum sem
fólk á_ vinnualdri aflar í framtíð-
inni. Á íslandi eru hlutabréf og
erlend verðbréf (hlutabréf og
skuldabréf) enn sem komið er lítill
hluti eigna lífeyrissjóða en nánar
verður vikið að hlutabréfaeign
þeirra síðar.
Stóraukinn sparnaður gæti
vegið á móti sívaxandi
opinberum skuldum
Af þessu er Ijóst að hlutfallið
á milli eftirlaunafólks og vinnandi
manna á hveijum tíma skiptir