Morgunblaðið - 14.08.1996, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
VIÐTAL
MIÐVIKUDAGUR 14. ÁGÚST 1996 C 3
Bók Rögnvalds Hannessonar um þorskveiðar og velmegun við Norður-Atlantshaf
FISKISTOFNAR í Norður-Atlants-
hafi geta ekki staðið undir kröfum
um síbatnandi lífskjör og því verða
lönd á svæðinu að finna sér og
treysta á aðra undirstöðuatvinnu-
vegi, segir Rögnvaldur Hannesson,
prófessor við Verslunarháskóla
Noregs í Bergen, en brátt mun
koma út bók eftir Rögnvald þar sem
hann fjallar um vanda þeirra landa
og héraða við Norður-Atlantshaf
sem byggja afkomu sína á sjávarút-
vegi.
Rögnvaldur segir að vandi hér-
aða og þjóðlanda við Norður-Atl-
antshaf sé fólginn í því að flestir
fískistofnar séu löngu fullnýttir og
sumir ofnýttir. Það sé því útilokað
að fískveiðar geti staðið undir sí-
batnandi lífskjörum í þessum lönd-
um og héruðum.
„Aukin vinnsla sjávarafurða get-
ur það ekki heldur. í fyrsta lagi er
það náttúrulega takmarkað hvað
hægt er að vinna úr takmörkuðu
magni af físki. í öðru lagi er fískur-
inn verðmætastur þegar hann er
nýkominn upp úr sjó. í þriðja lagi
getur fískvinnslan ekki staðið undir
sérlega háum launum. Fiskvinnslan
keppir við matvæli, þar á meðal
físk, sem unnin eru af fólki sem
yfírleitt hefur mjög lág laun og það
er takmarkað hvað hægt er að
auka framleiðni vinnuafls í fisk-
vinnslu.
Ein ástæða þess að það borgar
sig hugsanlega að flytja físk frá
Noregi til vinnslu á Islandi er sú
að launakostnaður í fískvinnslu á
Islandi er verulega miklu lægri en
í Noregi. Það liggur í hlutarins eðli
að láglaunaiðnaður getur ekki stað-
ið undir batnandi lífskjörum," segir
Rögnvaldur.
Nýfundnaland hefur
verið lengst í vanda
Rögnvaldur segir að Nýfundna-
land hafí lengst staðið frammi fyrir
þessum vanda. Fjárfest hafí verið
í mörgum og dýrum skipum eftir
að 200 mílna landhelgi kom til sög-
unnar og margir gert sér vonir um
betri tíma. Það hafi ekki gengið
eftir, veiði hafi orðið mun minni en
reiknað var með, þrátt fýrir nokkuð
varkára veiðistjórnun.
„Þegar í óefni var komið árið
1990 var lagt til að leyfilegur há-
marksafli yrði skorinn verulega nið-
ur. Það var ekki gert til að fólk
missti ekki atvinnuna í tugþúsunda
tali. Þetta kann að hafa valdið end-
anlegu hruni stofnsins og þorsk-
veiðar bannaðar með öllu 1992.“
Kanadamenn greiddu fólki á
Nýfundnalandi atvinnuleysisbætur
og Rögnvaldur segir að jafnvel
megi kenna þessum greiðslum um
það hvemig fór. Á Nýfundnalandi
hafi verið um 15.000 sjómenn en
framleiðni sjávarútvegsins hafí ver-
ið mun minni en á íslandi þar sem
sjómenn eru rétt liðlega 6.000.
„Þjóðarframleiðsla Nýfundna-
lands er ekki nema rúmur helming-
ur af því sem er á íslandi. Lífskjör-
in era þó sambærileg og mismunur-
inn er jafnaður með styrkjum frá
Kanada. íbúar Nýfundnalands eru
fyrir löngu komnir fram úr þeim
fólksfjölda sem hægt er að fram-
fleyta með góðum lífskjörum á
grundvelli þeirra náttúruauðlinda
sem landið hefur úr að spila. Þar
hefur ekki tekist að stofna til nýs
undirstöðuatvinnuvegar svo teljandi
sé þótt Nýfundnaland sé hluti af
stærri ríkisheild með þeim mark-
aðsmöguleikum sem því fylgja,“
segir Rögnvaldur.
Óstjórn í Færeyjum
Rögnvaldur segir að óstjórnin í
sjávarútvegsmálum Færeyinga
eigi sér svipaðar rætur. Sett hafi
verið í gang viðurhlutamikið sjóða-
og niðurgreiðslukerfi í sjávarút-
veginum en útgerðarmenn hafi
haft veruleg áhrif á útfærslu þessa
kerfis og með tímanum hafi ríkis-
sjóður Færeyja orðið eins og al-
menningsauðlind, sem útgerðar-
menn hafi reynt að tæma eftir
Flestir fiskistofnar
eru löngii fullnýttir
en úr sjávarútvegi. Það er ekki
óhugsandi, að svo geti orðið; ferða-
mannaþjónusta fer vaxandi, það
er verið að byggja nýtt álver, og
ýmis iðnaðarframleiðsla hefur vax-
ið upp kringum sjávarútveginn.
Mér sýnist hins vegar, að það sé
alveg óvíst, hvort þetta er nóg til
að innleiða nýtt vaxtartímabil á
íslandi, ekki síst með tilliti til
áframhaldandi fólksfjölgunar.“
Rögnvaldur Hannesson, prófessor við
Verslunarháskóla Noregs í Bergen, flutti
nýlega hér á landi fyrirlestur sem hann
kallar Þorskveiðar og efnahagsleg velmeg-
un við Norður-Atlantshaf. Hann segir
Helga Mar Amasyni að hann sjái fá góð
teikn á lofti í framtíð íslensks sjávarút-
vegs. Eigi lífskjör að halda áfram að batna
á Islandi verði hagvöxtur að koma annars
staðar frá en úr sjávarútvegi.
Rögnvaldur Hannesson
prófessor
megni, rétt eins og fiskimiðin.
„Eins má segja að styrkjakerfið
í Noregi hafí verið af svipuðum
toga meðan það var og hét. Norð-
menn höfðu olíuauðinn til að borga
brúsann og það má sjá mikla fylgni
á milli olíuverðs og stuðnings við
sjávarútveginn. Annars er sjávarút-
vegsstefna Norðmanna ekki ósvip-
uð og í Færeyjum og á Nýfundna-
landi, það er að hún er að verulegu
leyti byggðastefna. Þetta hefur þó
ekki komið jafnharkalega niður á
þorskinum í Noregi enda skilyrði
frá náttúrannar hendi verið góð og
aflatakmarkanir markvissar.
Áhugi Norðmanna á friðun físka
hefur þó ekki alltaf verið jafn mik-
ill. í upphafi níunda áratugarins
veiddu þeir jafnmikið umfram kvót-
ans, sem þeir höfðu samið um við
Sovétmenn í Barentshafí, og íslend-
ingar hafa veitt í Smugunni síðustu
árin,“ segir Rögnvaldur.
Þorskstofnar alls staðar lélegir
Rögnvaldur setur í upphafi bók-
ar sinnar fram tvær tilgátur. Sú
fyrsta er, að 200 mílna landhelgi
íslendinga hafi bætt ástand fiski-
stofna. Hin er sú, að þær þjóðir,
sem eiga mest í húfi, hafi farið
best með sín fískimið.
„Ef við lítum á ástandið í þorsk-
veiðum við Norður-Atlantshaf, er
satt að segja ekki auðvelt að finna
þessum tilgátum stað. Stofnarnir
við Nýfundnaland eru hrandir.
Stofninn við Færeyjar hefur aldrei
verið minni, og fyrir tveimur áram
lögðu fiskifræðingar til, að hann
yrði friðaður, sem þó var ekki gert.
Stofninn í Barentshafi er í sæmi-
legu ásigkomulagi eins og er, en
var í lágmarki um 1990, og afli
úr honum var mun meiri en nú
áður en 200 mílna landhelgin kom
til sögunnar.
Þorskafli af íslandsmiðum hefur
aldrei verið meiri en um miðjan
sjötta áratuginn, og síðan hefur
hann verið á stöðugri niðurleið.
Islendingar kvörtuðu undan rá-
nyrkju útlendinga í tveimur
þorskastríðum, en hafa sjálfir ekki
farið betur með sín fiskimið en
svo, að þorskafli þeirra hefur ekki
verið meiri síðustu árin en hann
var á miðjum sjötta áratugnum,
þegar íslendingar tóku einungis
helming þorskaflans við ísland.
Fram á síðustu ár var oftast leyfð-
ur mun meiri afli en fiskifræðingar
töldu ráðlegt, og reyndar mátti litlu
muna að svo yrði gert eina ferðina
enn síðastliðið vor,“ segir Rögn-
valdur.
Framleiðnin meiri hér
Rögnvaldur segir að Islendingar
hafi á hinn bóginn borið gæfu til
að ná meiri framleiðni í sínum sjáv-
arútvegi en Nýfundnalendingar,
Færeyingar og Norðmenn. Afla-
magn á Islandi sé í grófum dráttum
sambærilegt við aflamagnið á Ný-
fundnalandi og í Noregi.
„Framleiðni í íslenskum sjáv-
arútvegi er mun meiri en í Noregi
og á Nýfundnalandi, og rannsókn-
ir Guðmundar Magnússonar og
Tryggva Þórs Herbertssonar gefa
til kynna að hún sé einnig mun
meiri en í Færeyjum. Þetta á með-
al annars rætur að rekja til kvóta-
kerfisins, sem án efa hefur komið
í veg fyrir óþarfa fjölgun skipa og
sjómanna."
Stjórnmálamenn hafa brugðist
Er þetta til staðfestingar á því,
að veiðum við ísland sé betur
stjórnað vegna þess að íslendingar
eigi meira í húfí en aðrir? Hefur
íslendingum tekist að koma í veg
fyrir ofijölgun fískiskipa og sjó-
manna vegna þess að þeir eiga
engan ríkan frænda í Kanada eða
annars staðar, sem gæti borgað
brúsann og séð til þess að sjómenn
hefðu háar tekjur enda þótt fram-
leiðnin væri lág?
„Ég er alls ekki viss um það.
Kannski hafa íslendingar bara ver-
ið heppnir. Á Islandi var, með fáum
undantekningum, full atvinna allt
frá stríðsárunum og fram í byijun
þessa áratugar. Það var aldrei
nein freisting fyrir hendi á íslandi
til að nota sjávarútveginn sem at-
vinnubótavinnu og fjölga sjómönn-
um úr hófi fram.
Kvótakerfinu svonefnda var
ekki komið á sem hluta af heildar-
stefnu í efnahagsmálum til þess
að auka hagvöxt og velmegun á
Islandi, heldur var það í upphafi
neyðarráðstöfun til eins árs, en
síðan hefur það þróast stig af stigi.
Alþingi og stjórnmálaflokkarnir
hafa að mínum dómi brugðist for-
ystuhlutverki sínu í þessu máli,
enda eru stjórnmálaflokkarnir
flestir ef ekki allir þverklofnir í
þessu kannski mesta hagmsuna-
máli þjóðarinnar. Stefnumótunin
hefur i staðinn verið í höndum sjáv-
arútvegsráðherra og hagsmuna-
samtaka útgerðarmanna," segir
Rögnvaldur.
Rögnvaldur segir að íslendingar
séu nú komnir að þáttaskilum í
efnahagsþróun eftirstríðsáranna.
Verðbólgan sé úr sögunni, en það
sé ekki lengur full atvinna í land-
inu í þeim skilningi, sem áður var
lagður í það hugtak.
„Þeir tímar koma heldur ekki
til baka í náinni framtíð. Alvar-
legra er að nú hefur tekið við
stöðnun í efnahagslífinu. Þjóðar-
framleiðslan stóð því sem næst í
stað frá 1987 og fram á síðustu
ár. Samtímis fjölgaði fólkinu og
þjóðarframleiðslan á mann er nú
ekki meiri en hún var 1987, fyrir
nær tíu árum. Þetta er lengsta
stöðnunartímabil, sem hefur komið
á íslandi síðan kreppunni lauk,“
segir Rögnvaldur.
Fá góð teikn á loftl
Hvert verður þá framhaldið?
„Ég sé fá góð teikn á lofti. Sá
hagvöxtur, sem verið hefur á ís-
landi síðustu árin, á að verulegu
leyti rætur að rekja til úthafsveiða.
Þær smugur, sem enn er ólokað á
úthafinu, eru ekki ótæmandi og
gætu lokast fyrr en varir. Þær
gefa ekki grandvöll fyrir varanleg-
um hagvexti á íslandi. Ef hagvöxt-
ur á að geta haldið áfram á ís-
landi og lífskjörin að batna, verður
hann að koma annars staðar frá
Margir fengið happ-
drættisvmninga
En hvað verður þá um sjávarút-
veginn á tímum efnahagslegrar
stöðnunar og landlægs atvinnu-
leysis? Eiga íslendingar eftir að
falla fyrir sömu freistingum og
Norðmenn, Kanadamenn og Fær-
eyingar og koma fólki fyrir í sjáv-
arútveginum til að það hafi eitt-
hvað að gera?
„Reynslan af því, hvernig kvóta-
kerfíð hefur verið framkvæmt,
gæti bent til þess. Margir þeir, sem
hafa fengið stærstu happdrætti-
svinningana í kvótakerfinu, era í
röðum svonefndra smábátaeig-
enda. Þeir hafa lengst af verið
meira og minna utan við kerfið og
eru ekki komnir endanlega inn í
það enn. Smábátar hafa aukið afla-
hlutdeild sína í þorskveiðum frá
3% upp í 13% þau árin sem kvóta-
kerfið hefur verið í gangi.
Smábátamenn höfða til samúðar
almennings og þingmenn finna af
þeim atkvæðalykt, enda fjölmenna
þeir á þingpalla þegar fiskveiði-
stefnan er til umræðu. Það verður
þó ekki fram hjá þeirri staðreynd
komist, að ekki verður meira af
físki í sjónum þótt bátunum sé
fjölgað, nema síður sé, hvort sem
bátarnir eru stórir eða litlir.“
IMáttúran setur takmörk
„Ef sá kosturinn verður tekinn
að riðla kvótakerfinu og hleypa
fleiram inn í sjávarútveginn, verð-
ur það vafalaust orðað svo, að það
verði að leyfa mönnum að bjarga
sér. Fyrir þjóðina í heild gæti það
orðið dýrkeypt björgun. Náttúran
setur því takmörk hvað hægt er
að veiða mikið af fiski, og það
skapast engin ný verðmæti við að
veiða hann með fleiri bátum og
sjómönnum en þörf er fyrir. Of-
fjölgun í sjómannastétt kæmi ein-
ungis í veg fyrir að menn leituðu
nýrra ráða við að bjarga sér og
brydduðu upp á nýrri atvinnustarf-
semi í landinu.
Slík stefna væri öraggasta leiðin
til að íslendingar drægjust enn
frekar aftur úr öðrum þjóðum, hún
hefði sér ekkert annað til ágætis
en að fátæktinni yrði kannski skipt
jafnt niður. Ef svo illa horfir, að
fátt eitt af nýrri starfsemi getur
þrifíst í landinu, þá væri það þjóð-
inni fyrir bestu að henni fjölgaði
ekki meira en orðið er og fólk flytt-
ist heldur úr landi eins og gerst
hefur í Færeyjum og hefði fyrir
löngu átt að gerast á Nýfundna-
landi,“ segir Rögnvaldur Hannes-
son.