Morgunblaðið - 18.08.1996, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 1996 9
FRÉTTIR
Þór Whitehead um vinstri stjórnina 1956-1958 og varnarliðið
Stríðshætta réð fremur en
fjárhagslegur þrýstingur
VINSTRI stjórnin, sem var við völd
1956-58, samdi við Bandaríkjamenn
um áframhaldandi veru bandarísks
herliðs hér á landi og óbreytt ástand
í vamarmálum, þrátt fyrir yfírlýsta
stefnu sína um endurskoðun varnar-
samningsins og brottför varnarliðs-
ins. Þór Whitehead, prófessor í sagn-
fræði, segir í kafla, sem
hann ritar í þýzka bók
um fyrstu ár Atlants-
hafsbandalagsins, sem
væntanleg er innan tíð-
ar, að mat ráðherra rík-
isstjórnarinnar á ör-
yggishagsmunum
landsins og hætta á
stríði haustið 1956 hafi
ráðið hinni endanlegu
niðurstöðu málsins,
fremur en fjárhagsleg-
ur þrýstingur af hálfu
Bandaríkjanna.
„Allt fram til þess
að Sovétherinn réðst til
atlögu í Ungveijalandi
og stríð hófst fyrir
botni Miðjarðarhafs
stefndi vinstri stjórnin að brottför
Bandaríkjahers frá íslandi, en vildi
leysa málið í samkomulagi við
Bandaríkjastjórn,“ segir Þór í sam-
tali við Morgunblaðið.
í grein Þórs kemur fram að Al-
þýðuflokks- og framsóknarmenn hafi
alltaf óskað eftir því að halda áfram
varnarsamstarfi við Bandaríkja-
menn. Hugmyndir hafi verið um að
slíkt gæti orðið í svipuðu formi og
Keflavíkursamningurinn frá 1946,
en með honum tók bandarískt flugfé-
lag við rekstri Keflavíkurflugvallar,
en Bandaríkjaher hvarf af landinu í
stríðslok. Þór segir Keflavíkursamn-
inginn það fordæmi, sem ráðherrar
Alþýðuflokks og Framsóknarflokks
hafí haft fyrir augum þegar þeir
beittu sér fyrir að Alþingi samþykkti
endurskoðun varnarsamningsins frá
1951.
Efnahagslegur ávinningur
hliðarþáttur
Bandaríkjamenn samþykktu
haustið 1956 að veita íslendingum
lán, sem ætluð voru meðal annars
til virkjunarframkvæmda og annarr-
ar atvinnuuppbyggingar, sem var á
stefnuskrá vinstri stjórnarinnar. Þór
bendir í grein sinni á að því hafi
verið haldið fram að þessi fjárhags-
aðstoð hafí ráðið úrslitum um að
ekki var hróflað við vamarsamningn-
um, eins og samþykkt Alþingis hafi
staðið til. Hann er hins vegar ekki
sammála þeirri skoðun.
„Hið endanlega samkomulag, þ.e.
óbreytt ástand í Keflavík, réðst fyrst
og fremst af ástandinu í alþjóðamál-
um haustið 1956. Áður en stríðs-
hættan magnaðist, voru líkur á mál-
amiðlun [um brottför
hersins], sem mótaðist
af ýmsum ytri og innri
þáttum, sem greinilega
höfðu sín áhrif á endan-
lega niðurstöðu. Um-
hyggja fyrir öryggi þjóð-
arinnar var hins vegar
alltaf ráðandi þáttur í
utanríkisstefnu fslend-
inga og afstöðu þeirra
gagnvart bandamönnum
sínum [í NATO],“ segir
í greininni. „Sú tilhneig-
ing að sækjast eftir efna-
hagslegum ávinningi af
þeirri stefnu var mikil-
vægur hliðarþáttur. Eftir
kosningaslaginn 1956
leitaði meirihluti ríkis-
stjórnarinnar að lausn á vamarmál-
unum, sem sameinaði lágmarksöryggi
og mesta efnahagslegan ávinning,
innan þess ramma sem innanlands-
stjórnmálin settu. Kreppan í alþjóða-
stjórnmálum um haustið einfaldaði
stjórninni að ráða við þetta flókna
verkefni og tryggði með óvæntum
hætti óbreytt ástand mála.“
Þór segir í grein sinni að Alþýðu-
bandalagið, sem sat í stjórn með
Alþýðuflokknum og Framsóknar-
flokknum, hafi ekki getað komið
vörnum við í málinu. Flokkurinn
hafi átt á hættu að klofna vegna
innrásar Sovétmanna í Ungveijaland
og hafi kosið að halda sig til hlés í
ríkisstjórninni.
CIA greiddi hluta
námskostnaðar
Þór segir í grein sinni að frá árinu
1954 hafi Bandaríkjamenn óttazt um
stöðu sína hér á landi og gripið til
ýmissa aðgerða til að treysta hana.
Meðal annars hafi þeir reynt að efla
ítök sín í verkalýðshreyfingunni og
meðal stúdenta. I samtali við Morgu-
blaðið lætur Þór þess getið að banda-
ríska leyniþjónustan, CIA, hafi árið
1954 lagt á ráðin um að nota leyni-
lega sjóði sína til að greiða hluta af
námsaðstoð, sem íslendingum í há-
skólanámi í Bandaríkjunum var veitt.
„Leyniþjónustan hafði mikið fé
handa á milli á þessum árum og
aðrar ríkisstofnanir höfðu því til-
hneigingu til að leita til hennar um
fjárhagslega fyrirgreiðslu vegna
margvíslegra samskipta við útlend-
inga,“ segir Þór.
Bandaríkjamenn vildu
kjarnorkuréttindi
I grein Þórs kemur fram að við
gerð Keflavíkursamningsins 1946
hafi Bandaríkjamenn farið fram á
ákveðin réttindi til að hafa kjarn-
orkuvopn til reiðu á íslandi. Ólafur
Thors, forsætis- og utanríkisráð-
herra, hafi ekki léð máls á þessu.
Bandaríkjamenn hafi þrátt _ fyrir
þetta gert ráð fyrir að nota Island
til árása í kjarnorkustyijöld við Sov-
étríkin og framkvæmdir á Keflavík-
urflugvelli 1948-1951 hafi meðal
annars verið miðaðar við þarfír
sprengjuflugvéla, sem gátu borið
kjarnorkuvopn.
Eftir komu varnarliðsins 1951
hafi Bandaríkjamenn sótzt eftir að
fá að leggja mikinn flugvöll á Rang-
árvöllum (Base ,,X“) og hafí það
vakið tortryggni Bjarna Benedikts-
sonar utanríkisráðherra, sem lýsti
því margsinnis yfír við Bandaríkja-
menn að íslendingar gætu ekki und-
ir nokkrum kringumstæðum sam-
þykkt að landið yrði notað til árása.
„Bandaríska utanríkisráðuneytið ótt-
aðist áhrifin á hinn nýgerða varnar-
samning og gekk svo langt að veita
utanríkisráðherra leynilega trygg-
ingu fyrir því að landið yrði ekki
notað í árásarskyni, án samþykkis
íslenzkra stjórnvalda. Islendingar
gátu augljóslega ekki reitt sig á þetta
loforð ef í hart færi, en töldu betra
að hafa einhveija tryggingu en
enga,“ segir í grein Þórs.
Hann bendir einnig á að íslenzkum
stjórnvöldum hafí verið ljóst að land-
ið yrði ekki látið í friði í styijöld,
þótt íslendingar fylgdu hlutleysis-
stefnu. Ef hér væri ekki til taks vam-
arlið, væri mun meiri hætta á því
að Sovétmenn reyndu að ná Reykja-
víkur- og Keflavíkurflugvelli á sitt
vald. Þá yrði barizt um landið, því
að Bandaríkjamenn hefðu heitið því
að láta einskis ófreistað að ná ís-
landi úr höndum Sovétmanna. Eftir
það gætu Bandaríkjamenn síðan not-
að aðstöðu sína hér að vild án nokk-
urs samráðs við íslenzk stjórnvöld.
„Varnarsamningur við Bandaríkin
var því tvímælalaust betri kostur en
hlutleysi," segir Þór.
Þór Whitehead

TiiboÍsAayfir
í ttaykaiif bariaba
(AKL55E- +o sokkflbvixMrMíir öB
frá Sanpellegrino 0S
HVl
Kr-

London - vinsælasta borg Evrópu
Lundúnaferðir Heimsferða hafa fengið ótrúlegar undirtektir og
hundruðir sæta hafa nú selst til þessarar vinsælustu borgar Evrópu.
Nú eru fyrstu ferðimar að seljast upp enda höfum við aldrei boðið
jafn ótrúlega hagstæð kjör og nú í vetur með beinu flugi okkar til
mestu heimsborgar Evrópu. Glæsilegir gististaðir í boð, spennandi
kynnisferðir, besta verslunarborg Evrópu og íslenskir fararstjórar
Heimsferða tryggja þér ánægjulega dvöl í heimsborginni, sem á
þriðja þúsund íslendinga heimsóttu á vegum Heimsferða síðasta
vetur.
Bókaðu strax og tryggðu þér tilboðsverðið.
Verð frá kr. 19.930
Flugsæti til London með
flugvallarsköttum.
Verðfrákr. 24.930
M.v. 2 í herbergi, Butlins Grand,
3 nætur, 30. sept, 14/21 okt.
Ódýrastaði
versla
■ könnun
Evrópusambands/ns
Var London ódýrasta
verslunarborg Evrópu.
Austurstræti 17, 2. hæð • Sími 562 4600