Morgunblaðið - 18.08.1996, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 1996
MORGUNBLAÐIÐ
RÁÐSTEFNA íslenskra sagn-
fæðinga með grænlenskum
og dönskum fræðimönnum
var haldin í bænum Qaqortoq eða
Julianehab í Eystri-byggð á S-Græn-
landi í júnímánuði. Hrefna Róberts-
dóttir formaður Sagnfræðingafélags
íslands setti ráðstefnuna. Hópur 29
íslenskra sagnfræðinga, sem voru á
ferð um byggðir norrænna manna í
Eystri-byggð, hlýddu á fróðlega fyr-
irlestra ásamt heimamönnum og
tóku þátt í umræðum. Margt athygl-
isvert kom fram um sögu íslands
og Grænlands og verður tæpt á því
helsta sem frá var sagt. Aðeins eru
tekin fyrir sagnfræðilegu erindin og
þau eru ekki endursögð hér í þeirri
röð sem þau voru flutt á ráðstefn-
unni heldur eftir þeirri tímaröð sem
efni þeirra segir til um.
Norrænir menn og inúítar
Grænlenski fræðimaðurinn H. C.
Petersen frá Qaqortoq fjallaði í er-
indi sínu m.a. um samskipti nor-
rænna manna og inúíta. Hann rakti
sögu mannvistarleifa á Grænlandi
5.000 ár aftur í tímann þar sem nú
er Thulesvæðið og Scoresbysund.
Hin svokallaða Saqqaqmenning var
við lýði á V-Grænlandi fyrir um
4.000 árum en hvarf um 800 árum
fyrir Kristsburð og má að líkindum
kenna um breyttu loftslagi en ann-
ars er lítið vitað um forsöguleg
menningarsamfélög á Grænlandi.
Dorsetmenningin sem ríkti á V-
Grænlandi frá því 500 árum fyrir
Krist átti upptök sín við Hudsonflóa
í Kanada. Þegar tók að hlýna í veðri
flutti Dorsetfólkið sig til kaldari
staða á Austur-Grænlandi en víking-
Ýmislegt fróðlegt kom í Ijós þegar fjall-
--------------------------j,----------
að var um nógrannana Island og
Grænland fyrr og nú ó róðstefnu í
Qaqortoq ó S-Grænlandi í júní sl. Arn-
qldur Indrióqson sat róöstefnung og
greinir fró því helsta sem þar kom fram.
burð og hvernig það kemur heim og
saman við gamalt íslenskt tímatal.
Kom fram að einkar gott er að tíma-
setja söguna með tilliti til samtíma-
heimilda og má sýna í smáatriðum
hvernig sagan gengur upp sam-
kvæmt tímatali. Höfundur hefur
verið kunnugur lagarétti og þekkt
vel gang málaferla og réttarsöguleg
atriði en mikið af þeim málaferlum
sem rakin eru í þættinum má skýra
út frá veraldlegum og kirkjulegum
lögum íslenskum eins og Grágás og
gömlum kirkjurétti. Meðal annars
er getið um heimilisfang manna,
aðstæðum er nákvæmlega lýst þegar
menn eru vegnir og nöfn manna
nefnd við sáttagerðir. Fjöldi annarra
slíkra smáatriða sýna að stuðst er
við samtímarit og minnisgreinar við
nokkurskonar atvikalýsingar.
Var það niðurstaða Sveinbjörns
að þátturinn væri lært verk og sam-
inn á grundvelli margskonar rita,
tímatalsfræði og laga, annála, kon-
ungasagna auk minnisgreina þar
sem nöfn og smáatriði hafa verið
skráð en er nú glatað nema í þættin-
um sjálfum. Tilgangurinn með ritun
Grænlendingaþáttar hefur verið sið-
ferðilegur og lögfræðilegur. I um-
ræðum eftir erindi Sveinbjörns kom
fram tilgáta um hvar Eiði það sem
talað er um í Grænlendingaþætti er
að finna og nefnd landspilda á milli
Eiríksfiarðar og Einarsfjarðar en þar
yfír liggur leiðin Eiríksfjarðarmegin
að biskupsetrinu Görðum.
Siglingar til Grænlands
leggjast af
Fyrirlestur Helga Þorlákssonar
prófessors fjaiiaði um mögulegar
ástæður þess að siglingar lögðust
Ljósmyndir/Arnaldur Indriðason
ÍSLENSKIR sagnfræðlngar skoöa rústir hins forna biskupsseturs í Göröum í Eystrl-byggð.
RÚSTIR Þjóðhildarkirkju í Brattahlíð við Eiríksfjörð.
arnir settust að á Grænlandi við lok
hlýindaskeiðs sem ríkti fyrir 1.000
árum; þá var aðeins hlýrra en nú er.
Þar með var Petersen kominn á
söguöld íslendinga og minntist á
samskipti íslendinga og eskimóa eða
skrælingja eins og þau koma fyrir
í Flóamannasögu og víðar. Hann
rakti grænlenska þjóðsögu um stúlk-
una Navaranaaq sem talaði tveimur
tungum og spillti góðu sambandi
milli norrænna manna og inúíta.
Kom til blóðugra átaka og norrænu
mennimir voru á endanum sigraðir
og þeir hurfu úr Vestur-byggð. Pet-
ersen velti fyrir sér sannleiksgildi
sögunnar. Samskonar sögur eru til
víðar og utan Grænlands en hann
taldi að kjarninn í sögunni væri rétt-
ur, sagan hefði endurtekið sig. Hann
rakti aðrar sögur um góð samskipti
hinna ólíku þjóða en Petersen hefur
ferðast vítt og breitt um vestur-
strönd Grænlands og m.a. safnað
grænlenskum þjóðsögum. Sagði
hann að fundist hefðu fornleifar á
Thulesvæðinu sem gæfu ástæðu til
að ætla norrænir menn hefðu farið
lengra norðureftir til veiða en áður
var talið en um það verði ekkert
fullyrt.
Grænlendingaþáttur byggður á
heimildum
Viðfangsefni Sveinbjörns Rafns-
sonar prófessors var Grænlendinga-
þáttur Flateyjarbókar, öðru nafni
Einars þáttur Sokkasonar. Sagði
hann þáttinn í raun og veru samsett-
an úr margskonar heimildum en
Grænlendingaþáttur er talinn vera
skrifaður á 12. öld og er eitt af elstu
ritum íslensku fornbókmenntanna.
Sveinbjörn ræddi fyrst um heimildir
sem hugsanlegt er að höfundurinn
hafi stuðst við og nefndi m.a. skjöl
og munnlegar frásagnir. Tvær
helstu heimildirnar um Grænland á
miðöldum eru Grænlandsannáll eftir
Jón lærða og Grænlandslýsing ívars
Bárðarssonar, sem bæði eru til í
handritum frá 16. og 17. öld, en
Grænlendingaþáttur er að mati
Sveinbjörns unninn á svipaðan hátt
og þau rit.
Sveinbjörn rakti frásögnina í
Grænlendingaþætti kafla fyrir kafla
og ræddi síðan tímatalið í þættinum
og reyndi að grafast fyrir um hvern-
ig því væri háttað í árum eftir Krists-
niður milli Noregs og Grænlands á
14. öld og norræn byggð lagðist af
í kjölfarið. Nefndi hann í byrjun
nokkrar ástæður sem bent hafi verið
á í því sambandi. Sala á rostungs-
tönnum hafi snarminnkað í Evrópu
á 14. öld með auknum innflutningi
á fílatönnum, rostungsveiðisvæðin
hafi lagst af þegar Vestri-byggð fór
í eyði og meiri ís fylgdi kaldara lofts-
lagi, sem leiddi til erfiðari siglinga.
Svartidauði gekk yfir Noreg um
miðja 14. öld, gamli, norski knörrinn
hvarf á þessu tímabili en þýskættuð
flutningaskip komu í staðinn sem
þóttu óhentug fyrir hina löngu og
erfiðu siglingaleið, sjóræningjar réð-
ust á Björgvin árið 1393 og einokun
konungs á siglingaleiðinni hindraði
frumkvæði og gróf undan Græn-
landssiglingum.
Helgi tók hvert atriði fyrir sig og
vóg það og mat. Hann sagðist ekki
finna neinar vísbendingar um að
rostungstennur hafi þótt minni sölu-
vara á 14. öld en áður og tiltók sem
dæmi m.a. að sendimaður páfagarðs
í Björgvin hafi árið 1327 tekið við
tíundinni frá Grænlandi sem saman-
stóð af 784 kílóum af rostungstönn-
um. Heimildir sýna að tönnunum
hafi auðveldlega verið komið á mark-
að í Flandern og fékkst gott verð
fyrir; ein tönn samsvaraði fjórðungs-
parti af kýrverði umreiknað í íslensk-
an verðreikning. Þá virtust engin
tengsl á milli þess að veiðistaðir
norrænna manna við Diskóflóa, m.a.
Norðurseta, hafi lagst af um miðja
14. öld og þess að dró úr siglingum.
Siglingar héldu áfram en vitað er
um Grænlandsför frá Björgvin árin
1354 og 1366. Kenningin um rekís
og erfiðari siglingar í kjölfar kóln-
andi veðurfars kemur heim og sam-
an við hrakningarsögur íslandsfara
á seinni hluta 14. aldar. Bæði skrif-
legar heimildir og rannsóknir á bor-
kjörnum úr Grænlandsjökli sýna að
kólnað hafi í veðri og siglingar
reynst hættulegri. En grænlands-
siglingar hafa alltaf þótt hættulegar
og áhættusamar sagði Helgi og því
er ómögulegt að kveða á um hvaða
áhrif kuldatímabil hafi haft ná-
kvæmlega á siglingar.
Þeir sem fengu leyfi til Græn-
landssiglinga urðu að flytja vörur
fyrir konunginn heim til Noregs og
tíund kirkjunnar. Nefndi Helgi nokk-
ur dæmi því til stuðnings að frum-
kvæði til Grænlandssiglinga kom frá
konunginum og fór eftir vilja hans
og efnum og því var það undir hon-
um komið hvort þær héldust uppi.
Engar skrár eru til um siglingar frá
Noregi eða íslandi á árunum 1380
til 1410 nema skipa er lentu í hrakn-
ingum. Sjálfsþurftarbúskapur var
kjarninn í lífi porrænu Grænlending-
anna eins og íslendinga og því hefðu
endalok siglinga ekki endilega þýtt
endalok byggðarinnar að mati
Helga. Hann velti fyrir sér hvort
þekking á Grænlandssiglingum hefði
lagst af í tímans rás en menn þurftu
mjög að þekkja til siglingaleiðarinn-
ar og aðstæðna ef ekki átti illa að
fara og þeir menn voru kannski
vandfundnir sem treystu sér til
Grænlands í lok 14. aldar.
Norrænn
sjálfsþurftarbúskapur á
Grænlandl
Danski fornleifafræðingurinn Ge-
org Nyegaard fjallaði um hvernig
ætla mætti að norrænir menn hafi
dregið fram lífið á Grænlandi miðað
við fornleifar sem fundist hafa. Not-
aði hann sem útgangspunkt nýlegan
fornleifauppgröft í Qorlortoq-daln-
um um sex kílómetrum norðan við
Brattahlíð í Eiríksfirði þar sem
sauðfjárbóndi kom niður á norrænar
rústir fyrir algera tilviljun; hann var
að grafa frárennslisskurð. Meðal
þess sem fannst þar var það sem
menn telja vera hluta af strengja-
hljóðfæri og er það í fyrsta sinn sem
leifar af hljóðfæri finnast í rústum
norrænna manna á Grænlandi. Bú-
stofninn samanstóð af kúm, kindum
og geitum og vekur athygli hátt hlut-
fall geitaleifa. Má vera að geiturnar
hafi gengið mjög á viðkvæman tijá-
gróður og átt þátt í uppblæstri sem
orðið hefur sumstaðar um S-Græn-
land. Kattaleifar fundust í fyrsta
sinn á Grænlandi í Qorlortoq-dalnum
en svínarækt virðist fljótlega hafa
lagst af og hestar virðast hafa verið
fáir.
Selur var mikið veiddur en óvíst
er með hvaða aðferðum. Sennilegt
er talið að hann hafi verið veiddur
í net líkt og á íslandi og má vera
að fólk af nágrannabýlum hafi safn-
ast saman til veiðanna. Leifar hrein-
dýra eru fáar. Uppgreftir í Eystri-
byggð benda til þess að eftir því sem
nær dregur sjónum hafi selurinn
haft meiri þýðingu í búskapnum en
húsdýrin verið fleiri inni í fjörðunum.
Kom fram í máli Georgs að sam-
sæturannsóknir sem gerðar hafi ver-
ið á beinum er fundist hafa við upp-
gröft sýni að þegar leið frá land-
námstímanum hafi norrænir menn
reitt sig æ minna á landdýr en tekið
upp sel- og fiskveiðar í stærri stfl.
Þá hafa tímafrekar og hættulegar
veiðiferðir norður á bóginn yfir há-
sumarið að afla rostungstanna og
annarra dýrmætra útflutningsvara
tekið tíma frá búskapnum. Þær hafi
kostað mikinn mannafla og þegar
tók að fækka í byggðum hafi reynst
ómögulegt að snúa þróuninni við.
Uppgreftir í Vesturbyggð ýta undir
sannleiksgildi Grænlandslýsingar
Ivars Bárðarssonar þegar hann seg-
ist hafa komið að auðum kofum og
lifandi húsdýrum um miðja 14. öld
og nýjustu rannsóknir sýna að bú-
seta í Austurbyggð hafi að líkindum
lagst af fyrir 1440 en ekki um 1500
eins og áður var talið.
Banks kemurtil bjargar
Erindi Önnu Agnarsdóttur dós-
ents fjallaði áhuga íslendinga á
I
t
L
t-
I
í
l
t
€
t
i
t
I
i
C
H
I
p
c
i
V
i
i
I
i
i