Morgunblaðið - 18.08.1996, Blaðsíða 6
6 B SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST Í996
MORGUNBLAÐIÐ
í FÓTSPOR
FORNRA
SYNDASELA
Hinn 31. maí síðastliðinn fór
frá íslandi hópur fólks nokkuð
sérkennilegra erinda. FJörutíu
og sex íslendingar „gengu“ til
Rómar eða fóru í
„suðurgöngua eins og það hét
til foma. Þetta vom
Pálnatókavinir og var Magnús
Jónsson í forsvari félaga sinna
í þessari pílagrímsferð. Hann
upplýsti Guðrúnu
Guðlaugsdóttur um hver
hefði verið tilgangur
ferðarinnar og hverjir
Pálnatókavinir væm.
Gamla pílagrímaleibin: Mainz Róm
Leiöarvísir Nikuláss Bergssonar ábóta á Þverá
Meginsborg (Mainz)
Padus
PapéV'í P'asínsó
• Domnaborg
Társborgi
T
O
%
Tuscia V Krj$tínuborcp
Flavíansborg'^# Bóternisborg
Miöjaröarhaf
Róm
VIÐ í Pálnatókavinafélag-
inu, sem var stofnað á
söguslóðum Jómsvíkinga
í Póllandi, höfum á und-
anförnum árum ferðast
í fótspor feðranna, það er að segja,
við höfum farið á söguslóðir íslend-
ingasagna hérlendis og erlendis. Við
höfum það á dagskrá að stuðla að
áhuga félagsmanna á íslenskum
fornsögum með sameiginlegum
lestri, fyrirlestrum og ferðum á
söguslóðir. Við höfum það jafnframt
að markmiði að sanna tilvist Pálnat-
óka og koma því á framfæri við
aðal og almenning að hann sé forfað-
ir helstu konungsætta Evrópu.
Pálnatóki var, eins og allir eiga að
vita, voldugur, danskur víkingahöfð-
ingi og stofnandi hinnar fornu vík-
ingaborgar Jómsborgar.
Einhvern tíma kom sú hugmynd
fram að þrátt fyrir að við Pálnatóka-
vinir værum ekki syndugri en al-
mennt gerist væri ekki úr vegi að
við tækjum okkur saman og færum
í suðurgöngu að hætti íslenskra mið-
aldamanna. Var hafíst handa við að
undirbúa þá ferð. Liður í þeim undir-
búningi var sá að haldin voru tíu
kvölda námskeið og við fengum hina
ýmsu fræðimenn til að halda fyrir-
lestra um efni sem tengist suður-
göngu og þeim landsvæðum sem við
ætiuðum að ferðast um. Það kom í
ljós að áhugamenn um íslenskar
fornsögur virðast vera miklir
syndaselir sem þurfa á syndaafiausn
að halda umfram aðra landsmenn.
Alltjent varð það svo að áður en
varði var fjöldi væntanlegra píla-
gríma orðinn svo mikill að það þurfti
að ráðast í tvær ferðir. Tryggvi Sig-
urbjarnarson var í forsvari fyrir
seinni hópinn en Jón Böðvarsson var
dagskrárstjóri beggja ferðanna því
við leggjum okkur fram um að fylla
upp í ferðirnar með viðeigandi frá-
sögnum af söguslóðum, t.d. í þessu
tilviki um suðurgöngur íslendinga
til forna og fleira. Að námskeiði
loknu gáfum við út sérstakt vega-
Ljósmynd/Sigvrjón ísaksson
LYKLAR himnaríkis í fordyri Péturskirkjunnar í Róm, hins heil-
aga áfangastaðar íslenskra suðurgöngumanna.
FRÁ vinstri Árni Þ. Árnason einn helsti hvatamaður ferðanna
og Jón Böðvarsson andlegur dagsskrárstjóri suðurgöngumanna.
bréf á latínu og íslensku sem er
bein þýðing á slíku fornu vegabréfi
handa pílagrímum í suðurgöngu. í
því segir orðrétt:
Það er í senn réttlátt og guði þóknanlegt
að gefa vammlausum mönnum sanninda-
vottorð. Þénari vor „Magnús Jónsson" sem
er bæði guðrækinn og heiðvirður, ferðast
nú um lönd í von um syndaaflausn.
Vér biðjum í drottins nafni honum til
handa um kærleika allra þeirra sem hann
kynni að hitta á för sinni af ásetningi og
tilviljun. Megi menn fyrir guðs sakir og stöð-
ugar bænir okkar létta undir í nauðsynjum
hans, hýsa hann af manngæsku og bregð-
ast honum ei né íþyngja honum óverðskuld-
að. Þeir munu umbun hljóta af þeim sem
er alls heiðurs örlátur launari.
Sem betur fer reyndi ekki á ágæti
vegabréfsins.
En hvenær skyldi fyrst vera getið
um suðurgöngur íslendinga í ís-
lenskum fornritum?
„Einna fyrst sem ég veit til að
getið sé um suðurgöngu íslendings
er í Gísla sögu Súrssonar, þar segir
frá því að Auður kona Gísla og
Gunnhildur mágkona hennar fóru
eftir fall Gísla til Danmerkur og tóku
trú í Heiðarbæ og gengu „suður“.
Þetta gæti hafa verið í kringum árið
980. Það er eins með þær stöllur
og svo marga aðra sem tóku sér
slíka ferð á hendur að þær komu
eigi aftur. Að sjálfsögðu er getið um
marga aðra suðurgöngumenn ís-
lenska, Brennu-Flosi og Kári Söl-
mundarson, svo einhvetjir séu nefnd-
ir úr íslendingasögunum, gengu báð-
ir suður og urðu betri menn á eftir.
í Sturlungu er margra suðurgöngu-
manna getið. Sturla Sighvatsson og
Órækja Snorrason „riðu báðir suður
og sunnan" á hestum góðum sem
Valdimar konungur Knútsson, af-
komandi Pálnatóka, lagði þeim til.
Við í Pálnatókavinafélaginu fór-
um að sjálfsögðu í fótspor þessara
og annarra suðurgöngumanna en
þó sérstaklega í fótspor Nikulásar
Bergssonar ábóta á Munkaþverá
sem skrifaði um ferð sína merka
leiðarlýsingu í kringum árið 1150.
Þessi leiðarvísir og borgarlýsing
Nikulásar, eins og hann nefnir hana,
hefur verið skrifuð sem ferðabók
fyrir norræna suðurgöngumenn og
hefur geymst mjög heil. Hann lýsir
leiðinni frá Islandi til Noregs og
þaðan til Rómar og áfram alla leið
til Jerúsalem, þangað sem hann
reyndar fór sjálfur. En við fórum inn
á hans leið við Mainz eða Meginsó-
borg, eins og Nikulás kallar hana.
Frá Mainz var áður „flestra manna
för“ eftir krókóttri götu til Sviss og
áfram til Rómar og vorum við að
flestu leyti trú leiðarvísinum. Lýsing
Nikulásar er mjög nákvæm, hann
tiltekur alla staði sem hann gistir í,
dagleiðir og kemur með ýmsar til-
vitnanir, svo sem eins og þegar hann
fer um Saxland, þar segir hann að
búi þjóð kurteisust og geti norrænir
menn mikið af henni lært.
Við Pálnatókavinir hófum ferðina
eftir flug til Lúxemborgar. Þar sem
við ætluðum hvorki að ganga né ríða
suður stigum við upp í rútubíl sem
ítalskur bílstjóri ók rakleiðis til Ma-
inz. Þar skoðuðum við hina frægu
dómkirkju og gistum fyrstu nóttina.
Við ókum síðan í gegnum Speyer,
eða Spíru, eins og Nikulás nefndi
borgina. Þar var, eftir því sem hann
greinir frá, biskupsstóll af Maríu-
kirkju og þar er Maríukirkjan enn.
í Strassborg gistum við næstu nótt.
Daginn eftir var ekið í gegnum Sviss,
en aðaláherslan í þessari ferð var
Ítalía, þar var svo margt fyrirhugað
að gera. Undirbúningur ferðarinnar
hafði miðast að því, einkum á Ítalíu,
að gista á stöðum sem tengja mætti
við suðurgöngu manna á miðöldum,
svo sem klaustrum eða kristilegum
gistiheimilum. Höfðum við notið frá-
bærrar aðstoðar góðs vinar okkar
og íslandsvinar, Eduardo Salerno,
ásamt undirbúningi sem Úrval-
Útsýn hafði annast.
Til Ítalíu fórum við eins og Nik-
ulás í gegnum St. Bernharðsskarð.
Það var nýbúið að opna skarðið ,
þrátt fyrir að kominn væri 2. júní
og er það fyllilega í samræmi við
frásögn Nikulásar, en hann talar um
að þar sé oft á Ólafsmessu á sumri
„snær á grjóti og ís á vatni". Efst
í St. Bernharðsskarði er sæluhús og
klaustur sem heilagur Bernharður
stofnaði á elleftu öld og áttum við
ánægjulega stund með munkunum
þar sem sýndu okkur kirkjuna og
klaustrið og fræddu okkur um starf-
semi þess á umliðnum öldum.
Þetta var mjög löng dagleið og
frá St. Bernharðsskarði fórum við
til Aosta eða Ágústa eins og Nikulás
nefnir hana, en í fjalladal í nágrenni
borgarinnar gistum við á kristilegu
kærleiksheimili, sem við nefndum
svo, og kennt er við heilagan Kristó-
fórus. Presturinn sem tók á móti
okkur, faðir Ágúst, var ásamt
Guðnýju Margréti Emilsdóttur, far-
arstjóra Úrvals-Útsýnar og hjálpar-
hellu okkar á Ítalíu, farinn að hafa
miklar áhyggjur af okkur því við
vorum þremur klukkutímum á eftir
áætlun. Þau höfðu hugsað hlýtt til
okkar og beðið fyrir okkur og létti
þeim mjög þegar við ókum í hlað.
Eftir erfiða ferð yfir Mundiufjöll, en
svo voru Alparnir kallaðir á dögum
Nikulásar, þógum við af okkur ferð-
arykið og fórum í messu í lítilli kap-
ellu, sem sungin var á latínu og
þeir sem það vildu gengu til altaris.
Faðir Ágúst hafði mikinn áhuga
á að við kæmum við í kirkju safnað-
ar heilags Kristófórusar, sem við
gerðum í borginni Vercelly eða Frið-
sælu sem Nikulás nefnir hana svo
skemmtilega. Næsti gististaður okk-
ar var borgin Lucca, en um þá borg
segir Nikulás að þar sé biskupsstóll
af Maríukirkju og í henni róða sú
er Nikudemus lét gera eftir Guði
sjálfum. Hún hefur samkvæmt Nik-
ulási „tveimur sinnum mælt, í annað
sinn gaf hún skó sinn aumum manni
en annað sinn bar hún vitni rægðum
manni“. Þessi kraftaverk eru ekki
þekkt en róðan er enn þann dag í
dag dýrmætasti gripur kirkjunnar í
Luccu. Annað skemmtilegt í frásögn
Nikulásar er að Eiríkur Danakon-
ungur Sveinsson hafi um árið ellefu
hundruð lagt fé til Luccu þegar hann
var í suðurgöngu þannig að norræn-
ir menn gætu drukkið þar öl ókeyp-
is „að ærnu“, eins og hann orðar
það. En við komumst að þeirri niður-
stöðu eftir mikla leit og margvísleg
vonbrigði að líkast til væri fé Eiríks
í Luccu gengið til þurrðar og búið
að leggja skála hans niður.
En Lucca kemur heldur betur við
sögu í íslenskum ritum miðalda því
að í sögu Hvamms-Sturlu er sagt
frá stórmerkum deilum, sem hafa
verið kallaðar Deildartungudeilur og
segja má að hafi víðtækar afleiðing-
ar fyrir íslenska menningu. Deilur
þessar risu út af arfi eftir Þóri auðga
prest frá Deildartungu og konu hans,
Þorlaugu, sem var dóttir Páls Sölva-
sonar prests í Reykholti. Þau höfðu
eignast andvana börn og í vanmætti
sínum hét Þorlaug suðurgöngu og
fóru þau hjón í þeim tilgangi fyrst
til Noregs. Á leiðinni eignast Þorlaug
son sem þau skildu eftir í Noregi
þegar þau héldu suður til Rómar.
Það er skemmst frá því að segja að
þau hjónin Þórir og Þorlaug létust
á suðurgöngunni og sonur þeirra í
Noregi. Upp úr þessu risu miklar
erfðadeilur, hvert þeirra þriggja
hefði lifað lengst og hver ætti arf-
inn, sem var geysimikill. Suðurfarar
sögðu frá því að Þórir hefði látist í
Luccu en Þorlaug hefði lifað mann
sinn og son og komist til Rómar en
látist á heimleiðinni. Því var það að
faðir hennar tók allt fé þeirra undir
sig. Böðvar, tengdafaðir Hvamms-
Sturlu, fór með erfðamálið fyrir hönd
ættingja Þóris. Þeir tengdafeðgar
voru ekki vanir að gefa neitt frá
sér. Því var það á sáttafundi í Reyk-
holti að kona Páls Sölvasonar hljóp
með hnífi að Sturlu og mælti: „Hví
skal ég eigi gera þig þeim líkastan
sem þú vilt líkastur vera, en það er
Óðinn.“ Hún veitti honum ekki mik-
ið sár en Sturla kunni að gera meira
úr því en efni stóðu til og gerði gífur-
lega háar fjárkröfur á hendur Páli
fyrir árás konu hans. Páll, sem sá
fram á gjaldþrot sitt og sona sinna,
leitaði þá ásjár Jóns Loftssonar, sem
var óumdeilanlega mestur höfðingi
landsins og leysti hann málið á allt
öðrum nótum en Sturla gerði kröfur
um, en þó þannig að hann bauð
Snorra, syni Sturlu, fóstur og sumir
vilja halda því fram að í Odda hjá
Jóni hafi grunnurinn verið lagður
að ritsnilld Snorra.
Næsti áfangastaður var Siena,
eða Langasýn að hætti Nikulásar.
Sú nafngift er vel við hæfi því Siena
stendur á hæð og sést vel í mikilli
fjarlægð. Nikulás fór frá Luccu á
þremur dögum en fyrir okkur var
þetta steinsnar. Við höfðum gaman
af því að hann minnist á það í leiðar-