Morgunblaðið - 18.08.1996, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 18. ÁGÚST 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Svo sem við
viljum!
AÞESSUM árs-
tíma, þegar nálg-
ast gerð fjárlaga með
tilheyrandi átökum
um fjárveitingar,
Gárur
auma sjúklinga
má draga fram
tvær birtingar-
eftir Eltnu Pálmadóttur myndir í þessum
mánuði. 1. ágúst
hækkuðu ríkisforstjórar með úr-
skurði í launum um 6-9% og í
lok mánaðarins verða þúsundir
aldraðra og öryrkja fyrir tekju-
tapi frá þessum sama sjóði. Ekki
legg ég dóm á hvort þetta eða
hitt sé sanngjarnt, er eflaust
gott ef nóg væri í kassanum.
Kjarni málsins er að það kemur
allt úr sama sjóðnum. Ef þarf
að velja á milli þess að veita
hópi geðsjúkra sjúkrahúsvist og
forða þeim af heimilunum og
götunni og skera upp kvalda
aldraða sjúklinga eða hins vegar
að auka risnu og umsvif á toppn-
um, þá ímyndaði maður sér svar-
ið.
En auðvitað mundu kjörnir
forsjármenn ekki bara ræða um
niðurskurð á þeim liðum sem
varða sjúka og aldraða um leið
og aukin er yfirbyggingin ef
þeir teldu ekki að það yrði sam-
þykkt. Það er líka komið í ljós.
I könnun sem gerð var um hvað
réði vali kjósenda á forseta, bar
að eigin sögn, hæst trúna á
hæfni hans til að ganga í augun
á útlendingum. Traust eða heið-
arleiki virtist að vísu gott, en
að koma vel fyrir og kunna sig
í samskiptum við útlendinga réð
þó úrslitum um valið hjá 69%
af kjósendum nýs forseta. Það
metur þjóðin mest?
Út af fyrir sig ætti það
kannski ekki að koma á óvart.
Að ganga í augun á útlendingum
hefur a.m.k. um nokkurt skeið
skift þessa litlu eyþjóð gífurlegu
máli. Við sækjúm með slíkum
ákafa og miklum svo fyrir okkur
hvert hrós sem við sem þjóð eða
einstaklingar fáum í útlöndum
eða frá gestum okkar að spaugi-
legt er. Trúum því svo einlæg-
lega að ef Islendingur nær góðu
prófi og stendur sig vel í ein-
hveiju í útlöndum eða fær hrós
í erlendu blaði, þá sé hann allt
að því heimsfrægur og við þýð-
um það í blöðum svo við getum
öll velt okkur upp úr því. Og við
trúum því svo einlæglega að
hver útlendingur sem drepur hér
niður fæti verði svo uppnuminn
af landi og þjóð að hann verði
íslandsaðdáandi út ævina, að
jafnvel var um daginn í blaði
farið að nefna poppstjörnuna
„íslandsvininn Bowie“ áður en
hann steig á land. Þetta hefur
gengið alveg upp í toppinn, þar
sem það verður örugg vissa að
nokkurra daga heimsókn íslend-
ings á erlenda grund hafi aflað
eilífrar aðdáunar á íslandi. Nú
kemur eðlilega upp mikil ólga
og átök í opinberri umræðu. í
þetta sinn kemur hún vegna for-
setakosninga í kjölfar umræðu
um forsetaembættið. Allt af hinu
góða í lýðræðisþjóðfélagi. For-
seti íslands er toppurinn á ísjak-
anum, sem upp úr stendur og
til sýnis. Við að þessum umræð-
um slær svona saman hefur
smám saman verið að birtast
allra sjónum mynd af Islending-
um, hvað þeir telja mikilvægast
og hvernig við erum inn við bein-
ið. Ég get ekki sagt að mér geðj-
ist sérstaklega að þeirri mynd.
Við blasir mynd af skuldugri
þjóð, vaxtagreiðslur ríkissjóðs
16% í fyrra og hækkandi. Aug-
ljóslega getur ekki svo til geng-
ið. Laukrétt hjá Friðriki fjár-
málaráðherra að jafnvægi verð-
ur að nást í ríkisfjármálum -
með einhveijum ráðum.
í óhjákvæmilegum sparnaði
og niðurskurði berast böndin
auðvitað að stærstu útgjaldalið-
unum, heilbrigðisþjónustu og
skólakerfi. Þegar komið er inn
að merg á spítulunum, er farið
að sjúga út merginn. Það horfum
við á núna. Sá á kvölina sem á
völina. Skiljanlegt að þegar fjár-
skammturinn er gernýttur og
uppurinn, þá fari hann í slys og
bráðasjúkdóma umfram önnur
mannsins mein. En þá kemur
það niður á öldruðum/ellideild-
um, bækluðum/Grensásdeild og
geðsjúkum/lokun geðdeilda. Sú
útskýranlega en ógeðfellda sýn
blasir við með heiftúðlegum deil-
um og reiptogi um þetta afmark-
aða fé.
Samtímis blasir við önnur
mynd, ef-við lyftum sjónum upp
á toppinn í samfélaginu, til for-
setaembættisins. Þar er þenslan
nánast óheft, í húsakaupum og
byggingum á Bessastöðum og á
skrifstofu, í rekstri og mannafla.
Menn sjá þetta um kíkjugöt.
Verið er að innrétta í nýja for-
setahúsinu sérstaka skrifstofu
fyrir forsetafrúna, sem væntan-
lega þarf þá ritara. Fráfarandi
forseti er kominn á risnu, auk
eftirlauna. Þarna er ekki verið
að tala um persónur sérstaklega,
heldur embættið, sem lögum
samkvæmt er bara eitt, forseta-
embættið. Ekkert sem heitir
embætti fyrrverandi forseta eða
embætti forsetafrúar, enda
komst síðasti forseti með sóma
af án maka í því embætti. Hjú-
skaparstétt og fjölskylduhagir
eru sem betur fer á íslandi einka-
mál kjörins forseta, hvað þá vitum við, sem lengi höfum horft
hvar börnin urðu til. Enn sést
ekki hvort eða hve mikið verði
ljölgað í starfsliði forsetaemb-
ættisins eða hvort þensla eða
samdráttur verður í opinberum
veisluhöldum og ferðum. Vænt-
anlega verða sömu birtingar-
kröfur gerðar um það eins og
um mannafla á spítölunum og
skólunum.
Til að einangra þetta ekki við
forsetaembættið á toppnum og
í nærmynd upp á suma þessa
atburði, að það er okkar háttur
að ýkja alia þessa aðdáun þegar
hún er tíunduð hér heima, enda
þurfum við lítil þjóð á því að
halda að reigja okkur ofurlítið.
Hefur bara verið til að brosa að
því! En þegar það verður að
bruðli á kostnað þeirra sem
skortir verður það ósköp bijóst-
umkennanlegt.
Svona erum við víst bara.
MANIMLÍFSSTRAUMAR
UEKNISWRIEDl/Hversu hœttulegt er ab vera meb háan
Hjartaðog
blóðþrýstingurinn
í raun ekki sjúkdómur heldur sjúk-
dómseinkenni en um sjúkdóminn
sem veldur þessu er ekki mikið
vitað. Vitað er að erfðir skipta
miklu máli, barn sem á báða for-
eldra með háþrýsting er t.d. í veru-
legri h'ættu að fá sjúkdóminn.
Ýmsir umhverfisþættir skipta líka
máli, t.d. hækka offita, reykingar
og mikil áfengisneysla blóðþrýst-
inginn. Háþrýstingur er algengur,
í Evrópu og Norður-Ameríku fá
10-20% fólks þennan sjúkdóm.
Flestir fá sjúkdóminn á aldrinum
25 til 55 ára og hann er sjaldgæf-
ur fyrir tvítugt.
En hveijar eru þá hætturnar
við að hafa of háan blóðþrýsting?
Þetta fer að vísu dálítið eftir því
hversu mikil hækkunin er en ef
ekkert er að gert getur þessi sjúk-
dómur stytt líf fólks um mörg ár
og jafnvel marga áratugi. Það er
þó veruleg huggun að með viðeig-
andi meðferð er hægt að koma í
veg fyrir eða a.m.k. teíja mikið
fyrir fylgikvillunum. Það er fyrst
til að taka að hár blóðþrýstingur
hefur mjög slæm áhrif á hjarta
og æðar. Hann stuðlar að æða-
kölkun og eykur þannig hættu á
kransæðasjúkdómi og alvarlegum
VERALDARVAFSTUR/£> óvinsælt ab spara orkunaf
Spamaðarieiðir
ogþjóðarhagsmunir
Á SAMA hátt og Ohms-lögmál
segir okkur að rafspenna sé
margfeldið af rafstraumi og við-
námi, er blóðþrýstingurinn marg-
feldið af því blóðmagni sem hjart-
að dælir á tímaeiningu og viðnámi
æðakerfisins. Hjartað þjónar
fyrst og fremst þeim tilgangi að
dæla blóðinu um æðakerfið en auk
þess myndast í hjartanu hormón
sem hafa áhrif á útskilnað salta
í nýrum. Hjartað er hannað sem
dæla og er það ákaflega vel byggt
líffæri sem þjónar hlutverki sínu
vel. Ýmsar gerðir af dælum líkja
eftir starfsemi hjartans með góð-
um árangri. Meginslagæð líkam-
ans nefnist ósæð og dælir hjartað
blóðinu út í hana. Þegar hjartað
dregst saman og dælir blóði út í
ósæðina hækkar þrýstingurinn í
slagæðum líkamans og nær há-
marki við lok hjartasamdráttar-
ins; þetta eru efri mörk blóðþrýst-
ingsins. Á meðan hjartað hvílist
milli samdrátta, rennur blóðið út
eftir slagæðakerfinu, við það
lækkar slagæðaþrýstingurinn og
nær lágmarki rétt áður en hjartað
dregst saman næst; þetta eru
neðri mörk blóðþrýstingsins.
Blóðþrýstingur er því ávallt gef-
inn upp sem tvær tölur, efri mörk
og neðri mörk, og einingin sem
enn er notuð er mm Hg (milli-
metrar kvikasiifurs). 011 helstu
atriði þess sem hér hefur verið
lýst hafa verið þekkt mjög lengi
og um þau er enginn ágreiningur
meðal vísindamanna.
*
Ilíkamanum eru nokkur stjórn-
kerfi sem halda blóðþrýstingi
og æðaviðnámi í jafnvægi og hafa
það að markmiði að nægjanlegt
blóðmagn streymi um öll líffæri
líkamans. Mikilvægasta kerfið af
þessu tagi er oft-
ast kennt við boð-
efnin eða hormón-
in renín og
angíótensín og
þekkt er í öllum
aðalatriðum
hvernig þetta
kerfi starfar. Eðli-
legt er að efri
mörk blóðþrýstings séu undir 130
og neðri mörk undir 85. Ef efri
mörkin eru 140 eða yfir eða ef
neðri mörkin eru 90 eða þar yfir,
er talað um að viðkomandi sé með
háan blóðþrýsting eða öðru nafni
háþrýsting. Hár blóðþrýstingur er
eftir Magnús
Jóhonnsson
blóbþrýsting?
FYRIR skömmu komst nefnd á
vegum fjármálaráðherra að þeirri
niðurstöðu að aflétta þyrfti ýmsum
einokunarleiðum tengdum for-
tíðarvanda þjóðfélagsins. Þar á
meðal var þess getið að gefa orku-
söluna í landinu fijálsa. Ennfremur
hefur komið fram nýlega að
Reykjavíkurborg hyggst lækka
orkukostnað sinn verulega með því
að virkja á eigin vegum hitasvæðið
á Nesjavöllum.
Hvorutveggja eru stórtíðindi hjá
þjóð, sem enn er bundin á
klafa gamallar einokunarhugsunar.
Sjálfsmeðvitundar sem var fengin
í arf við skilnaðinn frá danska kon-
ungsríkinu.
En hvað er
hægt að gera
fleira en þetta til
að hagræða í orku-
notkun? Þar má til
dæmis nefna
eftir Einar ■ Ktengt
Þorstein sjalfbærn þroun
eins og betri ein-
angrun húsa, blöndun á innanlands
framleiddu alkóhóli í bensínið og
gjörbreyting veiðiflotans. Bæði með
skiptingu hans í sóknarskip og afla-
flutningaskip og síðan með notkun
vatnsþrýsti afldrifs í stað knúnings
með skrúfum.
Það, sem kemur ef til vill mörg-
um á óvart, er þó enn ein leið-til
sparnaðar, sem ekki er mikið haldið
á lofti. Það er fyrst og fremst vegna
þess að hún kemur til með að
stugga við kerfinu. Hér er um að
ræða tiltölulega ódýran útbúnað við
rafstraumsinntak í hús og fyrir-
tæki, sem getur lækkað orkukostn-
að neytandans frá 20 til 50% eftir
aðstæðum.
Hér er enginn galdur á ferðinni
heldur einfaldlega hugvit og góð
þekking á raffræði. Samt er það
svo að rafmagnssérfræðingar
landsins hafa ekki lært um þetta
tiltölulega einfalda straumstýring-
artæki í sínum skólum og þurfa því
fyrst að taka á þessu með eigin
mælingum áður en þeir trúa þessu.
En staðreyndin er engu að síður sú,
að tækið virkar og það löglega, ef
einhver skyldi halda að hér væri
verið að tengja framhjá eða bijóta
gamalkunnug náttúrulögmál!
Þessi tæki hafa verið notuð síð-
astliðin tíu ár alls staðar erlendis,
þar sem meðvitund um orkusparnað
er orðin innbyggð í daglegt líf fólks.
Þau eru til dæmis orðinn liður í
heildar þjóðarhagslegum orku-
sparnaði Breta. Uppgötvun tækis-
ins var tekið fagnandi af stórum
orkukaupendum eins og British
Airways, British Seaways, British
Railways, sem gátu minnkað orku
kostnaðarliði sína verulega með
þessum hætti. - En hvað með mig
og þig, eins og segir í danslaginu
góða? Hvernig stendur á því að
þessi nýjung er ekki komin hingað
til okkar tækninýjungaglöðu þjóð-
ar? Þjóðar sem þó fyrir 110 árum
var búin að fullnýta aðra breska
uppgötvun aðeins tíu árum eftir að
hún kom fram? Eitt tákn íslenskrar
húsagerðarlistar: Bárujárnið!
Við komum að þvi; en skoðum
fyrst um hvað er hér að ræða: Orku-
sparnaðartækin tengd Econolight
byggir á nokkrun aðskildum þáttum
sem má nota eina sér eða alla sam-
an: 1) Það vakir stöðugt yfir orku-
notkuninni. 2) Fylgist með spennu,
straumi og afli. 3) Stýrir spennunni