Morgunblaðið - 01.09.1996, Blaðsíða 33

32 SUNNUDAGUR 1. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 1. SEPTEMBER 1996 33
flfotigtiuMaMí
STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÞJÓÐAREIGN-
ÞJÓÐARGJÖF
IDAG hefst nýtt kvótaár. Það
markar þáttaskil, ekki sízt vegna
þess, að nú er þorskkvóti aukinn í
stað þess, að hann hefur minnkað
eða staðið í stað mörg undanfarin
ár. Þetta eru gleðifréttir vegna þess,
að aukning þorskkvótans er stað-
festing á því, að þorskstofninn við
íslandsstrendur er að rétta við.
Samkvæmt lögum, sem samþykkt
hafa verið á Alþingi íslendinga eru
fiskimiðin sameign íslenzku þjóðar-
innar. í þvi' felst að fiskistofnarnir
eru eign þjóðarinnar. Þorskkvótinn,
sem hefur verið ákveðinn fyrir þetta
kvótaár 186 þúsund tonn, er skv.
því eign þjóðarinnar. Á síðasta ári
var þessi kvóti 155 þúsund tonn.
Aukningin nú nemur því 31 þúsundi
tonna. Miðað við meðalverð á kílói
af þorski á tímabilinu maí 1995 til
apríl 1996 er markaðsvirði þessarar
aukningar um tveir og hálfur millj-
arður króna.
Þessi þjóðareign er afhent útgerð-
armönnum í dag án nokkurs endur-
gjalds. Þegar vinnudagur hefst á
morgun geta þeir hins vegar hafizt
handa um að selja þennan viðbótark-
vóta og heildarsöluverð aukningar-
innar, sem þeir fá fyrir ekki neitt,
er um tveir og hálfur milljarður. Er
þetta eðlilegt? Er þetta réttlátt? Er
yfirleitt nokkurt vit í slíku kerfi?
Um þetta lykilatriði hafa staðið
linnulausar deilur í þjóðmálaumræð-
um hér allan þennan áratug og þeim
er ekki lokið. Útgerðarmenn hafa
beitt ýmsum röksemdum gegn kröf-
um um, að þeir eigi að greiða fyrir
réttinn til þess að nýta þjóðareignina,
þ.e. fiskimiðin. Ein helzta röksemd
þeirra hefur verið sú, að útgerðarfyr-
irtæki á íslandi væru svo illa stödd,
að þau hefðu ekki efni á að greiða
slíkt gjald. Þeir hafa að vísu aldrei
útskýrt hvernig þeir hafa haft efni á
því að greiða þetta gjald hver í vasa
annars á undanförnum árum en lát-
um það vera. Það hafa vissulega
verið rök, að útgerðin væri illa stödd.
En þau rök eiga ekki lengur við.
Ársreikningar og milliuppgjör ís-
lenzkra útgerðarfyrirtækja sýna, svo
ekki verður um villzt, að gjörbreyting
hefur orðið í rekstri þeirra á undan-
förnum árum. Hlutabréf í íslenzkum
útgerðarfyrirtækjum eru nú bæði
eftirsótt og í háu verði.
Önnur röksemd útgerðarmanna
hefur verið sú, að þeir hafi sótt sjó-
inn og nýtt fiskimiðin og þess vegna
sé eðlilegt, að þeir sitji við annað
borð en aðrir landsmenn en greiði
síðan skatta af atvinnustarfsemi
sinni. Veikleikinn í þessari röksemd
hefur alltaf verið sá, að hið sama á
við um sjómennina. Þeir hafa sótt
sjóinn og nýtt fiskimiðin. Þeir eru
eigendur fiskimiðanna eins og aðrir
landsmenn. Ef þeir, sem hafa nýtt
fiskimiðin, eiga meiri rétt en aðrir
eigendur þeirra er eðlilegt að það
eigi jafnt við um sjómenn sem út-
gerðarmenn.
Nú er alveg hægt að taka tillit
til þeirra sjónarmiða, að þeir af eig-
endum auðlindarinnar, sem hafa lagt
mest af mörkum til nýtingar hennar
njóti þess og þá er eðlilegt og sann-
gjarnt að taka tillit til þess við verð-
lagninguna sjálfa, að hún verði lægri
sem því nemur.
Ástæðulaust er að fjalla um aðrar
röksemdir útgerðarmanna eða tals-
manna þeirra, svo sem að veiðileyfa-
gjald væri sérstakur skattur á lands-
byggðina. Það eru pólitískar upp-
hrópanir, sem engu máli skipta.
Það voru alvarleg mistök hjá Al-
þingi og ríkisstjórn að auka þorskk-
vótann án þess að taka um leið upp
veiðileyfagjald. Stuðningur við slíkt
gjald hefur vaxið smátt og smátt
og er nú orðinn mjög almennur
meðal fólksins í landinu. Hann verð-
ur líka stöðugt meiri á Alþingi og
nú er svo komið, að jafnvel innan
Framsóknarflokksins heyrast sterk-
ar raddir um, að tími sé kominn til
breytinga. Þótt ólíklegt sé, að meiri-
hluti sé á Alþingi fyrir veiðileyfa-
gjaldi hafa þau met jafnazt mjög á
síðustu árum.
Meðal útgerðarmanna sjálfra eru
fleiri og fleiri, sem vilja ganga til
samninga við aðra landsmenn um
að gjald verði greitt fyrir réttinn til
að nýta fiskimiðin. Eftirminnileg er
í þeim efnum ræða Árna Vilhjálms-
sonar, prófessors og stjórnarform-
anns Granda hf. á aðalfundi fyrir-
tækisins fyrir nokkrum misserum.
Pjölmargir fræðimenn hafa tekið í
sama streng. Fyrir fimm árum flutti
Jónas H. Haralz, sem verið hefur
einn helzti sérfræðingur þjóðarinnar
í efnahags- og atvinnumálum í ára-
tugi, ræðu á háskólahátíð, þar sem
hann sagði m.a.:„Þá fyrst þegar
rekstur sjávarútvegsins er kominn á
nýjan og traustan grundvöll, ætti
hóflegt afgjald af veiðileyfum, er
veitt væru til langs tíma að koma
til álita." Getur nokkur efast um að
þær forsendur eru fyrir hendi nú?
Það er með engu móti hægt að
réttlæta þá ákvörðun stjórnvalda að
afhenda útgerðarmönnum í dag
verðmæti, sem nema um tveimur og
hálfum milljarði króna, fyrir ekki
neitt, sem þeir geta svo tekið til við
að selja á morgun og fá beinharða
peninga fyrir.
Nú er þau þáttaskil, að tímabært
er að helja á ný umræður af fullum
krafti um það hvernig sú málamiðlun
getur orðið á milli þjóðar og útgerð-
ar, sem allir geta unað sæmilega við.
1 ri f FYRIR-
ÍOI • lestri sem
bandaríska skáldið
Robert Bly fluttí um
ljóðlist lagði hann
mikla áherzlu á hljóm,
ástríðu og hrynjandi,
en þó umfram allt image, myndina
(imago - á latnesku). Auk hljóms,
hrynjandi og sögu er myndin sá
þáttur ljóðsins sem heldur vefnum
uppi. T.S. Eliot lagði mesta áherzlu
á myndina.
Robert Bly tók dæmi af Shake-
speare þegar hann talar um sea of
troubles. Það er mynd. Og afhveiju
er áhrifameira að segja haf af
vandamálum, en ekki einungis
vandamál? Það er vegna þess segir
Bly að myndin er miklu nær nátt-
úruöflunum en annars og því
áhrifameiri en ella. Venjuleg vanda-
mál vekja varla þá ástríðu með
skáldum sem er ein af forsendum
ljóðlistar. Hafsjór af vandamálum
fer ekki milli mála. Við bókstaflega
sjáum vandamálin fyrir okkur sem
illviðráðanlegt haf eða yfirferðarillt,
einsog segir í Hrafnkels sögu.
Mynd á einkar vel við í stuttum
kvæðum, gerir þau áhrifamikil og
eftirminnleg. Hún sekkur í undirvit-
undina, safnast I sjóðinn og fylgir
huganum einsog landslag. Hverfur
svo annað veifið inní hugsun okkar,
oft óafvitandi. Og við sjáum hana
fyrir okkur.
Mynd er ekki líking. Hún er ekki
samanburður við eitthvað annað.
Hún er ekki samlíking, borin fram
með samanburðarorðum (eins og,
líkt og, sem). Slíkur samanburður
er algeng stílbrögð í skáldskap og
raunar algengasta myndmál Hó-
mers og annarra gamalla ljóðsagna-
höfunda.
En þótt myndin sé ekki líking
getur hún gegnt svipuðu hlutverki
og beinar líkingar eða myndhvörf
(úr gríska orðinu metaphora sem
merkir tilfærsla). Þá
eru orð flutt inní nýtt
merkingarsvið án
samanburðar einsog
Kristur gerði þegar
hann sagðist vera ljós
heimsins, en ekki ein-
sog ljós heimsins. Það er ekki sama
að segjast vera Kristur eða einsog
Kristur. Þess vegna geta menn tal-
að um að breyta eftir Kristi án
þess það sé guðlast.
Kenningar eru e.k. myndhvörf,
þær eru í senn líkingar og myndir.
Þær eru lítið notaðar í Eddukvæð-
um en þeim mun meira í dróttkvæð-
um skáldskap og rímum. Saman-
burðurinn fer frásögn Eddukvæð-
anna betur. Kenningar urðu að
heilu skáldskaparkerfi sem unnt var
að nota án þess áheyrendur þyrftu
uppsláttarrit til að fylgjast með tor-
sóttum kveðskap.
Robert Bly sagði í fyrirlestrinum
að skáldin væru í svipuðum sporum
og fornleifafræðingar. Þau ættu að
grafa upp gömul verðmæti tung-
unnar og gefa þeim nýtt líf; nýja
merkingu. En þá ekkisíður að lesa
sig inní hugmyndaheim liðinna kyn-
slóða. Sjáifur virðist hann heillaður
af þessari skáldlegu veröld fyrri tíð-
ar og fór með þýtt erindi eftir
„norska" víkinginn Björn Ásbjörns-
son sem lifði á tólftu öld, einsog
hann komst að orði. Hann dásam-
aði dróttkvæðan hátt og hlóð lofi á
myndmál þessa skáldvíkings. Hann
talaði um þessi átta línu erindi
dróttkvæðs háttar með sex athvæð-
um í línu og af lotningu um þessi
fjörutíu og átta atkvæði í erindi.
Þetta minnti á þá miðaldafræðinga
sem velta fyrir sér tölum og draga
af þeim miklar ályktanir en mið-
aldatáknfræði er fag sem leikmenn
skyldu umgangast af varfærni.
Stundum er áreiðanlega gengið of
langt í því að lesa mikilvæg merk-
ingarfræðileg tákn útúr gömlum
bókmenntum, en stundum eru slík
fræði einnig uppörvandi og nýjar
vísbendingar til skýringar á fornri
menningu og hugsun.
En Robert Bly staldraði ekki
lengi við tölurnar, svo merkilegt
skáld sem hann er sjálfur, heldur
lagði hann áherzlu á hljóminn og
ástríðuna og hrynjandina og fjallar
um það, hvernig áslátturinn í göml-
um kvæðum á uppruna sinn í hjart-
slættinum og birtist svo í trumbu-
slætti. Þannig eiga ljóð að hafa
verið flutt til forna; hvert atkvæði
með áherzlu trumbusláttarins.
Eða hjartans.
Mörg ljóðskáld söngla því kvæði
sín einsog Tennyson, Yeats og Po-
und gerðu. Það er merkilegt að
hlusta nú á það af segulböndum,
en eitthvað gamaldags finnst mér.
En seiðurinn varðveitist einsog
áminning úr grárri forneskju; listin,
bókmenntirnar.
Þessi háttbundna hrynjandi hefur
farið forgörðum í háttleysum nú-
tímans sem byggja frekar á mynd-
inni einsog við getum séð í stuttum
ljóðum Ezra Pounds, Wallace Ste-
vens og Williams Carlos Williams
og annarra snillinga nútímaskáld-
skapar. Við eigum einnig mörg góð
dæmi þessa í ísienskri nútímaljóð-
list.
En Robert Bly er ekki eina skáld-
ið á enska tungu nú um stundir sem
hefur áhuga á fornum skáldskap-
arstíl víkinga og íslenskra forn-
skálda. Seamus Heaney er ekki síð-
ur með hugann við þennan arf. í
grein sem Heaney ritaði I bók-
menntatímarit N.Y. Times í tilefni
af því að Jósef Brodský hlaut nó-
belsverðlaunin minntist hann á
fornan skáldskap og kallar Brodský
penman\ minnir á brámáni hjá
Kormáki.
M
HELGI
spjall
+
Þær umræður, sem
fram hafa farið á vett-
vangi Evrópusambands-
ins undanfarinn áratug
um aukið frumkvæði og
ábyrgð Evrópuríkja í
öryggis- og varnarmál-
umt hafa valdið nokk-
urri umhugsun hér. Ástæðan er auðvitað
sú, að við höfum tryggt öryggi okkar með
varnarsamstarfi við Bandaríkin og menn
hafa spurt hvort aukið varnarsamstarf
ESB-ríkja kynni að koma niður á sam-
heldni Atlantshafsbandalagsins (NATO)
og stuðla að því að Bandaríkjamenn
drægju úr varnarskuldbindingum sínum
gagnvart Evrópu meira en góðu hófi
gegndi. Og þótt yfirleitt hafi verið tekið
fram í umræðum á vettvangi ESB að til-
gangurinn með aukinni „varnarvitund“
Evrópuríkja (European defense identity,
eins og það er kallað á ensku) sé ekki að
veikja NATO, heldur efla „Evrópustoð“
þess, er ísland NATO-ríki, sem á ekki
aðild að Evrópusambandinu og þess vegna
ekki endilega víst, að það sé íslenzkum
hagsmunum til framdráttar að þróa Evr-
ópustoð NATO fyrst og fremst á vettvangi
ESB.
Ríki Evrópusambandsins hafa raunar
haft mismunandi skoðanir á þessum mál-
um allt frá því að ákveðið var að endur-
vekja Vestur-Evrópusambandið árið 1984
til þess að auka samstarf NATO-ríkjanna
innan Evrópubandalagsins (EB), eins og
ESB hét þá, á sviði öryggismála. Það voru
ekki sízt Frakkar, sem höfðu frumkvæði
að endurvakningu VES, en þeir vildu vega
upp á móti áhrifum Bandaríkjanna innan
NÁTO og efla sjálfstæði Evrópuríkja í
varnarmálum. Bretland, Holland og fleiri
aðildarríki voru hins vegar eindregið mót-
fallin því að veikja Atlantshafsbandalagið
á nokkurn hátt.
Allar götur síðan hefur VES þó verið
að eflast smátt og smátt. Skipulag samtak-
anna hefur verið styrkt með sérstakri
áætlanadeild, nefnd yfirmanna herafla
aðildarríkjanna, gervihnattamiðstöð og
með ákvörðun um að hefja sjálfstætt mat
á upplýsingum með tilliti til hernaðar- og
hættumats. Fullgild aðildarríki sambands-
ins hafa eyrnamerkt sérstaklega herdeild-
ir, sem setja má undir stjórn VES.
Tengsl VES og Evrópusambandsins
hafa jafnframt orðið nánari. Á ríkjaráð-
stefnu Evrópubandalagsins 1990-1991,
sem lauk með leiðtogafundinum í Maas-
tricht, var ákveðið að hið nýja Evrópusam-
band skyldi taka upp sameiginlega örygg-
is- og utanríkismálastefnu, sem m.a. skyldi
ná til mótunar sameiginlegrar varnar-
stefnu, sem með tímanum kynni að leiða
til sameiginlegra varna, eins og það var
orðað í samningstextanum. Jafnframt var
VES sagt „óaðskiljanlegur hluti af þróun
sambandsins“ og samtökunum fengið það
hlutverk að útfæra og framkvæma þær
ákvarðanir ESB, sem tengdust varnarmál-
um.
Breytt
örygg-is-
hugtak
friðar í þjóðernisdeilum, gæta friðar eftir
gerð friðarsamninga og koma til bjargar
ef neyðarástand skapast. Mörg þessara
verkefna hljóta eðli málsins samkvæmt
einkum að verða framkvæmd utan land-
svæðis aðildarríkjanna.
VES hefur þegar spreytt sig á sumum
þessara verkefna. Nefna má samstarf VES
við Atlantshafsbandalagið um að fram-
fylgja vopnasölubanni á lýðveldi fyrrum
Júgóslavíu og að framfylgja hafnbanni á
Serbíu á Adríahafi. VES hefur einnig, að
beiðni ESB, tekið að sér löggæzlu í Most-
ar í Bosníu og hafði yfirumsjón með eftir-
liti á Dóná með refsiaðgerðum gegn Serb-
íu.
Stefnu-
breyting
Frakka
■ ARIÐ EFTIR SAM-
þykkti VES-ráðið
yfirlýsingu á fundi
sínum í Petersberg
í Þýzkalandi, þar
sem verkefni sam-
takanna voru víkkuð út fyrir þær sameigin-
legu varnarskuldbindingar, sem kveðið var
á um í stofnsáttmála VES, Brussel-sátt-
málanum. Hin nýju verkefni, sem oft eru
kölluð Petersberg-verkefnin, eru í fyrsta
lagi mannúðaraðstoð og björgunarverk-
efni, í öðru lagi friðargæzlustörf og í þriðja
lagi beiting herafla í stjórnun á hættutím-
um, þar með talið til að koma á friði.
Þessi nýju verkefni voru valin með hlið-
sjón af breyttum aðstæðum í alþjóðamálum
og breyttu öryggishugtaki á Vesturlönd-
um. Að mati ríkja VES snýst trygging
öryggis Evrópu ekki lengur einvörðungu
um að verjast hugsanlegri árás úr austri,
eins og á tímum kalda stríðsins, heldur
einnig um varðveizlu stöðugleika í Evrópu
og á nærsvæðum álfunnar á breiðum
grundvelli, til dæmis með því að stilla til
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 31. ágúst
Óvissa á
ríkjaráð-
stefnu
| EIN RÖKSEMDIN
fyrir því að Vestur-
Evrópuríki verði að
þróa eigin getu til
aðgerða í varnar-
og öryggismálum
er að Evrópumenn eigi ekki víst að Banda-
ríkjamenn séu alltaf tilbúnir að taka þátt
í aðgerðum, sem Evrópuríkin telja nauð-
synlegar til að tryggja öryggi sitt; með
öðrum orðum verði ekki alltaf hægt að
beita Atlantshafsbandalaginu vegna að-
steðjandi hættu í Evrópu. Hins vegar hafa
hugmyndir Frakka um að hægt væri að
þróa þessa framkvæmdagetu utan NATO
aldrei verið raunhæfar, ekki sízt vegna
þess að öll evrópsku NATO-ríkin hafa
neyðzt til að skera niður herafla sinn til
að minnka fjárlagahalla. Alltof dýrt væri
að byggja upp herafla og herstjórnar-
kerfi, sem þegar er fyrir hendi í NATO.
Þess vegna hefur verið þróað hugtakið um
herstjórnarkerfi, sem gæti notazt við evr-
ópskar hersveitir og væri undir stjórn
Evrópumanna, en fengi mikið af herstjórn-
arkerfi NATO lánað, ásamt búnaði og fjar-
skiptakerfum, sem Bandaríkjamenn legðu
til. Þetta kerfi hefur á ensku verið kallað
„Combined Joint Task Forces“ (CJTF), en
íslenzk þýðing er vandfundin.
Leiðtogar NATO-ríkjanna lýstu því yfir
á fundi sínum í Brussel í janúar 1994 að
þeir væru reiðubúnir að lána sameiginleg-
ar eignir bandalagsins, að loknu samráði
í Norður-Atlantshafsráðinu, til aðgerða
sem VES myndi framkvæma í samræmi
við hina sameiginlegu utanríkis- og örygg-
ismálastefnu Evrópusambandsins. Leið-
togarnir sögðust styðja „aðgreinanlega en
ekki aðgreinda“ getu lil aðgerða, sem
gæti „mætt þörfum Evrópuríkjanna og
styrkt öryggi bandalagsins“. Með þessu
var vísað til CJTF-kerfisins.
Á sama leiðtogafundi féllust Bandaríkin
á að hin evrópska „varnarvitund" væri
fyrirbæri, sem ætti rétt á sér. Raunar
hafa Bandaríkjamenn lengi sýnt áhuga á
að styrkja Evrópustoð NATO, ekki sízt ef
það mætti verða til þess að evrópsku aðild-
arríkin greiddu meira af kostnaðinum við
eigin varnir. Þeir hafa hins vegar óttazt
að Evrópustoðin yrði of sjálfstæð og myndi
veikja bandalagið, ekki sízt vegna áherzlu
Frakka á sjálfstæða hernaðargetu Evrópu-
ríkja.
Breytingar á Atlantshafsbandalaginu
komust þess vegna fyrst á skrið fyrir al-
vöru þegar Frakkar skiptu skyndilega um
stefnu í desember síðastliðnum, ákváðu
að taka virkan þátt í störfum Atlantshafs-
bandalagsins eftir þriggja áratuga hlé og
samþykktu jafnframt að þróun hinnar evr-
ópsku „varnarvitundar" ætti að fara fram
innan Atlantshafsbandalagsins, en ekki
utan þess. Á leiðtogafundi NATO í Berlín
fyrr í sumar náðist loks samkomulag um
CJTF-kerfið. Það er ekki fullmótað, en
lokaákvörðun um skipulag þess verður
tekin á leiðtogafundi NATO í desember
næstkomandi.
Með þessum breytingum er NATO orðið
miklu „evrópskara" bandalag en áður var.
Þróunin hefur raunar verið í þá átt á seinni
árum; meira en helmingur orrustuflugvéla
bandalagsins og hermanna í sveitum þess
kemur til dæmis frá aðildarríkjunum í
Evrópu og þrír fjórðuhlutar af fjögurra
stjörnu herforingjum NATO eru evrópskir.
■ ENN ÞARF HINS
vegar að leysa
mörg mál áður en
búast má við að
VES geti byijað að
takast á hendur
friðargæzlu- eða mannúðarverkefni í Evr-
ópu með árangursríkum hætti. Það veldur
til dæmis erfiðleikum við smíði evrópsks
öryggiskerfis, sem samanstendur meðal
annars af ESB, NATO og VES, að aðild
að þessum samtökum skarast með mis-
munandi hætti. Af fjórtán evrópskum að-
ildarríkjum NATO eru aðeins ellefu í Evr-
ópusambandinu. Af þeim eru tíu fullgild
aðildarríki VES, en Danmörk er áheyrnar-
aðili, ásamt hlutlausu ESB-ríkjunum fjór-
um, írlandi, Austurríki, Svíþjóð og Nor-
egi. Þijú evrópsk NATO-ríki, sem ekki
eiga aðild að Evrópusambandinu, ísland,
Noregur og Tyrkland, hafa fengið svokall-
aða aukaaðild að VES, en í henni felst
full þátttaka í umræðum og ákvarðanatöku
í ráði og nefndum VES, þótt ríkin geti
ekki hindrað ákvarðanir, sem hin fullgildu
aðildarríki eru sammála um. Samþykkt
hefur verið að aukaaðildarríkin geti tekið
þátt í Petersberg-verkefnum VES og
sömuleiðis að leita leiða til að gera
áheyrnaraðilunum það kleift.
Helzti óvissuþátturinn um þessar mund-
ir er hins vegar hver verður niðurstaða
ríkjaráðstefnu ESB, sem nú stendur yfir,
en þar er utanríkis- og varnarmálastefna
sambandsins meðal annars til umræðu.
Ýmsar skoðanir eru uppi á því hvernig
tengslum VES og ESB eigi að vera hátt-
að. Bretar eru einir á þeirri skoðun, að
VES eigi áfram að vera sjálfstæð samtök.
Önnur aðildarríki hallast að stofnanalegum
samruna VES og Evrópusambandsins, en
greinir á um hversu hratt skuli fara.
Finnland og Svíþjóð hafa lagt fram til-
lögu á ráðstefnunni, sem gerir ráð fyrir
að hin sameiginlega utanríkis- og öryggis-
málastefna sambandsins taki m.a. til verk-
efna, sem samsvara Petersberg-verkefnum
VES. Jafnframt er lagt til að ESB geti
gefið VES fyrirmæli um framkvæmd slíkra
aðgerða. Rúsínan í pylsuendanum er hins
vegar að Finnar og Svíar gera ráð fyrir
að öll aðildarríki ESB geti tekið þátt í að
ákveða hernaðaraðgerðir af þessu tagi og
hrinda þeim í framkvæmd. Með samþykkt
tillögunnar væri því í raun búið að þurrka
út markalínuna á milli fullgildra aðildar-
ríkja VES og áheyrnaraðila á borð við
Finnland og Svíþjóð að því er varðar þátt-
töku í friðargæzlu og skyldum aðgerðum.
ísland og-
Petersberg-
verkefnin
HVER ERU
áhrif þeirrar þróun-
ar og þeirra um-
ræðna, sem að
framan er lýst, á
stöðu íslands innan
NATO og í hinu nýja evrópska öryggis-
kerfi? í fyrsta lagi er Ijóst að þótt NATO
sé orðið evrópskara bandalag en áður var,
hefur það ekki áhrif á varnir íslands. Þær
eru eftir sem áður í höndum Bandaríkj-
anna samkvæmt tvíhliða varnarsamningi
og samkomulag er milli íslands og Banda-
ríkjanna um framkvæmd hans fram á
næstu öld. Sömuleiðis er ljóst að líkt og
Javier Solana, framkvæmdastjóri Atlants-
hafsbandalagsins, benti á í viðtali við
Morgunblaðið fyrr á þessu ári, er stefnu-
breyting Frakka jákvæð fyrir íslenzka
hagsmuni. Með því að hin evrópska varnar-
vitund verði þróuð innan NATO, en ekki
utan þess eða í samkeppni við bandalagið,
hafa tengslin yfír Atlantshafið verið treyst
og minni hætta er á því en áður að Banda-
ríkin hverfi frá varnarskuldbindingum sín-
um í Evrópu.
Að fleiru er hins vegar að hyggja í þessu
sambandi. Það að ísland þáði boð um auka-
aðild að VES árið 1992 var auðvitað ekki
sízt til þess ætlað að öðlast aðgang að
samráðsvettvangi Evrópuríkjanna um
varnar- og öryggismál. Halldór Ásgríms-
son utanríkisráðherra benti á það í umræð-
um um VES á Alþingi fyrr á þessu ári
að tvær meginástæður væru fyrir aukaað-
ild íslands; annars vegar að styrkja Evr-
ópustoð NATO og tengslin yfir Átlantshaf-
ið og hins vegar að „tryggja aðgang Is-
lands að vettvangi þar sem teknar eru
ákvarðanir um evrópsk öryggismál sem
kunna að hafa þýðingu fyrir öryggi ís-
lands.“ „íslendingar eiga mikið í húfi að
geta beitt áhrifum sínum í umræðum um
öryggismál Evrópu vegna hinnar hröðu
samrunaþróunar innan Evrópusambands-
ins og vaxandi áherzlu á sameiginlega
utanríkis- og öryggismálastefnu þess,“
sagði ráðherra.
Hins vegar má spyija hvernig áhrifum
íslands á ákvarðanir Evrópuríkja um ör-
yggismál verði háttað, ef það verður niður-
staða ríkjaráðstefnu ESB að VES tengist
sambandinu æ sterkari böndum og að
ákvarðanir um aðgerðir, sem VES fram-
kvæmi, verði í auknum mæli teknar í ráð-
herraráði ESB. Nái tillögur Svía og Finna
fram að ganga, getur sú staða komið upp
að þessi ríki, sem ekki eru í NATO, hafi
meiri áhrif á ákvarðanir um aðgerðir VES,
Evrópustoðar NATO, en ísland, sem er
stofnríki NATO.
Af þessum sökum eru það hagsmunir
íslands að VES haldi sjálfstæði sínu eins
og mögulegt er. ísland á engan fulltrúa
við samningaborðið á ríkjaráðstefnunni,
en það hefur ýmsar aðrar leiðir til að koma
skoðunum sínum á framfæri, til dæmis í
samskiptum við Bretland, sem hefur sömu
skoðanir, í gegnum Norðurlandasamstarfið
og í hinu pólitíska samráði við Evrópusam-
bandið, sem fram fer samkvæmt EES-
samningnum.
Jafnframt hljóta íslendingar að leita
leiða til að gera sig gildandi innan VES
og NATO í meiri mæli en nú er. Mikil-
vægi íslands fyrir grundvallarhlutverk
NATO, þ.e. varnir Vestur-Evrópu gegn
utanaðkomandi árás, er auðvitað óbreytt.
Hins vegar mun það hlutverk Atlantshafs-
bandalagsins sennilega ekki fá mesta at.-
hygli á komandi árum, heldur hin nýju
verkefni á sviði friðargæzlu, mannúðar-
verkefna og björgunarstarfa, sem tengjast
hinu útvíkkaða öryggishugtaki. Til þessa
hefur framlag íslendinga til öryggis Vest-
urlanda einkum verið sú aðstaða, sem hér
hefur verið látin í té fyrir varnarstöð
Bandaríkjanna. Framlag íslendinga til
framtíðarverkefna NATO og VES kann
hins vegar að felast í aukinni þátttöku í
Petersberg-verkefnum Evrópustoðar
NATO. I fyrrnefndum umræðum á Alþingi
gat Halldór Ásgrímsson þess að slíkt kæmi
til greina: „Til að styrkja stöðu íslands og
efla framlag til VES kann að vera áhuga-
VIÐ LEIRHNUK
vert að skoða möguleika þess til að taka
þátt í ofangreindum verkefnum [Peters-
berg-verkefnum] þar sem þau myndu að
öllu jöfnu ekki varða meiri háttar átök.
Það er ekki óraunhæft að ísland geti orð-
ið virkur þátttakandi í skilgreindum, af-
mörkuðum verkefnum VES þó megin-
áherzla verði sem fyrr á að gæta öryggis-
hagsmuna íslands og tryggja öfluga Evr-
ópustoð Atlantshafsbandalagsins og Atl-
antshafssamstarf.“
I hveiju gæti þátttaka íslands í Peters-
berg-verkefnunum falizt? ísland hefur eng-
an her og getur að sjálfsögðu ekki tekið
þátt í beinum hernaðaraðgerðum. Hins
vegar hefur markalínan á milli hernaðar-
þáttarins og hins borgaralega þáttar orðið
óskýrari, samfara þróun öryggishugtaks-
ins á undanförnum árum. Slíkt má meðal
annars sjá á þeirri staðreynd að almennur
borgari, forstjóri Almannavarna ríkisins,
mun á næsta ári stýra bæði borgaralegum
björgunarsveitarmönnum og hermönnum
í almannavarnaæfingu Friðarsamstarfs
NATO, sem fram fer hér á landi næsta
sumar. íslendingar eiga mikið af hæfu og
þrautþjálfuðu björgunarfólki og heilbrigð-
isstarfsfólki, sem gæti tekið virkan þátt í
mannúðar- og björgunaraðgerðum á veg-
um VES. Vísi að slíku má sjá í þátttöku
íslands í friðargæzluaðgerð NATO í Bos-
níu, sem nú stendur yfir.
Þetta myndi hins vegar sennilega út-
heimta að komið yrði á fót einhvers konar
samræmingaraðila hér á landi, til dæmis
undir hatti Almannavarna, sem myndi sjá
um að hér væri lið til reiðu, sem hægt
væri að senda á vettvang með skömmum
fyrirvara, og veita upplýsingar um getu
íslands til að veita aðstoð í hveiju tilviki.
Færa má rök fyrir því að framlag íslend-
inga muni alltaf verða fremur léttvægt
vegna smæðar þjóðarinnar. Hins vegar er
það vaninn í alþjóðlegu samstarfi, að menn
taka viljann fyrir verkið og framlag smá-
þjóða er litið jákvæðum augum, þótt það
sé ekki stórt í sniðum. A móti kemur
væntanlega einnig jákvæðari afstaða
bandamanna okkar í garð íslands og þeir
yrðu fyrir vikið tilbúnari að styðja málstað
Islendinga á alþjóðlegum vettvangi ef á
þyrfti að halda.
Loks má ekki gleyma því að sem aðildar-
ríki Atlantshafsbandalagsins og Evrópu-
ríki ber ísland auðvitað hluta af sameigin-
legri ábyrgð Evrópuríkja á varðveizlu stöð-
ugleika og öryggis í Evrópu. Við verðum
að vera tilbúin að leggja áfram okkar ýtr-
asta af mörkum í vestrænu öryggis- og
varnarsamstarfi.
Morgunblaðið/RAX
„Til þessa hefur
framlag íslend-
inga til öryggis
Vesturlanda eink-
um verið sú að-
staða, sem hér
hefur verið látin í
té fyrir varnar-
stöð Bandaríkj-
anna. Framlag Is-
lendinga til fram-
tíðarverkefna
NATO og VES
kann hins vegar
að felast í aukinni
þátttöku í Peters-
berg-verkefnum
Evrópustoðar
NATO.“
I