Morgunblaðið - 01.09.1996, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 1. SEPTEMBER 1996 B 35
MEISTARAVERK Wilders: Erich von Stroheim, Nancy Olson,
Gloria Swanson og William Holden í „Sunset Boulevard."
ÍBÚÐIN: Jack Lemmon og Shirley MacLaine.
FRÆGASTA gamanmyndin: Jack
Lemmon og Marilyn Monroe í „Some
Like it Hot.“
SAMTÍMAMENN Billy
Wilders voru Hitchcock,
George Cukor, William
Wyler og Bunuel. „Allir
farnir,“ segir hann, „allir
farnir.“ Hann er einn orð-
inn eftir og minningar hans eru
töfrum líkastar. Hann lét Marilyn
Monroe standa á loftrist og blés
upp kjólnum hennar í „The Seven
Year Itch“ og skapaði ódauðlegt
tákn um kynþokka hennar. Hann
stýrði Gary Cooper og öllum öðr-
um stjörnum sem máli skiptu í
gömlu Hollywood. Myndir eins og
„Double Indemnity", „Stalag 17“,
„Some Like It Hot“, „Sunset
Boulevard“ og „The Apartment“
vitna um stórkostlegt æviverk eins
fremsta leikstjóra aldarinnar. í
dag eru myndir Wilders efni í
söngleiki („Sunset Boulevard" eft-
ir Andrew Lloyd Webber) og end-
urgerðir („Sabrina" eftir Sidney
Pollack). Hann hefur ekki gert
bíómynd í 15 ár eða frá því hann-
stýrði „Buddy, Buddy“ árið 1981.
Hann sýslar ýmislegt smálegt á
skrifstofu sem hann hefur í Be-
verly Hills og les tvo uppáhalds-
höfundana sína, Proust og Kafka.
„Loksins hef ég tíma til að lesa
þá,“ segir hann.
Fann upp andhetjuna
Wilder er frá Vín en hann flutti
til Hollywood þegar uppgangur
nasista var sem mestur og hefur
ekki mikið álit á draumaverksmiðj-
unni í dag. „Allir eru að verða
eins í Hollywood. Fólk hermir
hvert eftir öðru og stelur hvert frá
öðru. Flestar myndir sem gerðar
eru í dag eru hlaðnar tæknibrell-
um. Ég gæti aldrei unnið þannig.
Ég hætti að reykja vegna þess að
ég gat ekki fyllt á Zippo kveikjar-
ann minn.“ Þegar hann er spurður
að því hvaða nýlegum bíómyndum
hann hefur mætur á, segir hann:
„Sannleikurinn er sá að eina
myndin sem ég hef getað fellt mig
við á undanförnum árum er „Forr-
est Gump“. Hann var persóna sem
skoðuð var í þrívídd."
Einhver gæti tekið það sem svo
að Wilder gamli sé að linast í ell-
inni. I einni afmælisgreininni um
hann níræðan er tekið fram að
hann hafi alltaf verið kaldhæðinn
bölsýnismaður og að hann hafi
hreinlega fundið upp andhetjuna
á hvíta tjaldinu; líkt og óprúttna
fréttamanninn sem gerir allt til
að ná fréttinni í „Ace in the Hole“
(ein af bestu myndum Kirk Dou-
glas ef ekki sú besta), drykkju-
manninn sem svíkur ástvini sína
í „The Lost Weekend“ og mynda-
tökumanninn sem gerir sér upp
meiðsli til að svíkja út bætur í
„The Fortune Cookie“. En svo má
ekki gleyma að hann gerði einnig
nútíma öskubuskuævintýri á borð
við „Sabrina“ og „Love in the
Afternoon“, báðar með fíngerðu
prinsessunni Audrey Hepburn.
Wilder hefur reyndar gert allar
tegundir af bíómyndum, farsa,
NIRJEOUR
LEIKSTJÓRI
í NJERMYND
Einn af stórhöfðingjum kvikmyndanna
á öldinni, Billy Wilder, varð níræður í sumar.
Myndir hans eins og „Sunset Boulevardu
og „Sabrina“ hafa fengið nýtt líf en
stórvirki Wilders eru ófá og sögufræg
eins og Amaldur Indriðason rekur
í tilefni afmælisins
MEÐ kynbombu aldarinnar; Wilder og Monroe við tökur á „The
Seven Year Itch“.
spennumyndir og háðsádeilur sem
vitna um fjölbreytilega hæfileika
hans.
Segja má að bölsýni hans sé
réttlætanleg. Móðir hans og stjúp-
faðir létust í Auschwitz útrýming-
arbúðunum og hann finnur enn
til„reiði“ og „eftirsjár" vegna þess.
„Af hveiju tók ég ekki foreldra
mína með mér?“ spyr hann sjálfan
sig enn. „Ég fór daginn eftir þing-
húsbrunann og skildi foreldra
mína eftir í Vín. Gert er gert og
verður ekki tekið til baka.“ Móðir
Wilders bjó eitt sinn í Bandaríkjun-
um og nefndi son sinn eftir vestra-
hetjunni Buffalo Bill. Ungan
dreymdi Wilder um að flytjast
vestur um haf. „Ég þekkti nokkra
Ameríkana í Berlín og ég reyndi
að líkja eftir klæðnaði þeirra og
tali.“
Glæstur ferill
Það tók hann nokkur ár að
koma sér fyrir innan Hollywood-
kerfisins. Hann skrifaði handrit
m.a. fyrir átrúnaðargoð sitt, Ernst
Lubitsch, en þegar tímar liðu
krafðist hann þess að fá að leik-
stýra sjálfur eftir handritum sínum
og fékk það. Þegar með þriðju
mynd sinni vakti hinn ungi leik-
stjóri verðskuldaða athygli. Saka-
málahöfundurinn Raymond
Chandler gekk í lið með honum
við gerð hinnar klassísku glæpa-
myndar Tvöfaldar skaðabætur-
eða„Double Indemnity“ árið 1944
og þeir voru útnefndir til Óskars-
verðlauna. Hún er ein af grund-
vallarmyndum film-noir stefnunn-
ar. í kjölfarið fylgdi Glötuð helgi
eða „The Lost Weekend“, sem
fjallaði um drykkjusýki af áður
óþekktu hispursleysi. Wilder hlaut
tvenn Óskarsverðlaun bæði sem
handritshöfundur og leikstjóri.
Árið 1950 gerði hann eitt af meist-
araverkum sínum, svarta kómedíu
sem hann nefndi „Sunset Boule-
vard“ og skrifaði með gömlum
samstarfsmanni að nafni Charles
Brackett ásamt D.M. Marshman.
Hún fjallaði um aldraða leikkonu
er lifði í grátlegri sjálfsblekkingu
og ungan handritshöfund sem
flæktist inn í sýndarveröld hennar
og lokaðist þar inni. Gloria Swan-
son lék leikkonuna og William
Holden, einn af uppáhaldsleikur-
um Wilders, var höfundurinn en
leikstjórinn Erich von Stroheim
stal senunni sem einkaþjónn leik-
konunnar. Myndin var ekki síst
beitt og myrk ádeila á Hollywood
og Louis B. Mayer hjá gamla MGM
ljóninu var ekki skemmt en aðrir
töluðu um meistaraverk. Á eftir
fylgdi mynd eftir Wilder einan,
„Ace in the Hole“, og „Stalag 17“
og „Sabrina“.
Undir lok sjötta áratugarins
hófst annað gróskuskeið á ferli
Wilders þegar hann tók að vinna
með handritshöfundinum I.A.L.
Diamond en samstarf þeirra var
rómað í Hollywood. Tvö snilldar-
verk urðu til: gamanmyndin
„Some Like it Hot“ með Jack
Lemmon, Tony Curtis og Marilyn
Monroe og gamandramað „The
Apartment" með Lemmon og Shir-
ley MacLaine. Fyrri myndin er
kostulegur farsi en hvorki fyrr né
síðar hafa karlmenn klæðst kven-
mannsfötum af sama glæsileika
og Lemmon og Curtis. Seinni
myndin var ljúfsár saga um mann
sem lánaði íbúðina sína vinnufé-
lögum er stunduðu framhjáhald.
Wilder notaði James Cagney í
gamanmyndina Einn, tveir, þrír
og filmaði leikritið „Irma la
Douce“ með Lemmon og MacLa-
ine. Hann var á hátindi ferils síns,
framleiddi sjálfur sínar myndir,
leikstýrði þeim og skrifaði handrit-
in og hagnaðist á þeim auk þess
sem hann einn réð endanlegri út-
gáfu þeirra.
í helgan stein
Hann tryggði frama Walter
Matthaus í „The Fortune Cookie“
árið 1966 þegar leikarinn hreppti
Óskarsverðlaun en þegar kom að
áttunda áratugnum fór mjög að
halla undan fæti hjá Wilder. Hann
endurgerði með góðum árangri
„The Front Page“ með Matthau
og Lemmon en aðrar myndir fóru
fyrir ofan garð og neðan hjá gagn-
rýnendum og áhorfendum þar til
hann hætti eftir „Buddy, Buddy“
árið 1981.
Hann hreppti sjö Óskarsverð-
laun á ferli sínum og hefur unnið
til allra hugsanlegra viðurkenn-
inga kvikmyndafélaga og stofnana
í Bandaríkjunum. Sagt hefur verið
að hann hafi ekkert síður en Frank
Capra með gamanmyndum sínum
eða John Ford með vestrum sínum
skilgreint það sem er bandarískt.
Hann hefur gert það frá sjónar-
hóli útlendingsins og litið á Banda-
ríkin sem fyrirheitna landið þar
sem ýmist morðingjar stjórnast
af losta og metnaðargirni eða fá-
tæka stúlkan verður prinsessa.
Hann gat þess nýlega í viðtali
að hann ætti sama afmælisdag og
aðrir tveir frægir en sérlega ólíkir
menn: glæpamaðurinn John Dillin-
ger frá Chicago og þýski rithöf-
undurinn Erich Maria Remarque,
höfundur Tíðindalaust frá vestur-
vígstöðvunum. Það þykir eiga
ágætlega við efni mynda hans.
Sjálfur er Wilder afhuga hvers
kyns skilgreiningum og fræðileg-
um könnunum á myndum sínum.
„Fólk spyr mig hvert sé þemað í
„The Apartment". Ég segist ekki
vita hverí þemað sé. Ég hugsaði
einfaldlega með mér hérna er
gamanleikur, hérna er harmleikur.
Alveg eins og í lífinu. Ég reyndi
að hafa hana eins og lífið sjálft.“
Það væri hægt að gera margt
vitlausara en að halda Billy Wilder
kvikmyndahátíð á sjónvarpsstöðv-
unum eða það sem er enn betra,
í kvikmyndahúsunum þar sem
hann á heima.
• Hcimildir: The New York Times
o.n.