Morgunblaðið - 01.09.1996, Blaðsíða 38
38 B SUNNUDAGUR 1. SEPTEMBER 1996
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
ATHU GASEMDIR VIÐ GREIN
GYLFA Þ. GÍSLASONAR
UM VEIÐILEYFAGJALD
DAGANA 24. og 25. júlí sl.
birtist grein I og II hluti eftir
Gylfa Þ. Gíslason ,Eiga réttlæti
og hagkvæmni enn að bíða?“.
Ef ég skil Gylfa rétt þá er hann
fylgjandi veiðikvótum, þetta fyrir-
komulag hafi leitt til framfara,
ekki nægilega hratt að vísu, en
mikið þjóðfélagslegt óréttlæti sé
þessu samfara. Hann byggir á því
að fiskistofnarnir og þar með kvót-
arnir séu bein eign þjóðarinnar,
sem hún eigi að fá arð af sem
venjulegur eigandi. Ég get ekki
skilið þetta öðruvísi en svo að ríkis-
sjóður íslands sé beinn eigandi
fiskikvótanna og eigi að fá arð af
óskiptu á undan öllum öðrum.
Gylfi er fráleitt einn um þessa
skoðun né höfundur hennar.
Hér er haldið fram grundvallar-
sjónarmiði sem ég tel vera rangt,
ranglátt, óhagkvæmt og hættulegt
fyrir efnahag þjóðarinnar. Hér er
tekist á um það hvort eignir eigi
að vera á höndum einstaklinga í
þjóðfélaginu eða ríkisvaldsins. AU-
ar þjóðir Austur-Evrópu eru búnar
að skaðbrenna sig á ríkiskapital-
isma og eru að fjarlægjast þetta
fyrirkomulag hver sem betur get-
ur. A sama tíma eru menn á ís-
landi, jafnvel meirihluti þjóðarinn-
ar. að leggja til að snúa klukkunni
til baka og fara í þveröfuga átt.
Með þessum hugmyndum er Gylfi
að mæla fyrir þjóðfélagsgerð stór-
kostlegra ríkiseigna, sem mér
finnst ákaflega fráhrindandi og
varhugaverð.
Ókeypis veiðiheimildir
Algeng fullyrðing er að útgerð-
armenn hafi fengið veiðiheimildir
fyrir ekki neitt, ókeypis. Þó kemur
fram í grein Gylfa að upphaflega
hafí arðurinn af notkun hennar
(auðlindarinnar?) verið afhentur
án endurgjalds hópi útgerðaraðila,
sem upphaflega miðaðist við þá,
sem á þeim tíma höfðu veiði-
reynslu. Hvað er veiðireynsla? Hún
er það magn fisks sem viðkom-
andi hefur veitt í tiltekinn tíma,
kunnátta hans og hæfni, við-
skiptavild (goodwill) og atvinnu-
réttindi. Þessari veiðireynslu var
breytt í kvóta. Ekki var hægt að
afhenda útgerðaraðilum þeirra
eigin veiðireynslu öðruvísi en end-
urgjaldslaust, af þeirri einföldu
ástæðu að hún var þeirra eign.
Útgerðarmenn þurftu jafnframt
að sæta skerðingum á þessari
veiðireynslu sinni bótalaust. Af
þeim sökum er rökrétt að þeir
þurfi ekki að borga sérstaklega
fyrir aukningu kvóta þegar fiski-
stofnar vaxa aftur, sem er m.a.
árangur margra ára fórna þeirra
sjálfra. Með sömu rökum gat hið
opinbera ekki gefið það sem það
ekki átti. Lagastofnun Háskóla
Islands hefur leitt það því rök að
atvinnuréttindi til fiskveiða á mið-
um við ísland njóti verndar eignar-
skrárákvæðis stjórnarskrárinnar
og menn verði ekki sviftir þeim
án þess að bætur komi fyrir, þrátt
fyrir l.gr. laga nr. 38/1990 um
stjórnun fiskveiða.
í leiðara Mbl. fyrir nokkrum
vikum var rætt um veiðar á úthaf-
inu utan landhelgi Islands. Þar
kemur fram að veiðireynsla ís-
lenskra togara komi þjóðinni til
góða þegar samið verði við erlend
ríki um fyrirkomulag og skiptingu
slíkra veiða. Sjálfsagt sé að slíkar
.. útgerðir eignist hluta af þessari
veiðireynslu í formi
„ókeypis kvóta“. Það
er auðvitað öllum ljóst
að útgerðir leggja út
í mikinn kostnað og
áhættu er þær leita á
fjarlæg mið á úthaf-
inu. Fráleitt er að ís-
lenska ríkinu auðnist
eignarréttur á þessum
rétti þótt það annist
milliríkjasamning fyrir
hönd þjóðarinnar. Því
gildir annað um veiði-
reynslu á íslandsmið-
um?
Útgerð er ekki ein-
ungis veiðileyfi nema
í neikvæðum skilningi. Það er
hægt að eyðileggja góða útgerð
með því að svipta hana veiðileyfi.
En það er ekki hægt að skapa
góða útgerð með því einu að veita
einhveijum veiðileyfi. Aðaiatriðið
er hin langa reynsla, þekking og
uppbygging sem íslensk útgerð
hefur skapað.
Stórhagnaður útgerðarmanna
Kvótakerfíð 1984 var stórstíg
framför. Jafna má henni við þá
framför er mannkynið fór af veiði-
mannastiginu yfir á landbúnaðar-
stigið. Verðmætasköpun stórjókst
svo og framlegð. Þessi kerfisbreyt-
ing hefur haft byltingarkenndar
framfarir í för með sér. Áður
þurftu útgerðarmenn að keppast
um að komast fyrstir á miðin.
Þeir þurftu stærri vélar, sem
eyddu meiri olíu til að verða fyrst-
ir á miðin og stærri skip til að
veiða sem mest í einu á vertíðum
þegar fiskur var sem mestur. Á
stuttum tíma barst stundum allt
of mikill fiskur að landi og verð
hans féll. Svo mikill fiskur barst
á land á stuttum tíma að ekki var
hægt að nýta hann eins og æski-
legt var. Mikið fór í ódýra skreið
og allt of mikið í gúanó.
Við upptöku kvótans varð mikil
breyting á. Mikill fiskur er nánast
geymdur í sjónum. Reynt er að
haga veiðum þannig að fiskur
komi á land þegar verð hans er
sem hagstæðast. Landburður er
nú mun jafnari svo betri tími gefst
til að vinna fiskinn á bestu mark-
aðina og selja hann sem ferskastan
á bestu verði. Skreiðarvinnsla hef-
ur minnkað og nærri ekkert fer í
gúanó. Kostnaður hefur minnkað
á sama tíma. Á þessu hafa útgerð-
armenn hagnast og öll þjóðin.
Afleiðing skertra veiðiheimilda,
tekjutap, varð miklu minni en
menn óttuðust í fyrstu vegna þess
að úrvinnsla aflans stórbatnaði.
Haft er eftir Rögnvaldi Hannes-
syni prófessor í Mbl. 14.08.’96:
„Framleiðni í íslenskum sjávarút-
vegi, er mun betri en í Noregi og
á Nýfundnalandi...“ „Þetta á með-
al annars rætur að rekja til kvóta-
kerfisins, sem án efa hefur komið
í veg fyrir óþarfa fjölgun skipa
og sjómanna."
Ennfremur ganga þessir kvótar
kaupum og sölum, sem uppfyllir
skilyrði markaðsbúskaðar, eins
og Gylfi krefst í grein sinni, að
allir framleiðsluþættir séu verð-
lagðir og fyrir þá greitt svo fullur
árangur náist. Árangurinn er að
koma í ljós. Vegna aukinnar kröfu
um arðsemi, sameinast útgerðar-
fyrirtæki nú í stærri fyrirtæki,
sem beita faglegri stjórnunarað-
ferðum, eins og til var ætlast.
Faglega menntaðir
stjórnendur þessara
fyrirtækja standa
frammi fyrir hluthöf-
um á aðalfundi og
verða að standa fyrir
máli sínu. Þeir geta
ekki varið það fyrir
þeim að fjárfesta í
óþörfum skipum.
Hættan á því að fjár-
fest sé í of stórum
skipum og óarðbærri
útgerð fer því minnk-
andi. Hins vegar
munu þessi öflugu
fyrirtæki fjárfesta
m.a. í útgerð og fisk-
vinnslu erlendis og styrkja þannig
atvinnugreinina og þjóðarbúið.
Til þess að fá út einhvern stór-
hagnað hjá útgerðarmönnum við
sölu veiðileyfa verður að gefa sér
þá staðreynd að veiðireynsla
þeirra hafi verið þjóðnýtt bóta-
laust árið 1984. Á þetta verður
ekki fallist. Hagnaður sem menn
fá við sölu eða leigu veiðileyfa
umfram almenna vexti er sá
hagnaður sem þeir fá í mesta lagi.
Ekki hefur verið sýnt fram á að
hann sé neitt óeðlilegur.
Þjóðfélagslegt ranglæti er
megininntak greinar Gylfa Þ.
Gíslasonar í Mbl. Sú viðleitni,
hvers sem er, að leiðrétta þjóðfé-
lagslegt ranglæti, af þeirri
ástæðu sem Gylfi vill leiðrétta það
eins og ég skil skrif hans, er byggt
á röngum forsendum að mínu
mati. Upphafsins er að leita í
mismunandi túlkun manna á hug-
takinu „sameign þjóðarinnar" í
fyrstu grein laga um stjórn fisk-
veiða nr. 38/1990. Mikill fjöldi
manna er sömu skoðunar og Gylfi,
að ríkisvaldið, ríkissjóður, sé
beinn eigandi, eins og hann orðar
það í grein sinni, „fiskimiðanna",
„verðmætrar auðlindar fiskistofn-
anna við landið“. í grein Gylfa
er eigandinn annaðhvort nefndur
„þjóðarheildin11 eða „almenningur
í landinu" þar sem enginn slíkur
eigandi er til að íslenskum rétti
kalla ég þennan „eiganda11 ríkis-
sjóð enda myndi hann innheimta
veiðigjald og ráðstafa því, sbr. og
hugmyndir Gylfa um hækkun
persónuafsláttar um 750 kr. á
mann á mánuði. í lögum um þjóð-
leikhús nr 58/1978 l.gr stendur:
„Þjóðleikhúsið er sameign ís-
lensku þjóðarinnar" og í 19. gr
sömu laga stendur „Þjóðleikhús-
byggingin stendur ekki til trygg-
ingar skuldbindingum Þjóðleik-
hússins11. Auðvitað er Þjóðleik-
húsið eign ríkisins og lánardrottn-
ar þess geta gert lögtak í Alþing-
ishúsinu eða Arnarhvoli ef svo ber
undir. Sum leikstarfsemi nýtur
aðeins meiri verndar en önnur. I
lögum um Þjóðminjasafn stendur
réttilega í lögum nr. 88/1989
5.gr.: „Þjóðminjasafn íslands er
eign íslenska ríkisins.11 Ekkert
stendur um eigandann í lögum
um Þjóðarbókhlöðu. Ef mig mis-
minnir ekki gaf þjóðin sjálfri sér
bæði þessi hús. Hið fyrrnefnda
til minningar um stofnun lýðveld-
isins 1944, en hið síðarnefnda í
minningu 1100 ára Islandsbyggð-
ar 1974.
„Sameign íslensku þjóðarinnar11
eru hástemmd áróðursorð, sem
ekki hafa hlotið afgerandi lög-
fræðilega túlkun.
Skilgreining þessara orða hlýtur
að vera mjög víðtæk og innifela,
m.a. í óeiginlegri merkingu: Þjóð-
fánann, þjóðsönginn, Jón Sigurðs-
son, Alþingi, fegurð landsins,
Morgunblaðið, íslenska tungu og
menningu, Háskóla íslands, ís-
lenskar bókmenntir og Snorra
Sturluson, góða menntun o.s.frv.
Þrengri merking væri allt það sem
Alþingi hefur lögsögu yfir, þjóðin,
hálendið, miðin, eign íslenskra rík-
isborgara o.s.frv. Alþingi hefur
lögsögu yfir hálendinu þótt hvorki
það né ríkissjóður sé eigandi þess.
Alþingi getur sett reglur um há-
lendið, hvernig menn geti eignast
hluta þess eða hagnýtt sér það,
en það getur ekki selt það, því það
á það ekki. Útlendingar geta samt
ekki numið þar land því hálendið
heyrir undir íslenska lögsögu. Þeir
yrðu að gera það skv. íslenskum
lögum. íslensk lög gilda á hálend-
inu, alm. hegningarlög t.d. Ríkið
hefur þó numið hluta hálendisins
t.d. lagt þar vegi og byggt raforku-
ver og uppistöðulón. Líklega gæti
það selt raforkuverin og myndi
kaupandinn þá eignast hluta af
hálendinu að þessu leyti.
Ef ríkið væri gert að eiganda
hálendisins eins og lagt er til og
Ég tel öruggast og
affarasælast, segir
Jóhann J. Ólafsson, að
stjórnun fiskveiða sé
leyst á grundvelli
einkavæddrar skipunar
efnahagsmála og á
grundvelli eignarréttar
einstaklinga.
það fært undir forsætisráðuneytið
myndi meðferð þess hjá löggjafar-
valdinu Alþingi, 63ja manna,
rýrna og færast til framkvæmda-
valdsins, eins manns, forsætisráð-
herra. Á sama hátt jiefur löggjaf-
inn lögsögu yfir íslandsmiðum.
Ef þau yrðu ríkiseign heyrðu þau
að mestu undir einn mann sjávar-
útvegsráðherra. Slíka samþjöppun
valds tel ég mjög óheppilega, ólýð-
ræðislega og hættulega svo ekki
sé meira sagt. Þvert á móti tel ég
nauðsyn bera til þess að skilja
betur á milli löggjafarvalds og
framkvæmdavalds og stjórna
meira með lögum en þjóðnýtingu.
Sveiflujöfnun í
þjóðarbúskapnum
Náttúrufræðingar hafa lengi
spáð Kötlugosi. Ýmsir hagfræð-
ingar hafa varað við ofsagróða í
sjávarútvegi, sem hafi mjög alvar-
legar afleiðingar eins og fyrr-
nefndar náttúruhamfarir. Allt hef-
ur þetta samt látið á sér standa.
En gefum okkur það að mikill
vöxtur í sjávarútvegi hafi mikil
þensluáhrif í þjóðarbúskapnum,
þá eru næg úrræði hjá löggjafan-
um til að jafna þær sveiflur án
þess að grípa til þjóðnýtingar
veiðiheimildanna. Eignarréttur
ríkisins á kvótanum er ekki nauð-
synleg forsenda þess að hægt sé
að jafna slíkar sveiflur. Hægt
væri að leggja veiðileyfagjald á
útgerðina í þessu skyni, en eðlilega
Jóhann J.
Ólafsson.
væri að kalla það sínu rétta nafni
jöfnunarskattur, sem færi eins og
aðrir skattar í ríkissjóð. Öðru
máli gegnir að aukið fjárstreymi
til ríkissjóðs hefur ekki reynst vel
til sveiflujöfnunar. Ríkið hefur
haft þá tilhneigingu að rugga
bátnum í þá átt, sem hann veltur
þ.e. magna sveiflurnar. Hið póli-
tíska vald eyðir fé margfalt hraðar
en aðrir, einkum ef kosningar eru
nálægar. Betra til sveiflujöfnunar
væri að skylda útgerðina til að
leggja visst fé í fjárfestingarsjóð,
helst erlendis svo þetta fé hefði
ekki þensluáhrif hérlendis. Mikið
er einnig rætt um að vöxtur þjóð-
artekna komi ekki frá fiskveiðum
í framtíðinni og þensla af völdum
fískveiða trufli vöxt annarra at-'
vinnugreina, sérstaklega iðnaðar.
Okkur sé lífsnauðsynlegt að verða
óháðari sjávarútveginum í fram-
tíðinni.
Þessi sjónarmið eiga öll mikinn
rétt á sér. Þó tel ég að of geyst
sé farið í sakirnar hvað þetta varð-
ar. í fyrsta lagi eru minni hættur
af sveiflum af hálfu sjávarútvegs
en áður vegna kvótakerfisins. í
öðru lagi er efnahagslífið miklu
opnara en áður og viðbrögð við
þenslu því miklu fjölbreyttari.
Miklu fleiri samvirkandi þættir
þarf því til til þess að valda miklum
efnahagssveiflum í framtíðinni.
Oft hafa spár um endalok at-
vinnugreina verið of snemma á
ferðinni. Allir spáðu endalokum á
framleiðni kerta til ljósa þegar
olíulampinn kom fram, hvað þá
er öld rafmagnsljósa hófst. Samt
eru framleidd fleiri kerti á seinni
tímum en í sameiginlegri mann-
kynssögunni. Menn fundu nýjan
markað, nýja notkun. Spáð var
að dráttarvélar og bifreiðar
myndu útrýma íslenska hestinum
upp úr seinni heimsstytjöld. í dag
eru fleiri hestar á íslandi en nokk-
urn tímann áður. Hrossarækt fer
vaxandi en dráttarvélum fækk-
andi.
Vöxtur í sjávarútvegi er langt
frá því að vera lokið enn. Verð-
mætasköpun og framlegð eykst
sífellt. Það er mikill munur á verði
fisks frá því hann er dreginn um
borð og þangað til hann er borinn
á borð í dýru veitingahúsi. Allt í
einu birtast Japanir og fara að
veiða túnfisk, sem við höfðum
ekki hugmynd um í Atlandshafinu
fyrir sunnan landið. Rússar moka
upp makríl sem við stundum lítið.
Norsk-íslenska síldin er að kotna
aftur. Hvalveiðar liggja niðri. ís-
lendingar eiga góð sölukerfi fyrir
fiskafurðir og kaupa mikið hrá-
efni í viðbót við það sem þeir
geta sjálfir veitt. Nýlega keyptu
íslenskir fjárfestar næststærstu
veitingakeðju fyrir fisk í Banda-
ríkjunum. Við eigum útgerð í
Chile og Þýskalandi. íslendingar
eru á Kamchatka og selja þaðan
fisk til Kína. Fiskveiðar okkar
byggja upp mikinn iðnað. Veiðar-
færaiðnað, vélar- og tækjaiðnað,
frystiiðnað, umbúðaiðnað, alls
kyns þjónustuiðnað. Þetta gætum
við stóraukið með því að endur-
reisa skipaiðnaðinn í landinu, t.d.
með því að leyfa honum að vera
á fríhafnarsvæði og létta af hon-
um öllum sköttum á meðan verið
er að byggja hann upp. Ég tel
öruggast og affarasælast að
stjórnun fiskiveiða sé leyst á
grundvelli einkavæddrar skipunar
efnahagsmála og á grundvelli
eignarréttar einstaklinga eins og
hann er varinn í stjórnarskrá lýð-
veldisins. Flest þau markmið sem
Gylfi stefnir að skv. skrifum sín-
um get ég fallist á, þótt ég sé
ósáttur vð þann grundvöll sem
hann vill byggja þau á. Veiði-
reynslu útgerðarmanna var breytt
í kvóta við endurskipun þessara
mála, hliðstætt því að einka- eða
sameignarfyrirtæki væri breytt í
hlutafélag. Eigendur slíkra fyrir-
tækja fengju hlutabréfin í hend-
ur, sem þeir gætu selt, hirt af
arð, skipst á fyrir önnur o.s.frv.