Morgunblaðið - 20.09.1996, Blaðsíða 4

4 B FÖSTUDAGUR 20. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
1895 - Hin nýja brú yfir
Þjórsá vígð og opnuð til
umferðar. Brúin er 256 fet á
lengd og kostaði 75 þúsund
krónur. 2.300 manns hlýddu
á vígsluræðu Hannesar Haf-
steins, landritara. Flest var
fólkið úr nærsýslunum
tveimur, „en auk þess eigi
allfátt úr Reykjavík og nokk-
uð austan úr Mýrdal.“
1896 - Ógurlegir land-
skjálftar dynja yfir Suður-
land. í skjálftunum tveimur,
26. ágúst og 5. september,
hrynur fjöldi húsa til grunna.
Mörg önnur eru hálfhrunin
eða stórskemmd.
1897 - Þorsteinn Erlingsson
og Einar Benediktsson, tvö
af hinum yngri en tilþrifa-
mestu skáldum þjóðarinnar,
gefa út sínar fyrstu bækur.
Báðir eru þeir orðnir þekktir
af kvæðum er eftir þá hafa
birst í blöðum og tímaritum.
1898 - Maður norðan úr
Eyjafirði finnst aðframkom-
inn skammt ofan við efstu
bæi í Árnessýslu. Hann hafði
verið matarlaus og klæðlítill
á ferð í 15 daga og villst
þvert yfir meginöræfi lands-
ins.
1899 - Enskir landhelgis-
þjófar verða þrem Dýrfirð-
ingum að bana þegar þeir
sökkva báti undir sýslumanni
ísfirðinga. Hannes Hafstein
sýslumaður sleppur nauðug-
lega lífs af úr klóm varg-
anna, sem sýndu af sér
dæmalausa varmennsku.
1908 - Ofsaveður veldur
stórkostlegum slysum og gíf-
urlegu Ijóni á skipum og
húsum um allt land. Skip
fórst nyrðra með fimm
mönnum og í Arnarfirði
drukknuðu 17 menn af ára-
bátum. Víðar berast fréttir
um manntjón og vitað er að
34 menn hafa farist.
1901 - Tuttugasta öldin
gengur í garð. Reykvíkingar
kveðja gömlu öldina og
fagna þeirri nýju. „Um leið
og klukkan sló tólf dundu við
flugeldaskotin á miðjum
Austurvelli, klukknahljóm-
urinn kvað við í turninum,
og á þaki lyfjabúðarinnar
var brugðið upp eldi, sem sló
björtum Ijóma á umhverfið,
svo að mönnum sýndist Thor-
valdsen gamli kinka kolli
framan í nýársmánann.“
1902 - í janúarmánuði flyt-
ur póstskipið þau tíðindi að
konungur vilji verða við ósk-
um íslendinga um sérstakan
ráðgjafa fyrir Island og sér-
stakt stjórnarráð með að-
setri í Reykjavík. Frumvarp
til stjórnarskrárbreytinga er
samþykkt eftir þingkosning-
ar í júní. Það verður þó tek-
ið aftur til atkvæða á nýju
þingiárið 1903.
1903 - Sljórnarskrárbreyt-
ingin samþykkt eftir alþing-
iskosningar í byijun júní-
mánaðar. Hannes Hafstein,
sýslumaður, verður fyrsti ís-
lenski ráðherrann. I blaðinu
ísafold kemur fram að sumir
menn séu ekki ánægðir með
þessa ráðstöfun stjórnarinn-
ar, en hið sama hefði orðið
uppi á teningnum hver svo
sem í embættið hefði verið
settur. Ennfremur segir: „Því
síður er ástæða til að amast
við þessu, sem allir kunnugir
vita, að hr. Hafstein hefur
marga góða hæfileika, sem
vonandi er að fái að njóta sín
fyrir óboðnum ráðgjöfum,
ótimabærum andróðri og úr-
eltum flokkaríg."
DAGLEGT LÍF
ALDAMO
*
Svo margt hefur breyst á Islandi frá síðustu öld að erfitt getur verið að finna samnefnara
langaði til að öðlast innsýn í horfinn tíma og tók skipstjóra, rafvirkjameistara, handv
Ráðherra á Blómarós
sjónum
ASTARPUNGAR, kleinur og kókómjólk er það sem blaðamaður hefur í
farteskinu þegar hann heimsækir Brynjólf Jónsson, skipstjóra. Hann er
hins vegar klæddur og kominn á ról þegar blaðamann ber að garði og hefur
engan tíma til að gæða sér á morgunverði. Þess í stað lætur hann móðan
mása um liðna tíð og lætur blaðamann um áhyggjur þessa heims og morgun-
verðinn.
„Ég er fæddur á Höfðabrekku 17. janúar 1899 - svo ég er frá hinni öld-
inni. Foreldrar mínir, Jón Brynjólfsson og Rannveig Einarsdóttir, bjuggu á
vesturbænum en á austur-
bænum bjó Sveinn Ólafs-
son, faðir Einars Ólafs
Sveinssonar heitins.
Nú gerist það að Björgvin
Vigfússon, sýslumaður,
kaupir báðar jarðirnar. Þá
var ég sjö ára. Björgvin
bauðst einnig til að taka
eitt af sjö börnum foreldra
minna, en þrátt fyrir mikla
ómegð vildi ekkert þeirra
frá þeim hverfa. Það varð
úr að ég sló til, enda voru
synir og dóttir sýslumanns-
ins jafnaldrar mínir. Ég átti
þó eftir að komast að því
að það er öðruvísi að vera
tökukrakki og þurfa að
vinna fyrir sér en að vera
barn sýslumannsins."
Blaðamaður kinkar kolli
þakklátur fyrir að þurfa
ekki að spyqa spurninga og
geta einbeitt sér að morg-
unverðinum. Brynjólfur
heldur áfram: „Frá átta ára
aldri var ég látinn sitja yfir
ám og vinna hvað sem var.
Tveimur árum síðar keypti
Björgvin Efra-Hvol í Hvol-
hreppi og seldi Höfðabrekku. Þá fór ég sem tökudrengur að Hemru í Skaftár-
tungu og var töluvert á fiækingi eftir það.
Sautján ára ákvað ég að freista gæfunnar og fara til Reykjavíkur. Það
eina sem ég átti voru fjórtán krónur í vasa. Það má því segja að lánið hafi
leikið við mig þegar Klemens í Minni-Vogum réði mig, ungan og reynslulaus-
an, sem háseta á skipið Sörla. Þar var ég yfir veturinn og fékk 100 krónur
fyrir vertíðina, sem þótti mikið fyrir 17 ára strákpjakk.“
Undur og stórmerki
„Næstu vertíð var ég búinn að ráða mig á annan bát þegar hann fórst
með manni og mús við Keilisnes. Þá varð á vegi mínum Sigurður Grímsson,
heljardugnaðarmaður austan úr Mýrdal. Hann vann á togara, sem á þeim
tíma var jafn hátt í metum og ráðherrastarf. Sjómannaverkfall var nýbúið
og fyrir óvaning var vita vonlaust að komast á togara, en Sigurður féllst engu
að síður á að fylgja mér til Ziemsens hjá íslandsfélaginu, sem átti togarann.
„Ég er feginn því,“ segi ég. „Það hefur enga þýðingu,“ svarar hann vantrúaður.
Það gekk eftir að Ziemsen hló og sagðist ekki geta ráðið óvanan krakka
sem háseta um borð. Hann bætti samt við: „Maí kemur inn á morgun og skip-
stjórinn á eftir _að bæta við mannskap. Komdu tíu í fyrramálið." Morguninn
eftir var Bjöm Ólafsson, skipstjóri, hjá honum. „Þama er pilturinn sem ég var
að tala um við þig,“ segir Ziemsen. „Það er útilokað að taka óvana,“ segir þá Bjöm.
Ég var kominn út í dyrnar þegar Ziemsen kallaði: „Bíddu aðeins.“ „Mér líst
vel á strákinn," segir hann við Björn. „Mér gerir það líka,“ segir Björn. Eftir
stundarþögn var ég ráðinn. Fyrir mér voru það undur og stórmerki. Ég trúði
því varla sjálfur. Enda átti ég eftir að hafa 900 krónur í laun fyrir vorið.“
„Ég var ráðinn á togarann Mars. Þar voru aðeins vanir menn og var ég
kallaður öllum illum nöfnum um borð. Einnig átti að láta mig þvo gólfið í
lúkarnum. Mér leist ekki á það, en var eins og krakkabjáni og þorði ekkert
að segja. Þá kallar Aðalsteinn Pálsson,_ stýrimaður, mig á eintal og spyr mig
hvort ég vilji taka að mér lúkarinn. „Ég vil helst ganga vaktir eins og aðr-
ir,“ svara ég. „Þá skaltu kynna þér málið og standa með manninum sem er
á trollvakt núna,“ segir hann. Ég hlýði þessum ráðum, en þegar ég kem að
vaktmanninum sem átti að veita mér upplýsingar segir hann: „Ég skal ekki
segja þér til, helvítið þitt, fyrst þú vildir ekki passa lúkarinn."
I sömu andrá sér í iljarnar á honum. Þá hafði Aðalsteinn staðið á lágri
brú fyrir ofan, heyrt hvað fram fór og runnið í skap. Hann hafði tekið með
hrömmunum í axlirnar á honum og kippt honum upp. Svo las hann yfir hon-
um með rosta: „Ef þú getur ekki verið almennilegur við strákinn er mér að
mæta.“ Vaktmaðurinn lagði niður rófuna.“
Blaðamaður hefur borðað nægju sína og er þess fullviss að viðtalið sé orð-
ið nógu langt, þótt ekki sé hann kominn lengra en tvo áratugi inn í tuttug-
ustu öldina. Hinir átta verða að bíða betri tíma.
kóngsins
AHEIMILI Halldóru Gröndal liggja gluggar inn í hugarheima Kjarvals,
Jóns Stefánssonar og Finns Jónssonar. Ut um annan glugga má sjá yfir
hafið og fátæklegu beitingaskúrana við Ægisíðuna. Þá er ótalinn gluggi inn
í byrjun tuttugustu aldarinnar.
„Ég er sú eina á lífi af ellefu systkinum," segir Halldóra, sem er fædd 17.
júlí 1899. „Ágúst Flygenring, faðir minn, rak stórútgerð og var einn af forvíg-
ismönnum Hafnaríjarðar. Hann átti vagna og hesta og þrjár kýr í fjósi auk
stórs heimilis. Einnig var hann alltaf með fólk í vinnu við öll möguleg störf.“
Fyrsta bernskuminning
Halldóru er frá því heimili
hennar brann til kaldra
kola árið 1906. „Móðir mín
var ein heima vegna þess
að faðir minn var í veislu
hjá kónginum í Danmörku.
Þegar hann fékk tíðindin
fór hann til Noregs, keypti
alla innviði og teiknaði nýtt
hús á heimleiðinni. Húsið
var tilbúið um miðjan vetur
sama ár. Það var stórt með
fjórtán herbergjum, enda
margir í heimili.
Árið eftir kom danski
kóngurinn, Friðrik VIII til
íslands. Ég var fengin til
að strá blómum á göngu-
leiðina fyrir framan hann
ásamt nokkrum öðrum
stúlkum. Hannes Hafstein,
ráðherra, tók á móti kóng-
inum og ijölmargir íslend-
ingar fylgdust með við
höfnina.“
Halldóra segir að á þess-
um tíma hafi ekki verið
hótel eða veitingastaður í
Hafnarfirði, enda hafi verið
afar gestkvæmt á heimili
foreldra hennar. „Við höfðum sérherbergi sem einungis var haft fyrir gesti.
Þar fengu margir að gista. Séra Jens Pálsson frá Görðum í Álftanesi lá þar
banaleguna og einu sinni kom Geir Zoega í heimsókn í listivagni með tveim-
ur hestum fyrir.“
Börn hlýða ekki lengur
Blaðamanni leikur forvitni á að vita hvernig hafi verið að alast upp með
ellefu systkinum. „Indælt," segir Halldóra. „Við vorum strangt alin upp. Ef
við lékum okkur úti á sumarkvöldum kom mamma út á stétt og kallaði: „Börn!“
Við stóðum upp um leið. Þá var ekkert sem hét að óhlýðnast - svo mikill
var aginn. Annað en í dag. Börn hlýða ekki lengur." Blaðamaður verður hálf-
skömmustulegur, en Halldóra hristir höfuðið og heldur áfram.
Hún segir frá því að hún hafi farið tíu ára i barnaskóla. Fram að því hafði
hún lært hjá heimiliskennara í skólastofu sem faðir hennar hafði byggt. Hún
var því allæs þegar hún byrjaði í skóla. Flensborgarskóli tók við um fermingu
og eftir það Kvennaskólinn í einn vetur. „Ég lærði ekkert þar á bókina -
kunni allt áður úr Flensborgarskóla. Það var svo góður skóli.“
Bogi Olafsson kenndi Halldóru ensku í Kvennaskólanum. „Hann gat verið
grimmur," segir hún. „Einu sinni sagði hann við bekkjarsystur mína: „Bölvuð
þvæla er þetta, snautaðu út.“ Hún fór að gráta, en hann hélt áfram: „Halldóra
- segið þér það.“ Hann vissi að ég kynni það af því að ég hafði lært hjá
Ögmundi Sigurðssyni, skólastjóra i Flensborg."
Ágúst faðir Halldóru sat á þingi, en fylgist hún með stjórnmálum?
„Nei, ég kæri mig ekki um pólitík, - fylgi auðvitað Sjálfstæðisflokknum eins
og hver heiðarleg manneskja. Faðir minn var mikill vinur Hannesar Hafsteins."
Annar fjölskylduvinur var Kjarval. „Faðir minn fór á fyrstu sýninguna
hans og fannst ekki mikið til um hana. Sagði að helst liti út fyrir að tómat-
súpu hefði verið slett á vegginn. Hann kom að máli við Kjarval og sagði við
hann: „Komdu suður eftir. Við þurfum að fita þig upp. Þú ert svo magur.“
Upp úr því tókst vinátta, enda prýða tveir gluggar Kjarvals vegginn heima
hjá Halldóru. í gegnum annan þeirra, sem er lítill, má sjá sveitasæluna í
byijun aldarinnar. „Ég er trúlofaður þessari rétt,“ sagði Kjarval um myndina.
Éiginmann sinn, Benedikt Þórðarson, dótturson skáldsins Benedikts Grön-
dals, þekkti Halldóra frá því þau voru smábörn. Þau giftu sig 1924 eftir að
hafa gengið með hringa í þijú ár. „Þá var nú siður að gifta sig ekki fyrr en
maðurinn var búinn að fá stöðu og farinn að vinna fyrir konunni.“
Meðan á viðtalinu stendur tekur Árni Sæberg myndir af Halldóru og hún
er farin að ókyrrast. „Ekki spandera svona miklu á mig,“ segir hún. „Eg er
svo sparsöm.“
Eftir að hafa spanderað einu brosi til viðbótar kveður þessi merkilega kona,
sem er mun eldri en blaðamaður og ljósmyndari til samans - og hefur frá
svo miklu að segja.
Morgunblaðið/Golli
BRYNJÓLFUR JÓNSSON
Morgunblaðið/Árni Sæberg
HALLDÓRA GRÖNDAL