Morgunblaðið - 29.09.1996, Blaðsíða 18

Í8 SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
4
Þjóðernisvitund íslendinga
N áttúran vegur þyngst
wwmmsaemwi. ■ s-í■v* ■ Morgunblaðið/RAX ÍSLENDINGAR eru ákaflega stoltir af landi sínu. Telja menn jafnvel að náttúran vegi hvað þyngst í þjóðerniskennd nútíma íslendinga. Guðmundur Hálfdanarson dósent í sagnfræði við Há- vitund eða drepi niður áhuga á tungumálinu. Guð-
skóla íslands sagði í viðtali við Morgunblaðið síðastlið- mundur telur að það myndi styrkja íslenskuna sem
inn sunnudag að hann telji að náttúran sé eitt mikil- tákn íslensks þjóðernis ef dregið væri úr hreintungu-
vægasta tákn í þjóðernisvitund nútíma íslendinga. stefnu. Hann velti ennfremur fyrir sér afleiðingum
Viðmælendur sem Morgunblaðið leitaði til eru sam- þess að áhersla í sögukennslu hefur breyst á undanförn-
mála þeirri kenningu Guðmundar, en þeir eru hins um áratugum og var með hugleiðingar í þá átt hvort
vegar ekki sammála því hvort hreintungustefnan og samkennd í heiminum væri að breytast og verða hvort
sífelldar leiðbeiningar um rétt málfar auki á þjóðernis- tveggja í senn, alþjóðlegri og svæðisbundnari en áður.
Ingibjörg
Einarsdóttir
Land, þjóð
og tunga
eiga ríkan
þátt í okkur
INGIBJÖRG Einarsdóttir, formaður
Samtaka móðurmálskennara, kveðst
ekki vera sammála því að alltaf sé
verið að skamma
þjóðina fyrir að
tala rangt mál.
„Við heyrum í
fleira fólki en áður
og kannski þeim
hópi sem lét ekki
til sín taka. Að því
leyti er hugsan-
lega meira talað
um að þessi og
hinn tali vitlaust
mál. Hreintungu-
menn eru heldur
ekki allsráðandi en eflaust er hægt
að stuða fólk með of mikilli hrein-
tungustefnu. Ég er samt ekki viss
um að það hafi endilega þau áhrif
að gera fólk afhuga þjóðerniskennd."
Hún segir að vissulega verði menn
að vera á varðbergi en hennar tilfinn-
ing sé sú, að kennarar leggi ríka
áherslu á að Islendingar eigi sína
sérstöku tungu og beri að viðhalda
henni. „Ég held að land, þjóð og
tunga, eins og Snorri Hjartarson
orti, eigi afskaplega ríkan þátt í okk-
ur ennþá og að svo verði áfram. En
eins og Guðmundur bendir á í grein-
inni nálgumst við og sjáum náttúruna
öðruvísi en við gerðum. Við höfum
önnur tæki og tækifæri til þess. Ég
tel samt að land og tunga séu mjög
samtengd og að við getum ekki neit-
að uppruna okkar.“
Hún segist glöggt hafa séð tengsl
náttúru og manns þegar hún sótti
bókmenntanámskeið í Færeyjum í
sumar ásamt Dönum. „Náttúran á
mjög ríkan þátt í skapferli og mann-
Ingibjörg
Einarsdóttir
gerð Færeyinga og mér fannst við
ákaflega líkir þeim. Ég tel að svipuð
náttúra, umhverfi og veðrátta hafí
mótað þessar tvær þjóðir svo líkar.
Eins er meiri kraftur í íslendingum
og Færeyingum, en okkur vantar
ýmsa þá þætti sem Danir búa yfir
eins og miklu meiri mýkt. Við höfðum
greinilega ekki sama hugmyndaflug
að fara eins djúpt ofan í málin og
rökræða og Danir. Þeir voru mun
tilbúnari að skipta sér af mannlegu
þáttunum.“
Hún segist ekki þekkja til sögu-
kennslu, sem hafí þó örugglega breyst
í gegnum tíðina en bendir á að lestur
og frásagnir úr fombókmenntum hafí
aukist mikið á undanfömum árum.
„Við erum farin að segja Grettis sögu
og Laxdælu alveg niður í 6 ára bekki.
Kannski erum við farin að taka öðra-
vísi á málum og þar með þjóðemis-
kenndinni," sagði hún.
Gunnar Karlsson
Þjóðin er í
klípu með
þjóðernis-
kenndina
GUNNAR Karlsson prófessor hefur á
undanfömum árum samið sögubækur
fyrir grunn- og framhaldskólann.
Hann segist óhjá-
kvæmilega hafa
haft þjóðemisvit-
und í huga við
samningu bók-
anna. „Ég stefndi
að sáttum á milli
þessarar hefðar
sem við búum við
og þeirrar gagn-
rýni á hefðina sem
við höfum fengið á
síðustu árum. Ég
reyndi að láta
hvergi koma fram neitt þjóðemislegt
yfirlæti, ekki andúð á útlendingum
af neinu tagi og engan hroka af því
að vera íslendingur, þ.e. að innprenta
ekki hugmyndina um að það væri
Gunnar
Karlsson
neitt sérstaklega merkilegt," sagði
hann.
í bókinni fyrir grannskólann er
mikið efni um Jón Sigurðsson og seg-
ist Gunnar hafa gert hann að einni
af meginpersónum sögunnar. „Einnig
hef ég kafla um Bríeti Bjarnhéðins-
dóttur og kvenréttindabaráttuna en
það er auðvitað saga af innbyrðis
átökum meðal Islendinga. I gömlu
sögubókunum er lengst af mjög lítið
gert úr átökum meðal þeirra."
Hann segir þjóðina vera í vissri
klípu með þjóðemisvitundina. Hún
einkennist nokkuð af því að við sitjum
uppi með þjóðemislega sögu, sem er
hluti af menningararfi okkar og við
viljum ekki hafna. Á hinn bóginn sé
þessi þjóðemishyggja partur af horfn-
um tíma. „Þetta er fortíðarmynd sem
við trúum ekki alls kostar. Ég hef
stundum sagt að við íslendingar
gengjum með svolítið klofna sögulega
sjálfsmynd. Þetta á við um fleiri þjóð-
ir nú um stundir. Það væri gott að
ná einhverri sátt um þessa hluti, en
það gerist ekki öðravísi en að við
lærum að ræða hreinskilnislega um,
að hvaða leyti við erum sammála og
að hvaða leyti ósammála."
Hann segist aldrei hafa hugsað út
í að náttúran hafi að vissu leyti leyst
söguna af hólmi eins og Guðmundur
Hálfdanarson heldur fram. „En þetta
er rétt og skarplega athugað,“ sagði
hann.
Þá segist hann sjá hættuna við að
dregið geti úr þjóðemiskennd með
stöðugum aðfinnslum um kunnáttu-
leysi í íslensku. „Ég held að þama
megi menn vara sig. Kannski er þetta
ekki endilega spuming um hreintungu-
stefnu heldur spuming um þá miklu
áherslu á að tala málið rétt og að
beygja það eftir viðurkenndum reglum.
Það er viss hætta í því að gera þenn-
an leik of vandasaman og kannski
ástæðulaust, því íslenska heldur áfram
að vera íslenska þó að til dæmis beyg-
ingar taki einhveijum breytingum."
Hann segist ekki telja að þjóðern-
isvitund nemenda við Háskóla íslands
hafi breyst frá því sem var fyrir 20
áram og spurður hvort hann búi yfir
mikilli þjóðemiskennd sagðist hann
eiga erfitt með að meta það. „Mér
mundi þó finnast skaði ef íslensk þjóð-
menning glataðist,“ sagði hann.
Bergsteinn Jónsson
Menn geta
jafnvelfor-
herst við
skammir
Á ÞEIM tíma sem Bergsteinn Jóns-
son prófessor kenndi sögu var notast
við gömlu bækurnar, þar sem meðal
annars var alið á
Danahatri og
frelsisbarátta ís-
lendinga skipaði
stóran sess. Hann
segir þessar bæk-
ur hafa verið
óþarflega lífseig-
ar. „Það er ekki
hægt að nota
sömu bækur í
margra manns-
aldra, en þær
gerðu sitt gagn á
sínum tíma.“
Hann segir að eftir að hætt var
að ala á Danahatri hafi Kaninn dug-
að þjóðinni sæmilega til að viðhalda
þjóðerniskenndinni. „Að vísu var
mönnum nánast alveg sama í stríðinu
því þá skapaðist mikil atvinna. Eftir
stríð fóru menn að velta fyrir sér
hvort við ættum að hafa hervernd
og ganga í NATO og má segja að
það hafi tekið við af Danahatrinu.
Nú er þetta gengið yfir að því er
virðist og þá höfum við engan sem
við getum verið á móti.
Við erum orðin þannig sett að hver
maður getur komist í siglingu um
allan heim og þannig séð að minnsta
kosti ytra borð á hlutum í öðram lönd-
um. Og ekki bara einu sinni á ævinni
heldur mörgum sinnum. Margir
bjarga sér við lestur á einum eða
tveimur tungumálum. Allt hefur þetta
sitt að segja og síðan kemur til sjón-
varp, kvikmyndir og slíkt."
Hann telur ekki endilega að ís-
lenskan missi sín sem tákn um þjóð-
erni þó að sett sé ofan í við landann.
„Menn geta jafnvel forherst. Mér var
sagt að í Keflavík væri hlegið að
þeim manni sem segði ambögu á
ensku, en menn brygðust hinir verstu
við ef þeir voru sagðir með þágufalls-
sýki. Sá sem þetta sagði tiltók Kefla-
vík en ég skal ekkert segja til um
hvort þetta er víðar.“ Hann bendir á
að ungu fólki virðist leiðast allt tal
um málvöndun og að því leyti megi
kannski segja að það búi yfir minni
þjóðernisvitund en áður þekktist.
„Það slettir án þess að hafa það inn-
an gæsalappa, ef svo má segja.“
Hann telur ennfremur ekki ólík-
legt að umhverfisverndarmenn megi
sín meira og hafi betri hljómgrunn
en málvöndunarmenn.
Sigurður Hjartarson
Ekki hissa
þótt þjóð-
ernisremb-
an minnki
SIGURÐUR Hjartarson, sögukenn-
ari í Menntaskólanum við Hamrahlíð,
segir að í MH sé aftur farið að styðj-
ast við gamlar
sögubækur, því
þær nýju séu ekki
nógu góðar. „Við
höfum verið með
margar bækur og
gefist upp á þeim
öllum. Nú er
kennd bók eftir
Ólaf R. Einarsson
sem er örstutt
beinagrind en gef-
ur okkur um leið
ákveðið frelsi."
Hann segir að íslendingar hafi
þurft á Danahatri að halda á sínum
tíma. Það hafi verið mjög góð aðferð
til að skapa einhvers konar útbelging
á sjálfum sér að viðhalda andúðinni
í þeirra garð. „Sjálfsagt er rétt að
eftir því sem tíminn líður skiptir þessi
danska fortíð minna máli og ekki
þarf að innprenta börnum þessa and-
úð. Mín kynslóð hefur fengið góðan
skammt en ég held að menn séu farn-
ir að skoða söguna öðravísi. Ég er
ekkert hissa þó að þjóðernisremban
minnki eitthvað við það,“ sagði hann.
Hann segir annað verra við að
missa hana og það er að væntanlega
verði erfiðara að heilaþvo fólkið.
„Meðan við höfðum kennslu í þjóð-
ernisrembingi var hægt að móta ein-
hvers konar samstöðu, sem nú hefur
breyst meðal annars með tilkomu
sjónvarps og fjölmiðla. Nú veit fólk
ekkert hvar það stendur.
Sjálfur segist hann vera mjög pólit-
ískur og sennilega mikill þjóðemis-
sinni. Honum finnist ýmis menningar-
verðmæti fara mjög halloka og matar-
æðið sé eitt af því. „Mér finnst stjóm-
völd í gegnum tíðina ekki standa sig
nógu vel og yfirleitt endar það í þjóð-
rembu úti um heiminn eins og sést
kannski í fiskveiðimálunum núna.“
Um þá kenningu Guðmundar að
náttúran sé orðin mikilvægasta tákn-
ið í þjóðemsivitund íslendinga fremur
en sagan og jafnvel tungan, sagði
hann: „Þetta era nokkuð góðar góðar
athugasemdir. Með aukinni komu
útlendinga kemur meiri athygli á
landið og sömuleiðis er annar hver
maður orðinn enskumælandi innan
við fermingu. Þetta er auðvitað breytt
þjóðfélag. Svo geta menn deilt um það
hvort það er jákvætt eða neikvætt."
Hann kveðst vera sammála því að
menn muni hugsanlega tengja sig
ákveðnum svæðum eða minnihluta-
hópum um leið og þeir segist vera
Evrópubúar. „Ég held að hvaða maður
sem kominn er á einhvem aldur geri
sér grein fyrir þessari ömurlegu smæð
íslendinga í heildinni. Eg hef búið
mörg ár í útlöndum og auðvitað þekk-
ir enginn ísland en þegar fólk fræðist
um það finnst mörgum það merkilegt.
Þá vaknar þjóðemiskenndin.“
Sigurður
Hjartarson
I
I
>
I
>
i
\
i
\
I
I
I
í
\
i
í
i
h