Morgunblaðið - 29.09.1996, Blaðsíða 8

8 B SUNNUDAGUR 29. SEPTEMBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
FROSKURINN
OG FATAN
a mer
EF FROSKUR
er settur í
fötu með köldu
vatni liggur hann
kyrr. Þótt heitu
vatni sé bætt út í svo vatnið
hitni smám saman hreyfir hann
sig ekki og deyr. Hann hefur
ekki gert sér grein fyrir breyt-
ingunni. Sé hann aftur á móti
settur ofan í sjóðandi vatn
stekkur hann snarlega upp úr
fötunni og bjargar lífi sínu.
Hann skilur þörfina á að breyta.
Þessa myndrænu sögu af frosk-
inum sagði sálfræðingurinn og
fyrirlesarinn dr. Katharine C.
Esty í upphafi máls síns á ráð-
stefnu um sjálfbæra
þróun á 21. öld og hlut-
verk Islands í henni.
Hún tók froskinn í föt-
unni sem dæmi um
nauðsyn á að finna að
breytinga er þörf og
læra að bregðast við.
„Change-masters“
nefndi hún þá frum-
heija sem skilja og
halda áfram að ýta á
aðra þar til rödd þeirra
heyrist. Einna mikil-
vægast sé að skilja og
hafa kraft til að breyta
stefnu þegar þörf kall-
ar. Hún nefndi líka
blökkumannaleiðtog-
ann Martin Luthe/
King, sem sagði: „Ég
draum“. Hann sagði ekki: Ég
er hér með hugmynd, sem
kannski gæti komið að gagni.
Við verðum að skoða hana vel,
skipa nefnd...“
Kannski var óþarfi að hlusta
á þessa merku alþjóðlegu fyrir-
lesara um ýmsa þætti i framtið
mannlífs á jörðinni og viðbrögð
við þeim til að vita hve brýn
þörfin er orðin á að breyta og
bregðast við. Nefnum aðeins
tvennt úr fyrirlestri Magnúsar
Jóhannessonar, ráðuneytis-
stjóra. Á síðustu 25 árum hefur
fólksfjöldinn á jörðinni aukist
um 50%, 100 tegundir hverfa
úr lífríkinu dag hvem og skóg-
arnir minnka óðum. Til að halda
uppi núverandi lifnaðarháttum
fyrir þennan mannfjölda, miðað
við núverandi notkun á náttúru-
auðlindum í iðnaðarlöndunum,
þyrfti 10 Jarðir eins og þessa
sem við búum á.
Varla fer á milli mála að við,
á þessum litla skaga út úr Asíu
og norður af Afríku sem við
köllum Vesturlönd og á norður-
partinum af Ameríku, fáum
varla mikið lengur að sitja ein
að gæðum jarðar. Þess sjást
hvarvetna merki. Austurlönd
fjær eru að taka af okkur einok-
un á mörkuðum og til varnar
neyðumst við til að hópa okkur
saman í viðskiptabandalög.
Hvert sem litið er sjáum við að
þessi gamalkunni heimur breyt-
ist svo ört að varla er langt í
að allur skarinn krefjist þess
sama og við höfum og fái það.
Þegar það gerist hægt, eins og
þegar skvettur af sjóðandi vatni
komu i fötuna til frosksins svo
að vatnið smáhitnaði, skynjar
fólk ekki breytinguna, lærir ekki
á hana og ferst í sinni fötu.
Víða sér þess merki að farið
er að volgna undir okkur. Eng-
inn neitar því lengur að þess er
farið að gæta í lofthjúpnum
kring um jörðina með merkjan-
legum ýmiskonar breytingum á
veðurfari. Annar fyrirlesari, Sir
Shridath Ramphal, fyrrv. ráð-
herra frá Guyönu og formaður
Breska samveldisins, benti á
hvaða áhrif minnstu veðurfars-
breytingar hefðu á eyjaklasa
eins og hans í Karíbahafinu.
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
Benti á að afleið-
ingarnar gætum
við merkt í frétt-
um af vaxandi
flóðum í hitabelt-
inu og Pakistan. Jafnvel í hegð-
un fellibyljanna sem hitta
strendur Ameríku. Hann fjallaði
um framtíð mannkyns á þrösk-
uldi nýrrar aldar og vitnaði m.a.
í ummæli franska skáldsins
Pauls Valerys: Framtíðin er ekki
það sem hún var! Það gætum
við nú verið viss um að hún
yrði ekki. En ef framtíðin er
ekki eins og hún var, getum við
þá verið eins og við vorum eða
erum? Með lífið suður í fátæku
löndunum eins og það er og líf-
ið hér norðurfrá eins og það er?
Varla! Þetta á eftir að jafnast
og breytingin verður léttari með
því að huga að viðbrögðum í
alheimssamfélagi.
Heimspekingurinn Páll
Skúlason ræddi einmitt ábyrgð
mannsins á framtíðinni. í hve
ríkum mæli við gætum tekið
ábyrgð á framtíðinni? Og þá
hvaða framtíð, framtíð hvers?
Lífs á jörðu? Mannkyns? Þjóðar
eða samfélags? Einstaklingsins?
Hann reyndi að kortleggja og
finna ábyrgðinni stað á vissum
sviðum. Hvar við hefðum mögu-
ieika og ættum að leggja
áherslu. Hann kom inn á frelsi
og ábyrgð, leist held ég ekki á
ef skorið væri á naflastrenginn
þar á milli.
Þessir fáu fyrstu fyrirlestrar,
sem ég varð að láta mér nægja,
vöktu ótal gárur í sinni. Sem
betur fer standa vonir til að
þessi merka ráðstefna í Reykja-
vík verði ekki bara hugvekja
sem liður frá þegar hópurinn
dreifist. Því undanfari hennar
er Framtíðarstofnunin, sem
kynnt var á opnum fundi í Nor-
ræna húsinu. Hennar hlutverk
er að vera vettvangur hér á landi
um málefni framtíðar, svo-
nefnda vistvæna þróun og stöðu
Islands í samfélagi þjóðanna.
Loksins erum við farin að líta
fram á 21. öldina. Ekki seinna
vænna, enda bara fjögur ár.
Samt erum við nú ekki komin
lengra en svo að þegar við tölum
um gróðurhúsaáhrifin og breyt-
ingar á veðurfari, skrifum jafn-
vel undir alþjóðasamninga um
að sleppa ekki meiri koltvísýr-
ingi út í loftið um aldamót, byrj-
um við strax að reyna að svindla
okkur frá því með því að segja
að við ætlum að rækta svo mik-
inn skóg til að vinna súrefni að
við getum aukið útblásturinn á
móti. Munu þá ekki aðrar þjóðir
segja: Við höfum svo mikla
skóga svo við hljótum að geta
haldið áfram að senda mengun-
arefni út í loftið? Á kannski á
alþjóðavísu að setja jafnaðar-
merki á milli gróðurs og útblást-
urs mengunarefna? Við færum
líklega ekki vel út úr því, eða
hvað?
MAIMIULÍFSSTRAUMAR
VERALDARVAFSTUR 7YcV7t) varb um orku-hvirfils
kenningu atómvísindanna?
Orku-hvitjUs atóm
Lord Kelvin
MARGAR góðar hugmyndir sem hafa komið inní vísindin hafa fallið
í gleymsku á ný, sumar hveijar um stundarsakir þó, vegna breyttra
sjónarmiða. Þetta hefur stundum verið til skaða fyrir framgang vísind-
anna og þá um leið veruleika okkar allra, sem enn á ný varð þoku-
kenndur.
eftir
Einar Þorstein.
Undrabarnið William Thomp-
son var fæddur í Belfast á
írlandi árið 1824. Ellefu ára
var hann kominn í háskólanám í
Glasgow og þar varð hann síðan
líka prófessor eftir frekara nám í
Cambridge tvö-
falt eldri eða tutt-
ugu og tveggja
ára.
Ævi hans var
samfelld sigur-
ganga vísinda-
manns. Hann var
fremstur í flokki
þeirra sem lögðu
á ráðin með lagninu fyrsta fjar-
skiptakapals yfir Atlantshafið og
hlaut aðalsnafnbót fyrir vikið árið
1866 og varð í framhaldi af því
lávarður árið 1892. En áður árið
1890 varð hann einnig forseti
breska vísindaráðsins. En það er
einn mesti heiður sem breskum
vísindamanni hlotnast. Ofan á
þetta bættist að hann hlaut „the
Order of Merit“ bresku krúnunnar
árið 1902. Er hann lést árið 1907
var hann grafinn við hlið Sir Isa-
acs Newton í Westminster Abbey.
Lord Kelvin, en það varð hið
þekkta nafn hans, er þekktastur
fyrir að vera faðir vannaorkufræð-
innar. Hann skilgreindi núllstig
varmans (-273,15 Celsiusgráður)
og mælieining hita er nefnd eftir
bærið orku-hvirfilsatóm. Eins og
kunnugt er eru orku-hvriflar til
sem náttúruleg fyrirbæri bæði í
vatni og lofti en aðeins um stund-
arsakir. Kelvin átti því í nokkrum
vandræðum með að skilja hvernig
minnsta eining efnisins gæti verið
eins konar eilífur hvirfilsveipur.
Eða uns hann fékk aðstoð frá
honum. Með öðrum vísindamönn-
um setti hann fram alheims
varmageymslulögmálið og lögmál-
ið um hreyfanleika
gass. Hann vann
einnig mikið með
rafmagn og segul-
svið og fann upp
mælitæki á því
sviði sem enn eru
notuð, eins og
spegil-gavanomæl-
inn, dynamó-mæl-
inn og skipskompás
sem er varinn
segjulsviði.
Á þessum tímum
álitu vísindamenn
að minnsta eining
efnisins, atómið,
væri massíft í
gegn. Sú hugmynd
kom meðal annars
frá Newton. Þetta
var líka nefnt billj-
ard-kúlu hug-
myndin. Þegar Sir
William Thompson
(þá ekki enn Lord)
var 43 ára sá hann
í einni svipan í sýn
að þetta var ekki
rétt. Hann sá
atómið sem hvirfil-
sveip og seinna
nefndi hann fyrir- PRÓFESSORINN ungi: William Thompson 1846.
LÆKNISFRÆÐI/£r^ hættulegar
jurtir allt í kringum okkur?
Risahvannir ogfleiri
eitraðarjurtir
SUMIR virðast halda að allt, eða a.m.k. flest, sem kemur úr náttúr-
unni, og þá sérstaklega úr jurtaríkinu, sé hollt og heilnæmt. Þá gleym-
ist að mörg af lúmskustu og sterkustu eiturefnum sem við þekkjum
koma einmitt úr jurtaríkinu. Fáein dæmi um vel þekkt eiturefni úr
jurtaríkinu eru blásýra, nikótín, kókaín, ópíum, digitalis, koffín og
kannabis en þar að auki er mikill fjöldi eitraðra efna sem eru minna
þekkt. Fyrir utan þessi eiturefni eru ýmis sem valda ofnæmi með út-
brotum, snertiexemi eða gera húðina svo viðkvæma fyrir Ijósi að jafn-
vel innilýsing getur valdið bruna (annars stigs) með vessandi blöðrum
og sárum. Plöntur sem geta valdið útbrotum af ýmsum toga er að finna
nánast alls staðar í umhverfi okkar, sem stofublóm, garðagróður, græn-
meti eða villtar jurtir úti í náttúrunni. Sumar af hættulegustu plöntun-
um, t.d. risahvannir, er auðvelt að þekkja og þess vegna auðvelt að
varast.
Víða í görðum á íslandi er að
finna risahvannir sem sumar
geta orðið 2-3 metrar á hæð og
eru oft til mikillar
prýði og stolt
margra garðeig-
enda. Þarna er
einkum um að
ræða bjamarkló
en til eru fleiri
tegundir risa-
hvanna (af ætt-
inni Heracleum).
Risahvannir eru svo nefndar vegna
þess að þær líkjast og eru skyldar
ætihvönn en eru miklu stærri.
Nokkrar tegundir risahvanna vaxa
hér og er dálítill ruglingur á nafn-
giftum þannig að handbókum ber
ekki saman en algengastar eru
bjarnarkló, tröllahvönn og tromsö-
pálmi. í því samhengi sem hér um
ræðir eru allar tegundir risa-
hvanna álíka eitraðar. Risahvannir
er að finna í görðum víða um land
en einn stað er auðvelt að vísa á
í Hljómskálagarðinum í Reykjavík,
nálægt gatnamótum Hringbrautar
og Bjarkargötu, þar sem blasa við
tveir myndarlegir brúskar. Risa-
hvannir eru eitraðar á þann hátt
að berist safi úr blöðum eða
stönglum á húð, veldur það ljó-
sertiexemi. I safa plöntunnar eru
efni (einkum efnið psoralen) sem
sogast fljótt inn í húðina og valda
því að hún verður ofurviðkvæm
fyrir útfjólubláu ljósi. Við minnstu
birtu fær viðkomandi annars stigs
bruna með vessandi blöðrum og
sárum sem oft eru í rákum eða
skellum þar sem plöntusafinn
straukst eða draup á húðina en
slíkt kallast ljósertiexem. Útbrotin
koma oftast 5—18 klst. eftir sólbað
og eru verst eftir Vh til 2 sólar-
hringa. Húðin er viðkvæm í nokkr-
ar vikur og eina ráðið er að veija
viðkomandi húðsvæði fyrir ljósi en
það getur verið erfitt, t.d. í and-
liti. Þegar brunasárin hafa gróið
skilja þau oftast eftir brúna bletti
sem geta verið mörg ár að hverfa.
Slysin verða þegar fólk er að
klippa eða grisja plönturnar eða
við leik hjá börnum, t.d. ef þau
nota hola stöngla plöntunnar fyrir
blásturspípur. Mörgtilvik af slæm-
um bruna eftir risahvannir eru
þekkt hér á landi og hafa sjúkling-
arnir leitað á heilsugæslustöðvar
eða til sérfræðinga í húðsjúkdóm-
um. Hættulegast er ef fólk kemst
í snertingu við plöntur sem eru
eitraðar á þennan hátt og fer síðan
í sólbað eða á sólbaðsstofu. Hér á
landi eru þekkt nokkur tilvik af
slæmum bruna hjá fólki sem vann
við að snyrta og pakka selleríi
(blaðselju) og fór síðan á sólbað-
stofu. Fjöldinn allur af plöntum
inniheldur efni sem gera húðina
viðkvæma fyrir ljósi og geta vald-