Morgunblaðið - 06.10.1996, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
ERLEIMT
Þátttaka Svíþjóðar í varnar- og öryggismálasamstarfi vestræima ríkja
ÞÓTT Svíar tali gjarnan um
að grundvallaratriðin í
öryggis- og varnarmála-
stefnu þeirra hafi verið
óbreytt í tvær aldir, fer ekki á milli
mála að á síðustu þremur árum eða
svo hefur hún tekið talsverðum
breytingum. Svíar taka nú þátt í
ýmsu öryggismálasamstarfi vest-
rænna ríkja, sem þeim hefði áður
þótt óhugsandi að eiga nokkra aðild
að. Éftir lok kalda stríðsins sáu
þeir sér loks fært að ganga í Evrópu-
sambandið, sem þá hafði nýlega
tekið upp sameiginlega utanríkis-
og öryggismálastefnu. Svíar eiga
sömuleiðis aðild að friðargæzluliði
Atlantshafsbandalagsins í Bosníu
(IFOR), þeir taka þátt í friðarsam-
starfi NATO og sækjast nú eftir
aðild að WEAG, samtökum vestur-
evrópskra hergagnaframleiðslu-
ríkja.
Jákvæður tónn í garð
Bandaríkjanna
Ein athyglisverðasta breytingin,
sem kemur í ljós þegar rætt er við
sænska stjómmálamenn, embættis-
menn og sérfræðinga á sviði örygg-
is- og varnarmála, er hinn nýi og
jákvæði tónn í garð NATO og Banda-
ríkjanna, sem heyrðist lítt á tima
kalda stríðsins, þegar Svíar gættu
sín á því að tala jafnvel (eða -illa)
um bæði risaveldin. Lars Rekke,
ráðuneytisstjóri sænska vamarmála-
ráðuneytisins, er ágætur fulltrúi fyr-
ir þennan nýja tón: „Við höfum aldr-
ei áður haft jafngóð tengsl við
Bandaríkin," segir hann. „Við lítum
á NATO sem mikilvæg samtök, við
teljum dvöl bandarísks herafla í Evr-
ópu mikilvæga og erum tilbúnir til
víðtæks samstarfs við NATO á ólík-
um sviðum, þótt við séum ekki tilbún-
ir að ganga í bandalagið og eiga
aðild að gagnkvæmum öryggistrygg-
ingum.“
Segja má að Svíþjóð sé að þessu
ieytinu að koma út úr skápnum sem
ríki, sem telur sig eiga heima í vest-
rænu samstarfi, þótt umbreytingin
sé ekki jafndramatísk og í tilviki
Finnlands. Bo Huidt, forstöðumaður
sænsku Utanríkismálastofnunarinn-
ar, segir þennan breytta málflutning
fremur merki um að menn segi það,
sem þeir hugsuðu áður og létu ósagt,
fremur en að þeir séu að hugsa eitt-
hvað nýtt: „Þetta er ekki spuming
um breytt viðhorf heldur breytta
hegðun. í kalda stríðinu sögðum við
aldrei opinberlega Guði sé lof fyrir
NATO og Bandaríkin. Núna leggjum
við hins vegar opinskátt áherzlu á
hlutverk Bandaríkjanna í Evrópu og
tengslin yfir Atlantshafið."
„IV^júkt öryggi“
við Eystrasalt
Um leið og Svíar beina sjónum í
vesturátt og auka samstarfið bæði
við Bandaríkin og NATO, er ljóst
að mótun öryggis- og varnarmála-
stefnu þeirra snýst þessa dagana
fyrst og fremst um það hvernig
tryggja megi stöðugleika í austri;
með öðrum orðum hvernig sé hægt
að passa upp á að Rússland seilist
ekki til áhrifa á ný í Eystrasaltsríkj-
unum. Svíar telja sig hafa mikil-
vægu hlutverki að gegna á Eystra-
saltssvæðinu. Hugmyndum um að
Svíþjóð, ásamt Finnlandi, veiti Eist-
landi, Lettiandi og Litháen einhvers
konar öryggistryggingu, hefur ekki
verið vel tekið í Svíþjóð.
Hins vegar vilja Svíar
veita þessum ríkjum svo-
kallað „mjúkt öryggi“,
þ.e. þeir eru ekki tilbúnir
að beijast með þeim eða
fyrir þau, en hafa lagt
áherzlu á að aðstoða þau í ýmsum
öðrum málum, þannig að þau geti
tryggt fullveldi sitt og sjálfstæði.
Þar á meðal eru landamæra- og
strandgæzla (Svíar hafa til dæmis
gefið Eystrasaltsríkjunum gömul
varðskip) og uppbygging sjálfstæðs
varnarmáttar, til dæmis með sam-
eiginlegum heræfingum og aðstoð
við menntun foringja. Þá leggja
Svíar áherzlu á að gera Eystrasalts-
ríkjunum kleift að taka þátt í heræf-
ingum undir hatti friðarsamstarfs
NATO. Markmiðið með þessu er,
eins og ónefndur viðmælandi Morg-
FRIÐARGÆZLULIÐAR úr norræna stórfylkinu, sem tekur þátt í friðargæzluaðgerðum IFOR í
Bosníu. Fyrir nokkrum árum hefði þótt óhugsandi að sænskir hermenn væru undir stjórn NATO
í aðgerð sem þessari.
Svo nærri, en
þó svo fjarri
Svíar eiga nú náið samstarf víð Atlantshafsbandalagið, sem fáir
hefðu búizt við fyrir nokkrum árum. Enn eru gömlu gildin þó í
hávegum höfð í Svíþjóð og langt í að skrefíð verði stigið til fulls
með aðild að NATO. Ólafur Þ. Stephensen tók púlsinn á umræð-
um um öryggismál í Svíþjóð.
Aldrei áður
jafngóð
tengsl við
Bandaríkin
unblaðsins orðaði það, „að gera
varnir Eystrasaltsríkjanna nógu
öflugar til að Rússarnir hugsi sig
tvisvar um áður en þeir gera eitt-
hvað heimskulegt". Jafnframt er
sjálfstæður varnarmáttur Eystra-
saltsríkjanna þáttur í að þau geti
einhvern daginn fengið aðild að
NATO - William Perry, varnarmála-
ráðherra Bandaríkjanna, hefur
a.m.k. nýlega lýst því yfir að veikar
varnir ríkjanna séu ein helzta hindr-
unin í vegi NATO-aðildar.
Flestir eru sammála um að verði
Eystrasaltsríkin ekki tekin inn í
NATO í bráð, verði allur annar stuðn-
ingur við þau enn mikilvægari, út
frá sjónarhorni „mjúks öryggis“. Bo
Huldt orðar þetta svo að verði til
„grátt svæði“ við það að Eystrasalts-
ríkin verði skilin eftir er NATO verð-
ur stækkað til austurs, sé það hlut-
verk Svía að „gera ástandið svolítið
minna grátt.“
Þáttur í því að bæta
Eystrasaltsríkjunum upp
hugsanlegt afsvar frá
NATO, yrði líka að leggja
áherzlu á aðild þeirra að
"" Evrópusambandinu, að
sögn Lars Rekke. „ESB getur ekki
veitt ríkjunum neina öryggistrygg-
ingu, en aðild þessara gömlu Sovét-
lýðvelda að Evrópusamstarfi á sviði
menningarmála, félagsmála, efna-
hagsmála og umhverfismála hefur
öryggispólitíska þýðingu," segir
Rekke. Svíþjóð leggur af þessum
sökum ofuráherzlu á að aðildarvið-
ræður ESB við Eystrasaltsríkin hefj-
ist fljótlega eftir að ríkjaráðstefnu
sambandsins lýkur á næsta ári, og
við öll á sama tíma, þótt sum kunni
að vera betur undir aðild búin en
önnur.
Ný stórpólitík
Öryggi Eystrasaltssvæðisins var
efst á baugi á fundi þeirra Görans
Persson, forsætisráðherra Svíþjóðar,
og Bills Clinton Bandaríkjaforseta í
Washington í byijun ágúst. Bo Huldt
segir að þar hafí komið fram að
Bandaríkin líti á Svíþjóð sem forystu-
ríki á Eystrasaltssvæðinu og það sé
athyglisvert hversu líka hagsmuni
og líkt sjónarhorn ríkin hafi í þessum
efnum. Svíar leggja áherzlu á sam-
starf við Bandaríkin og önnur Evr-
ópuríki um öryggismál á svæðinu,
því að þótt þeir telji sig leika stórt
hlutverk, leggja þeir áherzlu á að
ábyrgðin sé ekki eingöngu þeirra.
„Rétt eins og varðandi ástandið á
Balkanskaga verður að horfa á mál-
ið annars vegar frá breiðu, evrópsku
sjónarhorni og hins vegar frá sjónar-
horni Atlantshafssamtarfsins,“ segir
Lars Rekke. „Þess vegna er nærvera
Bandaríkjamanna í Evrópu mikil-
væg. Ég held að friður hefði aldrei
komizt á í Bosníu án Bandaríkjanna.
Bosníu-málið sýnir að það er mikil-
vægt að svæðisbinda ekki öryggis-
málin um of. Það hefði ekki gengið
að varpa ábyrgðinni í því máli á t.d.
Grikkland, Slóveníu og Króatíu. Sví-
þjóð hefur þýðingarmiklu hlutverki
að gegna og axiar þá ábyrgð, en það
má ekki gleyma hinu evrópska sjón-
arhorni og því mikilvæga hlutverki,
sem Bandaríkin gegna áfram í Evr-
ópu.“
Rekke leggur jafnframt áherzlu á
að Svíþjóð, sem ríki utan hernaðar-
bandalaga, sé í góðri stöðu til að
hvetja Rússland til þátttöku bæði í
friðarsamstarfi NATO á Eystrasalts-
svæðinu og í samstarfinu á vettvangi
Eystrasaltsráðsins. Hann á væntan-
lega við að Rússar taki Svíþjóð ekki
með sömu tortryggni og aðildarríkj-
um NATO. Og Huldt segir að raunar
sé Eystrasaltssamstarfið „gluggi
Rússlands til vesturs" og þar af leið-
andi afar mikilvægt. „Stefna okkar
á Eystrasaltssvæðinu er í rauninni
ný stórpólitík, þótt við verðum að
gera okkur grein fyrir takmörkunum
hennar. Við getum ekki veitt öðrum
ríkjum neinar öryggistryggingar. Við
höfum hins vegar sérstöku hlutverki
að gegna.“
Nánara samstarf við NATO
Samstarf og tengsl Svíþjóðar við
NATO hafa, eins og áður sagði, orð-
ið æ nánari á undanförnum árum.
Flestir eru sammála um að það hefði
verið óhugsandi áður fyrr að sænsk-
ir friðargæzluliðar væru undir stjórn
NATO, eins og nú er raunin í Bosn-
íu. Svíar hafa sömuleiðis lagt áherzlu
á heræfingar með NATO- -------------
ríkjum undir hatti friðar-
samstarfsins - senda
meðal annars sveit hingað
til lands næsta sumar á
fyrstu almannavarnaæf-
ingu friðarsamstarfsríkj- ——
anna - og hafa sett fram hugmynd-
ir um eflingu friðarsamstarfsins í
Norður-Evrópu, ekki sízt vegna
Eystrasaltsríkjanna.
Aðildin að WEAG, sem áður var
minnst á, er bæði hugsuð út frá
hagsmunum sænsks hergagnaiðnað-
ar, sem þarf á samstarfi við erlend
fyrirtæki að halda, og út frá samhæf-
ingu sænska heraflans við heri
NATO-ríkjanna. í friðarsamstarfshe-
ræfíngunum hafa komið upp ákveðin
vandamál vegna búnaðar sænska
hersins. Viðmælandi Morgunblaðsins
úr flughernum orðaði það til dæmis
Mikilvægt
hlutverk á
Eystrasalts
svæðinu
svo að sænskar orrustuþotur væru
„í eigin heimi“ hvað varðaði fjar-
skipta-, loftsiglinga- og ratsjárkerfi.
Sem aðildarríki Evrópusambands-
ins á Svíþjóð líka áheyrnaraðild að
Vestur-Evrópusambandinu, sem hef-
ur, auk þess að vera vísir að varnar-
málaarmi ESB, verið dubbað upp í
Evrópustoð NATO og mun fá aukið
vægi innan bandalagsins á næst-
unni. Fulla aðild að VES eiga ein-
göngu þau ESB-ríki, sem jafnframt
eru í NATO. Auk þess eiga NATO-
ríkin í Evrópu, sem standa utan
ESB, þ.e. ísland, Noregur og Tyrk-
land, aukaaðild að VES og geta tek-
ið þátt í aðgerðum á þess vegum.
Þátttaka í pólitískri
ákvarðanatöku
Hvorki Svíar né Finnar hafa talið
sig geta tekið fullan þátt í VES,
vegna þess að samkvæmt stofnsátt-
mála sambandsins er það varnar-
bandalag; í honum er meira að segja
kveðið skýrar að orði um gagnkvæm-
ar vamarskuldbindingar aðildarríkj-
anna en í stofnsáttmála NATO. Rík-
in hafa hins vegar leitað leiða til að
geta tekið þátt í aðgerðum VES, sem
ekki flokkast undir varnir landsvæð-
is aðildarríkjanna heldur beinast að
því að tryggja frið og stöðugleika í
Evrópu, til. dæmis friðargæzlu, en
þar telja bæði ríkin sig hafa sitthvað
fram að færa eftir langa reynslu af
friðargæzlu á vegum Sameinuðu
þjóðanna.
Síðastliðið vor lögðu Svíþjóð og
Finnland fram sameiginlega tillögu
á ríkjaráðstefnu Evrópusambands-
ins, um að hin sameiginlega utanrík-
is- og öryggismálastefna bandalags-
ins verði útvíkkuð þannig að hún
taki einnig til friðargæzlu, beitingar
hervalds til að koma á friði, kreppu-
stjómunar’og björgunaraðgerða, en
þetta eru einmitt verkefni, sem gert
hefur verið ráð fyrir að VES geti
tekið að sér, í sumum tilfellum með
því að fá lánuð bandarísk hergögn
og fjarskipta- og stjórnkerfi Atlants-
hafsbandalagsins. Svíar og Finnar
leggja til að Evrópusambandið geti
tekið ákvarðanir um verkefni af
þessu tagi og falið VES að fram-
kvæma þau. Öll aðildarríki ESB
megi taka þátt í framkvæmdinni, en
þau séu heldur ekki skyldug til þess.
Þessi tillaga er á margan hátt
snilldarleg, enda virðist hún njóta
mikils fylgis á ríkjaráðstefnunni. í
fyrsta Iagi felur hún í sér öflugra
hlutverk ESB á alþjóðavettvangi,
sem mörg aðildarríki telja æskilegt,
en gengur þó ekki svo langt að ESB
væri með samþykkt hennar að taka
upp sameiginlegar varnir. Hún er
þannig ágæt málamiðlun milli and-
stæðra sjónarmiða í ESB. í öðm lagi
felur hún í sér að Svíþjóð og Finn-
land geta, sem aðildarríki ESB, tekið
þátt í hinni pólitísku ákvarðanatöku
um verkefni, sem Evrópustoð NATO
tekur að sér, án þess að ganga í VES
eða NATO.
Sú spurning vaknar hins vegar,
hvort þessi málatilbúnaður hafí ekki
í för með sér að of margir verði með
puttana í ákvarðanatökunni; Island
og Noregur vilja væntanlega einnig
eiga aðild að pólitískum ákvörðunum
um friðargæzluaðgerðir, sem ríkin
taka þátt í sem NATO-ríki og auka-
aðilar að VES, en þeirra pólitíski
vettvangur er ekki í ráðherraráði
ESB, heldur í NATO-ráðinu. Þegar
spurt er hvernig eigi að
leysa þennan vanda, verð-
ur frekar fátt um svör.
„Tillaga okkar hefur
væntanlega í för með sér
að Svíþjóð og Finnland
—— munu eiga aðild að hinni
pólitísku ákvarðanatöku í sama
mæli og með svipuðum áhrifum og
Noregur og ísland. Markmiðið með
tillögunni er að jafnvel ríki, sem
standa utan hemaðarbandalaga, geti
haft pólitísk áhrif á aðgerðir af þessu
tagi,“ segir Lars Rekke. Bo Huldt
bendir á að þetta vandamál sé bara
eitt af mörgum varðandi hlutverk
VES, sem séu óleyst.
Jafnaðarmenn halda
NATO-umræðunni niðri
En væri ekki á allan hátt einfald-
ara fyrir Svía, nú þegar þeir eru í