Morgunblaðið - 06.10.1996, Blaðsíða 18
18 SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Lífsgæðakapphlaupið er
þjóðaríþrótt allra nútíma-
þjóða. Með því er átt við
það, að nær allir nútíma-
menn leitast við að bæta lífsgæði
sín. Það er meginviðfangsefni
framfaraleitarinnar sem ætíð er
efst á baugi í okkar heimshluta.
Árangurinn í þessari mest iðkuðu
íþrótt allra tíma, lífsgæðakapp-
hlaupinu, skiptir því alla miklu
máli. En hvemig á að meta þann
árangur? Hvemig á að meta árang-
ur Islendinga í sókn sinni til fram-
fara og velferðar á þessari öld?
Svarið við þessum spumingum
byggist að stómm hluta á því,
hvað menn eigavið með hugtakinu
„hið góða líf“. Ólíkir einstaklingar
skilgreina hins vegar lífsgæðin
með ólíkum hætti. Það sem einum
finnst eftirsóknarvert höfðar ekki
til annars. Einn hefur mestan
áhuga á efnalegum gæðum (fé,
eignum, völdum), annar hugsar
mest um heilsufar og líkamsrækt,
þeim þriðja þykir mikilvægast að
sinna andlegum þroska, þekking-
arleit og þjálfun hugans, og þeim
fjórða þykir mest um tengsl sín
og samskipti við ættingja og vini,
og þannig mætti áfram telja. Lífs-
gæðamarkmiðin í lífsgæðakapp-
hlaupinu geta því verið afar mörg
og fjölbreytileg og áherslurnar á
einstaka þætti misjafnar. Þetta
fjölþætta eðli lífsgæðakapphlaups-
ins gerir það að verkum, að til að
meta árangur einstaklinga jafnt
sem heilla þjóða verður mat á lífs-
gæðum að vera fjölþætt og taka
tillit til ólíkra skilgreininga þátt-
takenda sjálfra á markmiðum
keppninnar.
Algengasta leiðin sem notuð
hefur verið til að meta lífsgæði
er það sem kalla má „vörutalning-
araðferðina", en sú aðferð felst í
því að meta umfang efnislegra
gæða sem einstaklingar þjóðanna
hafa aðgang að í landi sínu. Öflug-
asta mæling „vörutalningarað-
ferðarinnar“ er mæling hagfræð-
innar á þjóðarframleiðslu, þ.e.
samlagning allrar þeirra vöru og
þjónustu sem framleidd er og
gengur kaupum og sölu á tilteknu
landsvæði. Þetta er þýðingarmikil
mæling því hún sýnir möguleika
þjóða á því að fullnægja efnisleg-
um þörfum þegnanna. Niðurstöður
eru gjaman settar fram sem tölur
um verðmæti þjóðarframleiðslunn-
ar á hvern íbúa viðkomandi lands.
Helsti galli aðferðarinnar er hins
vegar sá, að hún horfir framhjá
raunverulegri dreifingu efnalegu
gæðanna milli þegnanna, auk þess
sem hún nær ekki til augljóslega
mikilvægra félagslegra og heilsuf-
arslegra þátta. Til að sjá við þeim
annmörkum voru á síðustu áratug-
um þróaðar svokallað „lífskjara-
kannanir", fyrst af sérfræðingum
Sameinuðu þjóðanna og síðan af
félagsvísindamönnum ýmsum.
Slíkar kannanir útfæra „vörutaln-
ingaraðferðina" með því að tengja
við hana ýmsar lýsingar á þjóðfé-
lagslegu umhverfi og heilsufari
fólks, og greina síðan allt saman
^ Velferð
Islendínga
UM MAT A LIFSGÆÐUM
Hvemig á að meta árangur íslendinga í sókn sinni til framfara
------------------------------------—--------^----------------
og velferðar á þessari öld? Þannig spyr Stefán Olafsson í fyrri
grein af tveimur um velferð og fátækt á Islandi. Greinamar em
skrifaðar í tilefni af því, að um þessar mundir em 10 ár síðan
Félagsvísindastofnun Háskóla íslands tók til starfa. Markmið grein-
anna er að gefa örlitlar vísbendingar um rannsóknarviðfangsefni
sem stofnunin hefur fengist við á síðustu missemm, sem og að
leggja fram á opinbemm vettvangi nýtt efni úr gagnabanka Félags-
vísindastofnunar sem veitir athyglisverða sýn á þjóðlífíð á íslandi.
Lífskjör á Norðurlöndum um 1990
Bl Besta útkoma ■í :o T3 C u. a *o
□ ímeðallagi •O c 1 •2 c O) á
■ Lakasta útkoma ■iH (O Q .c u.
Efnahagsþættir VLF á mann 1980-90 m □ m H □
VFLá mann 1990- □ ■ m H □
Umfang einkaneyslu ■ ■ □ □ □
Bifreiðaeign ■ □ H H □
Umfang skattheimtu H ■ □ H H
Launatengd starfsfríðindi ■ □ H H
Ráðstöfunartekjur einstaklinga □ H □ □ □
(heildartekjur utan beinna skatta) Greitt kaup verkafólks ■ H H H □
Vikulegar vinnustundir ■ H □ B H
Félagsþættir Húsnæðisaðstæður ■ □ H H H
(stærð, gæði, séreign húsnæðis) Almennt heilsufar ■ H H H H
(lítill barnadauði, löng eðalævi, ánægja með heilsu) Menntastig (% í háskólanámi) ■ H □ H
Atvinnuleysi 1990-95 ■ H □ □
Virkni fjölskyldutengslna ■ □ □ H □
Félagsleg virkni (kosningaþátttaka) U □ □ H
Launamunur almennt □ □ H H H
Launamunur kynja □ H H H H
(1=minnstur, 3=mestur) Frístundalíf ■ H □ H H
Átök á vinnumarkaði ■ H □ H H
Velferðarútgjöld hins opinbera ■ H □ H H
eftir þjóðfélagshópum (t.d. stétt- aðferð mest notuð við almennt
um, kynslóðum, kynjum og byggð- mat á lífskjörum þjóða og saman-
arlögum). Nú á dögum er þessi burð þjóða í milli.
Á Norðurlöndum voru birtar
niðurstöður sambærilegra líf-
skjarakannana árið 1990,' þar sem
leitast var við að mæla sem flesta
þætti lífskjara, í þeim tilgangi að
komast nær niðurstöðu um það,
hvernig norrænu þjóðirnar stæðu
að vígi í lífsbaráttunni. Nýleg
skýrsla Þjóðhagsstofnunar til for-
sætisráðherra um samanburð á
lífskjörum á íslandi og í Danmörku
notar svipaða aðferð, þó hún nái
ekki til jafn margra þátta og nor-
rænu lífskjarakannanirnar frá
1990.
Niðurstöður lífskjarakannana
af ofangreindum toga eru ágæt-
lega til þess fallnar að draga upp
mynd af stöðu og árangri þjóða í
einstökum þáttum lífsgæðakapp-
hlaupsins. Þær lýsa því hvernig
þjóðirnar búa að efnalegum gæð-
um (tekjum, eignum, húsnæði og
búnaði hvers konar), menntun,
heilsufari, vinnu og félagslífi, svo
nokkuð sé nefnt. Þetta eru mikil-
væg atriði þegar meta skal árang-
ur í framfaraviðleitni og lífsgæða-
kapphlaupi þegna velferðarríkj-
anna.
í töflu 1 er sýnt yfirlit um niður-
stöður lífskjarasamanburðar milli
norrænu þjóðanna úr lífskjara-
könnunum þeim sem birtar voru
1990, en þó með uppfærslum á
grundvelli nýlegri upplýsinga frá
síðustu árum. Sýnt er hvernig
þjóðirnar standa almennt í saman-
burði á hveiju hinna helstu lífskja-
rasviða. Þær þjóðir sem fá ein-
kunnina 1 eru með skárstu útkomu
á viðkomandi sviði, einkunnin 2
vísar til meðalútkomu þjóðanna
fimm á viðkomandi sviði, og ein-
kunnin 3 fyrir einstakan þátt þýð-
ir að viðkomandi þjóð standi verst
að vígi varðandi það atriði saman-
borið við hinar þjóðirnar. í sumum
tilvikum fá tvær eða fleiri þjóðir
sömu einkunn fyrir viðkomandi líf-
skjaraþátt og endurspeglar það
þá svipaða útkomu þeirra. (Sjá
töflu en gæta þarf þess að gögn
vantaði frá Danmörku í þremur
tilvikum).
Með því að skoða þennan talna-
bálk vandlega má fá mikilvægar
upplýsingar um almenna lífskjara-
stöðu norrænu þjóðanna innbyrðis.
Niðurstöðurnar segja meðal ann-
ars að á mörgum sviðum fá íslend-
ingar bestu útkomu í samanburð-
inum, ýmist einir sér eða með ein-
hverri annarri frændþjóðanna. Það
á t.d. við um almenna hagsæld,
einkaneyslu, skattbyrði, hús-
næðisaðstæður, heilsufar,
menntastig og atvinnustig. Á
nokkrum sviðum erum við í meðal-
lagi, t.d. á það við um ráðstöfunar-
tekjur, almennan launamun og
launamun kynjanna, og í sam-
skiptum á vinnumarkaði á síðustu
árum. Loks erum við í nokkrum
tilvikum með verstu útkomu, og á
það t.d. við um grunnkaup, vir.nu-
tíma og frístundalíf, og framlög
hins opinbera til sumra þátta vel-
ferðarkerfisins.3
Almennt koma Finnar verst út
úr þessum samanburði, og hefur
svo verið frá því slíkar kannanir
voru fyrst gerðar upp úr 1970.-
Norðmenn fá oftast bestu einkunn
nú á dögum og hafa í þeim efnum
nýlega sigið framúr Svíum sem
lengi höfðu bestu útkomuna úr
slíkum könnunum á Norðurlönd-
um. Á eftir Norðmönnum koma
íslendingar, Svíar og Danir með
álíka mörg tilvik af bestu útkomu
einstakra sviða lífskjaranna. Is-
lendingar fá hins vegar oftar
verstu útkomu en Danir, Norð-
menn og Svíar, og gætir þar eink-
um þeirrar sérstöðu sem felst í
lágu grunnkaupi og löngum vinnu-
tíma hér á landi.
Ef spurt er um heildarniðurstöð-
una fyrir Island þá er hins vegar
ekki fullljóst af þessum gögnum
hvort hægt sé að segja að lífskjör-
in á íslandi séu á heildina litið
betri eða verri en í hinum löndun-
um. Við stöndum vissulega ágæt-
lega í slíkum samanburði við hinar
norrænu þjóðirnar, því við fáum
oft bestu einkunn fyrir mjög mikil-
væg atriði. En nær verður þó ekki
komist heildarniðurstöðu með slík-
um gögnum en að segja, að við
komum vel út á mörgum sviðum
en verr á öðrum. Þarna liggur ein-
mitt helsti annmarki slíks saman-
burðar á lífskjörum sem felst í því
að telja og meta hlutlæga líf-
skjaraþætti. Niðurstaðan ræðst að
stórum hluta af því hvaða atriði
eru tekin til samanburðarins og
>
>
i
l
►
t
f
I
í
I
I
I
t
!
I
I
í
I
f