Morgunblaðið - 06.10.1996, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 6. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUIM
MIKIL umræða hefur farið fram
'um uppgræðslumál hér á landi und-
anfarin ár og er þetta sumar sem
nú er að líða engin undantekning
þar á. Umræða þessi hefur ekki
verið mjög málefnaleg og hafa
fréttir og umfjöllun fjölmiðla ekki
bætt þar úr. Að okkar mati hefur
umfjöllun þeirra oft verið mjög hlut-
dræg og fréttir borið keim af æsi-
fréttastíl. Stundum hefur læðst að
manni sá grunur að ásetningur
fjölmiðlamanna sé fremur að æsa
menn til illdeilna en að fjalla um
uppgræðslumál af hlutleysi og
skoða þau í sem vfðustu samhengi.
í stórum dráttum má segja að
reynt hafi verið að skipa mönnum
í tvær andstæðar fylkingar. Ann-
arsvegar eru þeir sem kallaðir hafa
verið fylgjendur svartrar náttúru-
vemdar, sem oft hafa einnig verið
kallaðir lúpínuandstæðingar. Hins-
vegar eru uppgræðslu- og ræktun-
armenn, eða lúpinusinnar. Þessa
skiptingu teljum við afar óheppilega
vegna þess að hún lýsir ekki raun-
veruleikanum og hefur leitt til þess
að hafin er nokkurs konar keppni
milli þeirra sem fara vilja mismun-
andi leiðir í uppgræðslustarfi. Virð-
ist svo komið að meira máli skipti
Að mati gróðurvist-
fræðinganna Signrðar
H. Magnússonar og
Borgþórs Magnús-
sonar er notkun lúpínu
til uppgræðslu aðeins
hluti af miklu stærra
máli sem taka verður
á sem fyrst, en það er
stefnu í uppgræðslu
og skógrækt.
að fara með sigur af hólmi í kapp-
ræðum og koma fram með sterk-
ustu yfirlýsingarnar í stað þess að
brjóta mál til mergjar og komast
að ásættanlegri niðurstöðu um
stefnu í uppgræðslumálum.
Um hvað er deilt
Deilurnar hafa einkum staðið um
innflutta plöntutegund, alaskalúp-
ínuna. Menn hafa deilt um hvort og
í hve miklum mæli eigi að nota
hana til uppgræðslu. Hvort rétt sé
að stemma stigu við útbreiðslu
hennar á svæðum þar sem hún er
talin óæskileg svo sem í þjóðgarðin-
um í Skaftafelli eða á nokkrum
stöðum í landi Reykjavikurborgar.
Á Rannsóknastofnun landbúnað-
arins (RALA) höfum við unnið að
rannsóknum á vistfræði þessarar
umdeildu tegundar. Tilgangur
rannsóknanna hefur m.a. verið að
kanna hvernig lúpínan hegðar sér
í íslensku vistkerfi, svo sem við
hvaða aðstæður hún nemur land
og hvaða áhrif hún hefur á gróður
og jarðveg. Rannsóknir þessar hafa
verið gerðar við margvísleg skilyrði
víða um land. Niðurstöðumar sýna
m.a. að lúpínan er mjög öflug land-
græðsluplanta og nemur einkum
land á gróðurlitlum svæðum svo
sem á melum, moldum og í skrið-
um. Niðurstöðurnar sýna einnig að
lúpínan getur breiðst auðveldlega
yfir gróið land svo sem lyngmóa
þar sem svörður er gisinn og upp-
vaxtarskilyrði góð fýrir ungplöntur.
Þar sem gróður er þéttur og hávax-
inn, eins og t.d. í gróskumiklu gras-
að marka framtíðar-
eða kjarrlendi, á lú-
pínan hinsvegar erfið-
ara með að nema land.
Þar sem lúpína fer
yfir, hvort sem um
er að ræða lítt gróið
eða gróið land, hefur
hún mikil áhrif bæði
á gróður og jarðveg.
Lúpínan er hávaxn-
ari en flestar útha-
gaplöntur og er upp-
skerumikil. Á þeim
svæðum sem henta
henni best til vaxtar,
eins og á hlýjum og
úrkomusömum stöð-
um á Suðurlandi,
drepast flestar lág-
vaxnar tegundir undir
henni þegar hún tekur
sér bólfestu. Þar sem
skilyrði eru erfiðari,
svo sem á þurrum
berangurssvæðum á
Norðurlandi gerist
þetta hinsvegar ekki
í sama mæli. Þar nær
lúpínan yfirleitt ekki
að loka landi og mela-
tegundir geta oft lif-
að með henni. Á
Norðurlandi höfum
við fundið mjög skýr
dæmi um það að lú-
pína dreifist af mela-
svæðum og inn á að-
liggjandi lyngmóa þar
sem hún myndar þéttar breiður og
dafnar betur en á melunum. Má
væntanlega rekja það til betri raka-
skilyrða í móajarðveginum.
Þar sem lúpínan nemur land
bætir hún næringarástand jarðvegs
til mikilla muna og vöxtur plantna
sem þrífast með henni eykst þá oft
mikið. Víðast hvar nema grasteg-
undir land í gömlum lúpínubreið-
um og verða áberandi í gróðri
þeirra er tímar líða. Dæmi höfum
við um að lúpína hafi hörfað af
blettum eftir að hafa vaxið í um
20 ár, en sumstaðar er hún enn til
staðar eftir nær hálfa öld. Um lang-
tímaáhrif lúpínunnar á gróður og
jarðveg er ekki vitað þar sem hún
hefur vaxið hér á landi í tiltölulega
skamman tíma þegar miðað er við
framvindu í gróðursamfélögum.
Ljóst er að lúpínan er mikilvirkt
tæki sem nota má í uppgræðslu og
teljum við að svo eigi að gera á
völdum svæðum. Helstu kostir lúp-
ínunnar frá uppgræðslusjónarmiði
eru að hún þarfnast ekki áburðar-
gjafar og að hún breiðist út af
sjálfsdáðum þegar henni hefur ver-
ið komið í land. Það er hinsvegar
mikilvægt að sjá til þess að hún
berist ekki til svæða þar sem hún
getur valdið tjóni. Þar sem við höf-
um kynnt niðurstöður rannsókna
okkar höfum við lagt áherslu á að
lúpínu beri helst að nota á stórum
samfelldum örfoka svæðum sem
erfitt er að græða upp með öðr-
um hætti, en gott dæmi um það
er Hólasandur. Hinsvegar mæl-
um við alls ekki með að lúpína
sé notuð við uppgræðslu smærri
svæða sem auðveldlega má
græða upp með öðrum aðferðum.
Framtíðarstefna
Að okkar mati er notkun lúpínu
til uppgræðslu aðeins hluti af miklu
stærra máli sem taka verður á sem
fyrst, en það er að marka framtíðar-
stefnu í uppgræðslu og skógrækt.
Menn þurfa að spyrja sig þeirrar
spurningar nú, hvernig þeir vilja
að gróður landsins verði í framtíð-
inni og þar með hver ásýnd þess
skuli vera. Allir sem kynnt hafa sér
uppgræðslu og gróðurframvindu
þekkja að uppgræðsla tekur í raun
langan tíma, jafnvel þótt reynt sé
að flýta henni með ýmsum ráðum.
Uppgræðslu er alls ekki lokið þótt
takist hafi að mynda gróðurþekju.
Þróun jarðvegs og samfélaga
plantna og dýra tekur ekki aðeins
áratugi heldur miklu frekar aldir.
Komið hefur í ljós að fyrstu upp-
græðsluaðgerðir hafa oft varanleg
áhrif á þá þróun sem síðar verður.
Þess vegna er mjög mikilvægt að
líta til langs tíma þegar valið er á
milli uppgræðsluaðferða og reyna
að gera sér sem besta grein fyrir
þeirri þróun sem verða
mun í hveiju tilviki.
Notkun innfluttra
tegunda til
uppgræðslu
Þegar litið er yfir
sögu uppgræðslu hér á
landi er ljóst að þar
hafa orðið verulegar
breytingar bæði hvað
varðar markmið og
aðferðir. í byijun ald-
arinnar voru nánast
eingöngu notaðar inn-
lendar tegundir til upp-
græðslu þar sem ís-
lenska melgresið hafði
langmesta þýðingu.
Upp úr 1940 var farið
að nota innfluttar
grastegundir í stórum
stíl og skömmu síðar
hófst leit að erlendum
tegundum til land-
græðslu og stendur sú
leit enn. Að okkar
mati var innlendum
tegundum allt of lítill
gaumur gefinn. Það er
ekki fyrr en á síðustu
áratugum að farið er
að prófa innlendan
efnivið með skipuleg-
um hætti til upp-
græðslu lands. Þess
má t.d. geta að ekki
var farið að rannsaka
birki og innlendan víði með upp-
græðslu í huga fyrr en á síðasta
áratug og prófanir á innlendum
belgjurtum til notkunar í landbún-
aði og landgræðslu er nýlega hafin.
Við teljum að hér hafi ekki verið
valin heppilegasta leiðin. Betra
hefði verið að kanna hvað íslenska
flóran hefur upp á að bjóða áður
en farið var að leita tií annarra
landa í stórum stíl. Innlendu teg-
undirnar eru hluti af náttúrlegum
gróðurlendum hér á landi sem hlýt-
ur að teljast veigamikið atriði. Þær
hafa verið hér í langan tíma eða
hafa borist frá nálægum löndum
þar sem aðstæður eru að mörgu
leyti svipaðar og hér, til dæmis
hvað varðar loftslag, plöntur, dýr
og aðrar lífverur. Þær eru því að
öllu jöfnu betur aðlagaðar þeim
aðstæðum sem hér ríkja en þær
innfluttu.
Þótt hér sé alls ekki verið að
mælast til að innflutingur plantna
verði stöðvaður þá sýnir reynsla
annarra þjóða að mikillar aðgæslu
er þörf þegar plöntur eru fluttar inn
frá fjarlægum löndum og gildir þá
einu hvort nota á þær til ræktunar
eða uppgræðslu. Flestar tegundir
sem þannig eru fluttar ná aldrei
að dafna á nýja staðnum, aðrar
geta aðeins vaxið í görðum eða þar
sem sérstaklega er um þær búið,
en þriðji hópurinn, sem yfirleitt er
frekar lítill, nær að nema land og
fjölga sér í náttúrulegum gróður-
lendum. Af þessum síðastnefnda
hópi eru síðan ætíð nokkrar tegund-
ir sem ná að breiðast út af miklum
krafti og gjörbreyta gróðurfari þar
sem þær nema land.
Því miður er ekki auðvelt að sjá
fyrirfram hvort innflutt tegund
verði ágeng. Það er t.d. ekki nægi-
legt að prófa hana í nokkur ár á
nýjum stað til þess að kanna hegð-
un hennar, því mörg dæmi eru um
að tegundir sem ekki hafa breiðst
út í mörg ár taki skyndilega að
leggja undir sig náttúruleg gróður-
lendi. Menn hafa því reynt að finna
þau einkenni sem eru þessum teg-
undum sameiginleg. Þótt verulega
skorti á að vísindamenn hafi leyst
þetta vandamál er vitað að margar
þeirra einkennast af því að vera
hávaxnar, breiðumyndandi, upp-
skerumiklar og mynda mikið fræ.
Rétt er að geta þess að allt eru
þetta eiginleikar sem prýða alaska-
lúpínuna og skógarkerfilinn en báð-
ar þessar tegundir breiðast nú ört
út hér á landi.
Reynsla af ágengum tegundum
hefur orðið til þess að í mörgum
löndum hafa verið settar reglur um
innflutning og meðferð plantna.
Hér á landi eru ekki til neinar slík-
ar reglur. Það er t.d. hveijum manni
leyfilegt sem þess óskar að flytja
Sigurður H.
Magnússon
Borgþór
Magnússon
HjARTA-
VERflDAR
Hægt er að greiða heimsenda miða með greiðslukorti
síma 581 3947. Sendum hvert á land sem er.
Hjartavernd
Lágmúla 9
108 Reykjavík
Þökkum eftirtöldum
adiium veittan stuðning
SPARISJÓÐUR REYKJAVtKUR
OG NÁGRENNIS
H Tæknival
@TOYOTA
UPPGRÆÐSLA
Á TÍMAMÓTUM?