Morgunblaðið - 10.10.1996, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 10. OKTÓBER 1996 43
MINNINGAR
ilmi sínum út í andrúmsloftið og
gefa jafnvel ríkulegar en nokkru
sinni fyrr. Þannig var Helgi í list
sinni, stórbrotinn og litríkur. í per-
sónulegum kynnum var hann okkur
dýrmætur vinur. Hans verður sárt
saknað af frændfólki og vinum fyr-
ir austan. Við hjónin þökkum fyrir
okkar hönd og barna okkar allar
samverustundimar sem við áttum
saman.
Elsku Helga og börn. Megi Guð
veita ykkur styrk í sorginni.
Guð blessi minningu Helga
Skúlasonar.
Guðbjörg (Bubba) og Magnús.
Harmafregn sem kom okkur öll-
um á óvart. Helgi, sem aðeins fyrir
nokkrum dögum hafði leitað læknis
vegna verkjar í btjósti, fékk þann
úrskurð að hann væri með alvarleg-
an sjúkdóm og þyrfti þegar í stað
að hefja meðferð. Hann lék þó
frumsýningu á fyrsta verkefni
haustsins í leikhúsinu, bflstjórann í
leikritinu í hvítu myrkri og auðvitað
af sinni alkunnu snilld, enn ein per-
sónan í langt og ógleymanlegt safn
litríkra manngerða. Hann lék þó
aðeins Qórar sýningar og annar
leikari var bytjaður að æfa hlut-
verkið þegar kallið kom. Ekkert
okkar óraði fyrir að það yrði svona
skjótt.
Helgi Skúlason var einn fremsti
leikari sinnar kynslóðar og reyndar
í fararbroddi í íslensku leikhúslífi
um árabil - einnig sem leikstjóri.
Fjölhæfni hans var við brugðið og
þegar litið er um öxl raðast þær
upp hver á eftir annarri ógleyman-
legar persónur, sem hann hefur
skapað á íslensku leiksviði og
reyndar ekki bara á sviði, því að
Helgi lék fjölmörg hlutverk í ís-
lenskum kvikmyndum og var sá
íslenskur kvikmyndaleikari, sem
þekktastur var erlendis.
Kostir hans sem leikara voru
margir: hann átti ótrúlega auðvelt
með að vera eðlilegur og trúverðug-
ur, þannig að hann var einn þeirra
leikara, sem áhorfendur áttuðu sig
ekki alltaf á að væri „að leika“.
Hann hafði sérlega skýra og blæ-
brigðaríka framsögn og gat auð-
veldlega sveiflað sér á milli þess
að vera harðneskjulegt illmenni af
verstu gerð eða mildilegt góð-
menni, sem geislaði af gæsku og
hjartahlýju. Tilfinningasvið hans
var breitt og að því er stundum
virtist ótæmandi.
Síðasta hlutverk Helga varð hlut-
verk bílstjórans, sem fyrr var nefnd-
ur, einn af þessum alþýðlegu og
vingjarnlegu mönnum, sem þó átti
sér sína sorgarsögu að vera misskil-
inn af þorpsbúum fýrir að falla
ekki inn í fjöldann. Sterkur og eftir-
minnilegur leikur í einfaldleika sín-
um. Þar áður hafði hann í fyrravet-
ur skapað lítinn gimstein, föður Don
Juans í samnefndu verki, þar sem
hann hærugrár og hrumur sagði
syni sínum flagaranum til syndanna
í sérkennilega og óvenjulega há-
stemmdum en jafnframt fíngerðum
leik.
Frá síðustu árum munum við
eftir honum sem hinum kjaftfora
en tilfínningaríka útgerðarmanni
Þórði í Hafinu eða sem prúðmenn-
inu og eilífðarpiparsveininum Pick-
ering ofursta í My Fair Lady. Hann
var hlýr og ráðagóður Bróðir Lár-
ens í Rómeó og Júlíu og heimilisfað-
irinn Haraldur í Stakkaskiptum
Guðmundar Steinssonar, en það var
einmitt eitt af þeim hlutverkum,
sem Helgi lék að því er virtist alger-
lega fyrirhafnarlaust. Samt var þar
allt þaulhugsað: með örfínum blæ-
brigðum og smáatriðum í látbragði
og framsögn náði hann að auðga
og dýpka hversdagslegustu hluti.
Að ógleymdum Eugene O’Neill i
Seiði skugganna, frábær skapgerð-
arleikur í hlutverki hins bitra, lífs-
þreytta rithöfundar.
Helgi stundaði nám við Leiklist-
arskóla Þjóðleikhússins 1952-54 og
lék að námi loknu í Þjóðleikhúsinu
um sjö ára skeið. Á þessum stutta
tíma lék hann á fimmta tug hlut-
verka, þeirra á meðal voru hlutverk
HELGI Skúlason og Helga Bachmann í hlutverkum Kára og Höllu í Fjalla-Eyvindi
þjá Leikfélagi Reykjavíkur árið 1966.
HELGI í hlutverki Þórðar í mynd Hrafns Gunnlaugssonar,
Hrafninn flýgur árið 1984.
HELGI í hlutverki Róberts Belfords í Marmara eftir Guðmund Kamb-
an hjá Þjóðleikhúsinu árið 1988, en Helga Bachmann leikstýrði og
samdi leikgerð verksins.
eins og Demetríus í Jónsmessunæt-
urdraumi, Sigismund í Sumar í
Tyrol, Marco í Horft af brúnni, Stef-
án í Gauksklukkunni, Leónardó í
Blóðbrullaupi og Markús Anton í
Júlíusi Sesar.
Árið 1960 flutti Helgi sig til Leik-
félags Reykjavíkur og varð einn af
burðarstólpum þess bæði sem leik-
ari og leikstjóri allt til ársins 1976
að hann sneri aftur til starfa í tjóð-
leikhúsinu. Ár Helga hjá Leikfélag-
inu voru mikill uppgangstími í sögu
félagsins. Hann tók þegar í stað
sæti í stjórn og var formaður Leik-
félagsins frá 1962-65 einmitt á
þeim tímamótum, þegar ákveðið var
að taka skrefíð yfír í rekstur at-
vinnuleikhúss með fastráðningu
leikara og ráðningu leikhússtjóra.
Hjá Leikfélaginu fór hann að leik-
stýra, þá einhver yngsti leikstjóri
sem þar hafði starfað. Strax á
fyrsta ári sínu í Iðnó stjómaði hann
leikriti Jökuls Jakobssonar, Pókók,
og nýlegum einþáttungum Ionesco,
Kennslustundinni og Stólunum.
Hann skipaði sér fljótlega í röð
fremstu leikstjóra með sýningum
eins og Kviksandi, Húsi Bernörðu
Alba, Málsókninni, Dúfnaveislunni,
Sumrinu ’37, Koppalogni, Dauða-
dansi og leikritinu Sú gamla kemur
í heimsókn.
Ófá voru hlutverkin, sem hann
lék og hóf til listrænnar reisnar.
Einna hæst ber Franz í Föngunum
í Altóna, en fyrir það hlutverk hlaut
hann Silfurlampann, viðurkenningu
leikgagnrýnenda 1964. Einnig
mætti nefna Jerrí í Sögu úr dýra-
garðinum, Astrov lækni í Vanja
frænda, Merkútíó í Rómeó og Júlíu,
Kára í Fjalla-Eyvindi eða þá Ein-
stein í Eðlisfræðingunum, Ejlert
Lövborg í Heddu Gabler og Jörund
í Þið munið hann Jörund. Á allra
síðustu árunum í Iðnó lék Helgi titil-
hlutverkið í Volpone, karlinn í Með-
göngutíma, eiginmanninn blóðheita
í Fló á skinni, Relling lækni í Villi-
öndinni, Flynn í Plógi og stjörnum,
þjófínn í Selurinn hefur mannsaugu
og drykkjusjúka föðurinn í Fjöl-
skyldunni; allt ógleymanlegar
manngerðir, þar sem Helgi spilaði
á alla strengi fjölhæfni sinnar.
Árið 1976 lá leiðin aftur upp í
Þjóðleikhús og þar starfaði hann
alla tíð síðan. Þar leikstýrði hann
nokkrum vönduðum sýningum:
Nótt ástmeyjanna, Amadeus,
Haustið í Prag, Ödipus konungur
og Sonur skóarans og dóttir bakar-
ans. En einkum starfaði Helgi sem
leikari, vann hvern leiksigurinn á
fætur öðrum og bætti bæði skringi-
legum og skelfílegum körlum í safn
sitt: Jóni bónda í Gullna hliðinu,
Hamm í Endatafli, Jóni Hreggviðs-
syni í íslandsklukkunni, Haraldi í
Stundarfriði, Ríkarði þriðja í sam-
nefndu verki og Róbert Belford í
Marmara, svo aðeins fáein stærstu
burðarhlutverkin séu nefnd.
Helgi lét til sín taka í félagsmál-
um bæði leikara og leikstjóra. Hann
var varaformaður Félags íslenskra
leikara um skeið og hann beitti sér
fyrir stofnun Félags leikstjóra á
Islandi og var fyrsti formaður fé-
lagsins 1972.
Kynni mín af Helga sem sam-
starfsmanni hófust í leikritinu Fóta-
taki sem var fyrsta leikstjórnar-
verkefni mitt í Iðnó. Ég var dauð-
hræddur við þennan reynda og
fræga leikara og leikstjóra en sá
ótti reyndist ástæðulaus, Helgi var
sem hugur manns. Síðar áttum við
eftir að vinna oft saman og var sú
samvinna sérstaklega ánægjuleg.
Helgi var samvinnulipur og kurteis
en gat verið þrjóskur og þver ef
honum var ofboðið. Einu sinni lenti
ég í stappi við hann þegar ég vildi
að hann skriði undir borð í Leikhús-
kjallaranum (í leiksýningu að sjálf-
sögðu) og biði þar með ungri og
glæsilegri leikkonu í nokkrar mínút-
ur meðan annað atriði var leikið.
Hann þijóskaðist við en lét undan,
beygði sig fyrir dyntum leikstjórans
í nafni listarinnar.
Hann varð líka stundum pirraður
í seinni tíð, þegar umfang leikmynd-
anna á sviðinu gekk fram af honum
og honum fannst leikarinn týnast
í mikilmennskuæði sumra leik-
myndahöfundanna, sem sperrtust
við að hanna himinháa veggi og
risavaxnar umgjarðir. Hann var
einn af þeim sönnu leikhúslista-
mönnum, sem fyrir löngu hefur
lært að það er leikarinn sem allt
byggist á. Við kynntumst kannski
best á Stundarfriðsferðunum, sem
oft er vitnað til, svo náin varð öll
sú vinna þeim, er þar komu við
sögu og stóð í ein þijú ár á sviði,
á erlendri grund og í sjónvarpi.
Engum hjónum hef ég kynnst
jafnsamrýndum og þeim Helgu og
fáa eiginmenn hef ég vitað virða
og dá jafnákaft eiginkonu sína, sem
hann kom fram við sem drottningu.
Það var alltaf einstaklega skemmti-
legt og beinlínis auðgandi að vera
samvistum við þau hjón.
í vor var Þjóðleikhúsinu boðið
með sýninguna Don Juan á alþjóð-
lega leiklistarhátíð í Litháen og eitt-
hvað var Helgi ragur við þá ferð
og færðist undan að fara, vitnaði
til þess að hann væri í litlu hlut-
verki í einu atriði. En þetta litla
hlutverk var einmitt ein af perlun-
um, sem hann skapaði og að utan
kvað við ramakvein þegar fréttist
að kannski yrði Helgi ekki með: „En
hann er einmitt eini leikarinn sem
allir þekkja í Litháen! Úr íslensku
kvikmyndunum!" Og þau hjón komu
bæði með og gerðu LJtháen-ferðina
ríkari og skemmtilegri.
Helgi var hógvær og barst aldrei
á, hann var dagfarsprúður og sagði
ekki margt ótilkvaddur, væru ein-
hver ágreiningsefni á ferðinni en
þeim mun meira vægi og þungi
fylgdi því sem hann hafði til mál-
anna að leggja þegar hann kaus
að taka til máls. Hann var ekki
bara frábær leikari og leikstjóri,
hann var einnig drátthagur. Mynd-
ræn smekkvísi hans birtist oft
glæsilega í vinnu hans sem leik-
stjóra. Hann var ágætur píanóleik-
ari þótt ekki vildi hann hafa hátt
um það frekar en annað eigið ágæti. - —
Helgi var seintekinn en ákaflega
opinn, hlýr og gamansamur þegar
inn fyrir skelina var komið, gerði
þá mjög að gamni sínu og var vin-
sæll meðal samstarfsfólksins. Ég
tel það hafa verið mikla gæfu að
fá að vera samtíma honum í ís-
lensku leikhúsi.
Það er mikil eftirsjá að þessum
frábæra listamanni, sem n.ú er horf-
inn á braut, langt um aldur fram.
Hans biðu kröfuhörð stórhlutverk á
vetri komanda. Það er stundum^
sagj, í leikhúsi að allir séu mikilvæg-
ir en enginn ómissandi, maður komi
í manns stað. En íslenskt leikhús
og íslenskir áhorfendur hafa misst
mikið við fráfall Helga Skúlasonar.
Skarð hans verður ekki fyllt.
Helgu eiginkonu hans og hinum
mannvænlegu bömum þeirra, Hall-
grími, Skúla og Helgu Völu, eru
færðar innilegar samúðarkvéðjur
frá mér og fjölskyldu minni og frá
öllu samstarfsfólki Helga í Þjóðleik-
húsinu.
Blessuð sé minning þessa merka
listamanns.
Stefán Baldursson.
Ég varð þeirrar gæfu aðnjótandi
að fá tækifæri til að vinna með lista-
manninum Helga Skúlasyni í
nokkrum kvikmyndum og fá að
kynnast honum persónulega. Að-
dáun minni á Helga hef ég lýst oft
áður á prenti, og verður litlu þar
við bætt í þessu stutta faxi frá
Havanaborg á Kúbu. Vonandi
vinnst tími til að minnast hans á
verðugri hátt síðar. Ég get þó ekki
stillt mig um að geta þess hér, að
af þeim leikurum sem ég hef unnið
með átti Helgi engan sinn líka:
kröfuharkan til sjálfs sín, ósérhlífn-
in og lipurðin í samstarfi, ásamt
djúpu innsæi - og síðast, en ekki
síst, auðmýktin fyrir listinni, hvor^ "
sem hann lék lítið hlutverk eða
stórt, konung eða betlara - gerðu
það að verkum að úr smiðju hans
komu ógleymanlegri persónur en
flestum leikurum er gefíð að skapa.
Hann var listamaður af guðs náð.
Minningu þess listamanns Iýt ég
nú í lotningu og ég kveð hann með
sárum trega.
Helgi, þakka þér fyrir þær stór-
kostlegu stundir sem þú gafst mér
af miklu örlæti, og allt sem þú
kenndir mér. Sem fyrirmynd í list-
inni verður þú alltaf nálægur.
Helga, ég votta þér og bömum
ykkar mína dýpstu samúð. Megi
minningin um stórkostlegan lista-
mann sem aldrei brast kjark verða
ykkur stoð í sorginni.
Hrafn Gunnlaugsson.
SJÁ NÆSTU SlÐU