Morgunblaðið - 12.10.1996, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 12. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAEIÐ
FRÉTTIR
Viðbrögð við dómi Hæstaréttar í máli Samheija hf. gegn íslenzka ríkinu
Útlit fyrir að Afla-
miðlun verði lögð niður
Utanríkisráðuneytinu er ekki heimilt, samkvæmt
nýjum hæstaréttardómi, að stýra fiskútflutningi
með leyfísveitingum. Auðunn Amórsson og Jó-
hanna Ingvarsdóttir leituðu álits hagsmunaaðila
og ráðamanna á niðurstöðum dómsins.
KRISTJÁN Ragnarsson, formaður
LÍU, telur einsýnt að Aflamiðlun
verði lögð niður nú í kjölfar dóms,
sem féll í Hæstarétti í fyrradag, en
þar var íslenska ríkið dæmt til að
greiða Samherja hf. á Akureyri
bætur vegna tjóns, sem útgerðarfé-
lagið varð fyrir þegar Aflamiðlun
synjaði því um útflutningsleyfi á ís-
uðum karfa í desember 1993. Dómur
Hæstaréttar gæti þannig orðið til
þess, að það fyrirkomulag sem nú
er á stjómun fiskútflutnings verði
lagt niður. Megininntak dómsins er,
að Hæstiréttur telur of víðtækt
framsal valds felast í lögum frá
1988, sem veita utanríkisráðuneyt-
inu heimild til að stýra fiskútflutn-
ingi með leyflsveitingum. Þessar
leyfisveitingar hafa verið á könnu
Aflamiðlunar frá því snemma á árinu
1990, en stjóm hennar er skipuð
fulltrúum fimm hagsmunaaðila.
Halldór Ásgrímsson utanríkisráð-
herra segir blasa við, að þessum
dómi felldum, að annaðhvort verði
Aflamiðlun lögð niður eða henni
verði fenginn traustari starfsgmnd-
völlur með nýrri löggjöf.
Auk þess mun dómurinn geta
haft víðtækt fordæmisgildi. Hæsti-
réttur dæmdi ríkið til að greiða Sam-
heija þijár milljónir kr. ásamt vöxt-
um frá 1. febrúar 1994 vegna tjóns
sem útgerðarfélagið varð fyrir þegar
Aflamiðlun synjaði fyrirtækinu um
útflutningsleyfi á ísuðum karfa í
desember 1993. Hugsanlegt er, að
önnur útgerðarfélög, sem telja sig
hafa orðið fyrir íjárhagstjóni af völd-
um ákvarðana Aflamiðlunar, reyni
að fylgja fordæmi Samheija hf.
Breyttar aðstæður
Aflamiðlun var sett á laggirnar í
marzmánuði árið 1990, en stofnun
hennar átti sér langan aðdraganda.
Hagsmunaaðilar í sjávarútvegi
höfðu lengi deilt um nýtt fyrirkomu-
lag til ákvörðunar flskverðs. Með
stofnun Aflamiðlunar tókst sam-
komulag milli innlendra fiskkaup-
enda og -seljenda um slíkt fyrir-
komulag og auk þess samþykktu
aðilar Aflamiðlunar að hún tæki að
sér að úthluta útflutningsleyfum,
sem félli undir það hlutverk miðlun-
arinnar að greiða fyrir fískviðskipt-
um innanlands og hafa eftirlit með
og aðlaga útflutning á óunnum físki
nýtingu ferskfískmarkaða. í stjórn
miðlunarinnar eiga sæti fulltrúar
Samtaka fískvinnslustöðva, Sam-
bands fiskframleiðenda, Landssam-
bands íslenzkra útvegsmanna,
Verkamannasambands íslands og
Sjómannasambands íslands.
LÍÚ hefur nú þegar tilkynnt ut-
anríkisráðuneytinu að Aflamiðlun
muni hætta að veita leyfl á grund-
velli dómsins og segist Kristján
Ragnarsson ekki eiga von á öðru en
að útflutningur á ferskum fiski verði
frjáls, eins og LÍÚ lagði reyndar til
við utanríkisráðherra í bréfi dagsettu
16. september sl.
„I Ijósi breyttra aðstæðna varð-
andi útflutning á ferskum heilum
fiski frá íslandi telja samtökin að
tímabært sé að endurskoða stjórnun
á útflutningi heils fisks. Frá þeim
tíma er Aflamiðlun var sett á stofn
árið 1990 af hagsmunaaðilum í
sjávarútvegi með samþykki utanrík-
isráðherra, hefur verulega dregið
úr útflutningi á ferskum heilum
fiski,“ segir m.a. í bréfi LÍÚ til ráð-
herra.
Árið 1990 voru tæplega 64 þús-
und lestir af ferskum heilum fiski
fluttar út til Englands, þar af um
12 þúsund lestir með fiskiskipum,
sem sigldu með eigin afla, en um
52 þúsund Iestir í gámum. Árið 1995
voru fluttar út um 14 þúsund lestir
af ferskum heilum fiski til Eng-
lands, þar af um 900 lestir með fiski-
skipum, sem sigldu með eigin afla
en um 13 þúsund lestir í gámum.
Árið 1990 voru tæplega 36 þús-
und lestir af ferskum heilum flski
fluttar út til Þýzkalands, þar af um
22 þúsund lestir með fískiskipum
sem sigldu með eigin afla en um 14
þúsund lestir í gámum. Árið 1995
voru fluttar út um 18 þúsund lestir
af ferskum heilum fiski til Þýzka-
lands, þar af um 10.500 lestir með
Halldór
Ásgrímsson
Þorsteinn
Pálsson
Ólafur G.
Einarsson
Kristján
Ragnarsson
fiskiskipum, sem
sigldu með eigin
afla en um 7.500
lestir í gámum,
skv. upplýsing-
um frá LÍU.
Utanríkisráð-
herra
vonsvikinn
Halldór Ás-
grímsson utan-
ríkisráðherra
segir það hafa valdið sér vonbrigð-
um, að útvegsmenn skyldu ekki geta
haldið þá sátt, sem tekizt hefði milli
hagsmunaaðila sjávarútvegsins með
stofnun Aflamiðlunar, en Halldór
var sjávarútvegsráðherra á þeim
tíma; nýting auðlindarinnar sé ekki
einkamál útvegsmanna. „Það var
talin mikil nauðsyn á því að halda
utan um þennan útflutning, um það
voru allir sammála," segir Halldór,
„bæði til að stýra aflanum inn á
markaðina og einnig til að taka til-
lit til hagsmuna fiskvinnslunnar í
landi. Þetta er eitt af þeim málum
sem voru sett af stað til að halda
sem beztan frið um sjávarútvegs-
stefnuna."
Nú sé hins vegar þessi dómur
fallinn, og honum verði að hlíta.
Aðspurður hvort ríkjandi fyrirkomu-
lag verði endurskoðað í kjölfar dóms-
ins, sagði ráðherrann slíka endur-
skoðun í sjálfu sér óþarfa. Annað
hvort verður Aflamiðlunin starfrækt
áfram eða ekki. Verði hún áfram
við lýði sé nauðsynlegt að byggja
starfsemi hennar á traustari grunni.
Til greina komi að leggja það fyrir
Alþingi, sem setti nýja löggjöf um
þetta stjómunarfyrirkomulag.
Áminning til þingmanna
Ólafur G. Einarsson segir dóminn
vera áminningu til þingmanna um
að gæta sín á því að framselja ekki
það vald sem þinginu er ætlað sam-
kvæmt stjómarskránni. Þetta væri
reyndar ekki nýtt vandamál, hlið-
stæð mál hefðu
komið upp í sam-
bandi við útgáfu
sumra reglu-
gerða frá ein-
staka ráðuneyt-
um, sem hefðu
valdið deilum og
málaferlum af
svipuðu tagi. Til
dæmis hefði
þetta hent í sam-
bandi við framsal
á skattlagningarvaldi, sem óumdeil-
anlega sé á höndum Alþingis en
ekki annarra. Ólafur segir þessa nið-
urstöðu vafalaust verða til þess að
skerpa athygli þingheims við laga-
setninguna framvegis.
Þorsteinn Pálsson, sjávarútvegs-
ráðherra, segir þessa niðurstöðu
Hæstaréttar ekki hafa komið á
óvart. Það hefði löngu verið ljóst,
að þessi skipan mála, með því fram-
sali opinbers valds sem í henni fæl-
ist, samræmdist ekki nútíma stjórn-
skipan og stjómsýslu. Hún hafi ver-
ið barn síns tíma. Eins og aðstæður
em nú telur Þorsteinn enga sérstaka
þörf vera á að viðhalda þessu stjórn-
unarfyrirkomulagi sem verið hefur
á útflutningi fisks.
Útgerðarmenn og sjómenn
ánægðir
Kristján Ragnarsson segist fagna
niðurstöðu Hæstaréttar. I dómnum
sé skýrt kveðið upp úr um það, að
svo opin lagasetning, sem fái utan-
ríkisráðuneytinu í hönd heimild til
að ákveða að ekki megi bjóða, selja
né flytja vörar til útlanda nema að
fengnu leyfí ráðuneytisins, brjóti
einfaldlega í bága við stjórnarskrár-
bundin ákvæði um atvinnufrelsi.
Dómurinn renni styrkum stoðum
undir þennan málstað útgerðar-
manna um að núverandi fyrirkomu-
lagi verði hætt. „Við vitum hinsveg-
ar að Verkamannasambandið og
Samtök fiskvinnslunnar hafa lýst
yfir andstöðu við þessi sjónarmið
Sævar Snær
Gunnarsson Karlsson
okkar. Ég tel að sú andstaða skipti
bara engu máli núna þar sem engin
lög eru fyrir hendi sem heimila tak-
mörkun á útflutningi á ferskum
fiski."
Formaður LÍÚ segir að ekki hafí
verið sótzt mikið eftir leyfisveiting-
um vegna útflutnings á ferskfíski
að undanförnu. Ef á hinn bóginn
aðstæður kynnu að breytast, og tak-
mörkun yrði talin nauðsynleg á ný,
yrði Alþingi að setja lög, sem heimil-
uðu útflutning á grundvelli einhverra
gefinna forsendna, sem til staðar
væru í núverandi lögum. „Ég hef
hinsvegar ekki trú á því að frelsið
muni leiða til stóraukins útflutnings
á ferskum fiski, heldur muni það
leita jafnvægis."
Sævar Gunnarsson, formaður
Sjómannasambands íslands, sem
situr í stjórn Aflamiðlunar fyrir
hönd sambandsins, segir það lengi
hafa verið afstöðu Sjómannasam-
bandsins að ekki eigi að stýra út-
flutningi sjávarafla með þeim hætti
sem tíðkazt hefur; það eigi að leggja
Aflamiðlun niður eða a.m.k. að
hætta þessari stýringu til reynslu,
og gefa útflutning fijálsan. Hann
harmi því ekki niðurstöðu Hæsta-
réttar í þessu máli.
Um dóminn sem slíkan segist
Sævar ekki hafa annað en það að
segja, að hann styrki það sjónarmið,
að frelsi eigi að ríkja í útflutningn-
um. Sævar segir ástæðu þess að
Aflamiðlun var komið á fót hafa
verið þá að stjórnvöld vildu ekki sjá
um þetta sjálf. Þau hefðu viljað að
ákvarðanir um leyfisveitingar af
þessu tagi væru á hendi hagsmuna-
aðila, að þeim væri ekki stjórnstýrt,
væntanlega vegna þess að þau óttuð-
ust viðbrögð viðskiptalanda okkar
við því, að stjómvöld skyldu hafa
slík afskipti af því, hvernig viðskipt-
in færa fram.
Verkafólk uggandi
Samtök verkafólks eru á öndverð-
um meiði við samtök útvegsmanna
og sjómanna hvað hlutverk Aflam-
iðlunar varðar. Bæði Samtök fisk-
verkafólks og Verkamannasam-
bandið hafa lýst yfir afdráttarlausri
andstöðu við afnám hennar og að
fískútflutningur verði gefinn alger-
lega fijáls. Snær Karlsson, starfs-
maður Verkamannasambands Is-
lands, álítur umræddan dóm Hæsta-
réttar mjög sérkennilegan, þar sem
hann þýði, að fiskútflytjendum sé
gefinn algjör forgangur; atvinnu-
réttindum fiskvinnslufólks sé hins
vegar enginn gaumur gefinn, þótt
það eigi mun meiri hagsmuna að
gæta. Fiskverkafólk hafi séð í Afla-
miðlun töluvert öryggi fyrir því að
afli íslenzkra skipa héldist að mestu
leyti í vinnslunni hér heima; það
yrði því að hagsmunum fískverka-
fólks vegið, ef hún yrði lögð niður.
Annars væri það, að sögn Snæs, i
höndum utanríkisráðuneytisins að
skipa málum varðandi Áflamiðlun
betur en verið hefur, ef þörf sé talin
á því.
Hagsmunaaðilar hafa verið boð-
aðir á fund um dóm Hæstaréttar í
utanríkisráðuneytinu á mánudag.
§
c
c
c
c
i
í
c
c
í
c
i
(
(
(
(
(
(
(
MORGUNBLAÐIÐ leitaði til Davíðs
Þórs Björgvinssonar, prófessors við
lagadeild Háskóla íslands, til að
gefa lögfræðilegt álit á þýðingu
dóms Hæstaréttar. Álitsgerð Davíðs
fer hér á eftir.
„Samrýmanleiki laga og stjórn-
arskrár annars vegar og laga og
reglugerða (eða annarra almennra
stjórnsýslufyrirmæla) hins vegar er
gamalkunnugt vandamál í lögfræði.
Dómur Hæstaréttar frá því á
fímmtudaginn er viðbót við all-
nokkra dóma sem þegar eru til um
hliðstæð álitaefni. Þeir dómar varða
framsal skattlagningarvalds. Þar
kemur í stuttu máli fram sú megin-
hugsun að framsal skattlagningar-
valds til framkvæmdarvaldshafa er
aðeins heimilt að ströngum skilyrð-
um uppfylltum. Er meðal annars
gerð sú krafa að lög þau sem fram-
salið byggist á afmarki umfang
skattheimtunnar (t.d. skattpró-
sentu), afmarki skattstofna með til-
tölulega skýram hætti og meginregl-
ur um álagningu þeirra. Það hefur
komið fyrir oftar en einu sinni að
lög hafa verið talin andstæð stjóm-
Veitir löggjafanum
mikilvægar leiðbeiningar
arskránni þar sem þau
fullnægðu ekki þessum
áskilnaði, sbr. t.d. í
máli sem varðaði
þungaskatt frá árinu
1986 og dómur um
búnaðarmálasjöðsgjald
frá sama ári. í síðara
vantaði t.d. skattpró-
sentuna í lögin og var
talið að það stæðist
ekki að framselja ráð-
herra vald til að
ákvarða hana. í öðrum
dómum hefur framsal
verið talið heimilt þar
sem lögin voru talin
fulinægja þeim kröfum
sem ég gat um að ofan.
Þessir dómar varða að vísu framsal
skattlagningarvalds og það hefur
Davíð Þór
Björgvinsson
verið fræðilegt við-
fangsefni hvort og að
hve miklu leytí þau
sjónarmið sem fram
hafa komið í þeim mál-
um eiga einnig við þeg-
ar löggjafínn framselur
vald til framkvæmdar-
valdshafa til að skerða
önnur réttindi sem
tiyggð eru í stjómar-
skrá. Við höfum kennt
laganemum á fyrsta
ári, að sömu viðhorf
ættu við um framsal á
öðram sviðum, þ.e. að
skorður verði að reisa
við framsali löggjafans
á valdi til framkvæmd-
arvaldshafa til að mæla fyrir um
annars konar íþyngjandi ráðstafanir,
þ.e. skerðingar á atvinnufrelsi
o.s.frv. Það má því segja að hann
staðfesti þau fræðilegu viðhorf sem
þegar hafa komið fram. Þar kemur
fram sú meginhugsun, eins og áður
í dómum um framsal skattlagningar-
valds, að lögin verða sjálf að mæla
fyrir um meginreglur, þar sem fram
komi „takmörk og umfang þeirrar
réttindaskerðingar sem talin er
nauðsynleg“ eins og segir í dómin-
um. Þannig má segja að dómurinn
falli nokkuð vel að því sem kalla
mætti hefðbundin viðhorf í þessu
efni og teljist að því leyti ekki til
stórtíðinda. Mér er aftur á móti ekki
kunnugt um að áður hafi verið fjall-
að um þetta álitamál að því er varð-
ar atvinnufrelsisákvæði stjórnar-
skrárinnar sérstaklega með svo
skýrum hætti. Dómurinn er því mik-
ilvæg viðbót við þá dóma sem áður .
hafa komið fram og staðfestir fræði-
leg viðhorf. Því má bæta við að
meðal lögfræðinga hefur því stund- |
um verið haldið fram að atvinnufrels-
isákvæði stjómarskrárinnar sé þegar
á reynir með öllu þýðingarlaust og
hvers konar skerðingar á því séu í
reynd látnar viðgangast. Eftir þenn-
an dóm liggur a.m.k. fyrir að tak-
mörk eru fyrir því hversu löggjafinn
getur gengið Iangt í því að framselja
til framkvæmdarvaldins vald til ,
skerðingar á atvinnufrelsi manna.
Hann segir aftur á móti ekkert um
það hvaða takmörk ákvæðið setur |
löggjafanum sjálfum í þessum efnum.
Þess er að vænta að viðbrögð þings-
ins verði þau að gera lögin sjálf skýr-
ari að þessu leyti og niðurstaða dóms-
ins reynist því ekki breyta miklu fyr-
ir þá aðila sem lögin varða þegar til
lengri tíma er litið. Raunveralega
þýðing dómsins til lengri tíma verður
því e.t.v. fyrst og fremst fræðileg, ; .
auk þess sem hann veitir löggjafan-
um mikilvægar leiðbeiningar um það \
hvemig standa ber að hliðstæðum |
málum í framtíðinni."