Morgunblaðið - 12.10.1996, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 12. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 12. OKTÓBER 1996 31
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
UMONNUN
GEÐSJÚKRA
HEILBRIGÐI skiptir meginmáli fyrir farsæld einstaklingsins,
hamingju hans og velferð. Geðheilbrigði skiptir hann ekki
síður máli en líkamlegt heilbrigði. Geðheilbrigði fólks ræðst
meðal annars af innra jafnvægi þess, líðan og tengslum við
annað fólk - og umhverfið. „í raun býr enginn við góða geð-
heilsu öllum stundum“, segir Tómas Zoéga, yfirlæknir og formað-
ur Geðverndarfélags íslands, í grein hér í blaðinu í fyrradag,
sem skrifuð var í tilefni af Alþjóða geðheilbrigðisdeginum.
Ingibjörg Pálmadóttir, heilbrigðisráðherra, hyggst setja á fót
starfshóp um stefnumótum í málefnum þeirra sem eiga við geð-
ræna sjúkdóma að stríða. Það er vel. Meðal annars vegna þess
að meintar aðhaldsaðgerðir í heilbrigðiskerfinu hafa leitt til tíma-
bundinna og umdeildra lokana geðdeilda, sem bitnað hafa illa
bæði á sjúklingum og aðstandendum. „Nauðsynlegt er að ganga
þannig frá málum“, segir formaður Geðverndarfélagsins, „að
ekki komi til frekari lokana á geðdeildum. Allir hljóta að vera
sammála um það að tímabundinn samdráttur í þjóðfélaginu á
alls ekki að koma niður á þeim sem minnst mega sín.“
Aðstæður geðsjúkra hafa batnað mjög hér á landi á síðustu
áratugum. í Morgunblaðinu í gær var hins vegar fjallað um einn
þátt þessa máls, sem ekki hefur hlotið nægilega athygli en það
eru áhrif geðsjúkdóma á aðstandendur hins sjúka, maka og börn.
í athyglisverðu viðtali við Eydísi Sveinbjarnardóttur, geðhjúkrun-
arfræðing, sem vinnur að rannsóknum vegna doktorsritgerðar
um þetta mál segir m.a.: „Oft gleymist, að geðsjúklingurinn á
fjölskyldu, sem þarf á hjálp og stuðningi að halda. Aðstandend-
ur eru ekki þrýstihópur, frekar en hinir sjúku og í rauninni bygg-
ist opinber þjónusta við geðsjúka á því, að þeir sem að þeim
standa séu sterkir og standi sig . . . Flestir hafa áhuga og mikla
þörf fyrir að tala um reynslu sína. Oft skynja ég að undir niðri
býr mikill sársauki. Þetta er fólk, sem hefur reynt mikið í lífinu,
er ótrúlega þrautseigt og fæstir hafa látið bugast, þrátt fyrir
lítinn sem engan stuðning."
Hér er vikið að mikilsverðu máli í tengslum við geðsjúka.
Nauðsynlegt er, að ráðgjöf til aðstandenda um hvernig við skuli
bregðast, ekki sízt vegna ungra barna, verði fastur þáttur í
þeirri meðferð, sem hinn sjúki og fjölskylda hans eiga kost á.
Eydís Sveinbjarnardóttir er að vinna merkilegt frumherjastarf,
sem vonandi leiðir til þess að aðstandendum geðsjúkra verði
betur sinnt í framtíðinni.
í tilefni alþjóðlegs geðheilbrigðisdags eigum við að setja okk-
ur það mark, að verja það sem áunnist hefur í meðferð og rann-
sóknum á þessu sviði - og tryggja að áfram miði en ekki aftur
á bak.
SJÁLFSTÆÐISFLOKK-
URINN OG EVRÓPA
Isetningarræðu sinni við upphaf landsfundar Sjálfstæðisflokks-
ins í fyrradag fjallaði Davíð Oddsson, formaður flokksins
m.a. um tengsl íslands við Evrópu og sagði að „við íslendingar
höfum tryggt stöðu okkar í Evrópu og þau áhrif, sem við þurf-
um.“ Jafnframt vitnaði formaður Sjálfstæðisflokksins til ræðu
sænska forsætisráðherrans, sem hér var á ferð fyrir skömmu,
þar sem hinn sænski starfsbróðir ræddi um myntbandalag Evr-
ópuríkjanna og hættuna á því, að það þróaðist í eins konar sam-
bandsríki Evrópu.
Þótt við íslendingar höfum tryggt hagsmuni okkar með þátt-
töku í Evrópska efnahagssvæðinu verðum við hins vegar að
horfast í augu við þá staðreynd, að samvinna Evrópuríkjanna er
í stöðugri framþróun, hvort sem okkur líkar betur eða verr. Um
þessar mundir standa yfir miklar umræður í öllum aðildarríkjum
ESB um væntanlegan sameiginlegan gjaldmiðil, sem gengur í
gildi eftir rúmlega tvö ár. Augljóst er, að fleiri og fleiri aðildar-
ríki ESB leggja nú mikla áherzlu á að verða þátttakendur í
myntbandalaginu frá upphafi. Innan brezka Ihaldsflokksins
standa nú harðar deilur um þetta efni en einna fremstur í flokki
þeirra, sem vilja þátttöku Breta í því er núverandi fjármálaráð-
herra Breta.
Hver verður staða íslenzkra atvinnufyrirtækja, sem eru í vax-
andi samkeppni við erlend fyrirtæki, ef flest aðildarríki Evrópu-
sambandsins taka mjög fljótlega upp hinn sameiginlega gjaldmið-
il? Hversu mikill verður kostnaðarauki íslenzku fyrirtækjanna
umfram keppinauta þeirra af því að við höldum fast við íslenzku
krónuna? Hver verður afstaða almennings hér á landi, þegar
fólk kynnist því hagræði, sem augljóslega fylgir því að geta
notað sama gjaldmiðilinn nánast hvar sem komið er í Evrópu?
Flestir landsmanna hafa verið þeirrar skoðunar, að aðild ís-
lands að ESB sé óhugsandi að óbreyttri sjávarútvegsstefnu þess.
En hvernig stöndum við að vígi gagnvart sameiginlegum gjald-
miðli? Það er væntanlega ljóst, að þeir hagsmunir hafa ekki
verið tryggðir með samningnum við EES. Sjálfstæðisflokkurinn
sem og aðrir-stjórnmálaflokkar komast ekki hjá því að ræða
þessa þróun og hvaða áhrif hún hefur á okkar hagsmuni.
Margt bendir til þess að um
aldamótin síðustu hafi
íslendingar verið í hópi
fátækustu þjóða Evrópu.
Síðan hefur þróun lífskjara og lífs-
hátta hins vegar verið mjög ör hér
á landi. í almennu mati á árangri
af framfaraviðleitni þjóðarinnar og
velferð í nútímanum er mikilvægt
að fá upplýsingar um einkenni og
umfang fátæktar meðal þjóðarinnar.
Sérstaklega gagnlegt væri að geta
borið saman nákvæmar mælingar á
umfangi fátæktar milli þjóða. Sam-
anburður milli þjóða er hins vegar
erfíður vegna þess að fyrirliggjandi
gögn eru yfirleitt mismunandi að
samsetningu og gæðum.
Fátækt hefur ekki mikið verið
rannsökuð á íslandi. Sagnfræðingar
hafa þó sinnt henni nokkuð, enda
var fátækt snar þáttur í lífi þjóðar-
innar fyrr á öldum. Hverfandi lítið
er hins vegar um rannsóknir á fá-
tækt á íslandi nútímanns. Félagsvís-
indastofnun Háskóla íslands tók
nýlega þátt í samnorrænu rannsókn-
arverkefni á vegum Norrænu ráð-
herranefndarinnar er miðaði að því
að gera grein fyrir þróun og einkenn-
um fátæktar á Norðurlöndum. Rann-
sóknarmenn frá hveiju Norðurland-
anna fimm vinnubrögð við úrvinnslu.
Um þessar mundir eru niðurstöður
þeirra að birtast í rannsóknarskýrsl-
unni „Den nordiska fattigdomens
utveckling och struktur" (Kaup-
mannahöfn, Nordisk ministerrád,
Tema Nord 1996, nr. 583, 187 bls.).
Vegna ólíkra gagnagrunna er á
þessu stigi ekki hægt að fullyrða um
nákvæmt umfang fátæktar í löndun-
um öllum, á einum og sama mæli-
kvarðanum. Það er því ekki hægt
að slá því föstu með neinni ná-
kvæmni í hveiju landanna fátækt
er minnst að umfangi né hvar hún
er mest. Hins vegar gera rannsóknir
þessar okkur kleift að fá mynd af
þróun fátæktar á síðustu árum í
hveiju landanna fyrir sig, auk þess
sem hægt er að Iýsa einkennum fá-
tæktar eftir þjóðfélagshópum og
bera saman ólík mynstur þróunar
og einkenna milli landanna. Slíkur
samanburður segir margt um stöðu
þjóðanna í baráttunni gegn fátækt.
Gögn og aðferðir
Gögn þau sem Félagsvísindastofn-
un notaði við athugun á fátækt á
Islandi komu úr þjóðmálakönnunum
stofnunarinnar sem gerðar hafa ver-
ið frá upphafi starfseminnar árið
1986 og allt til samtímans. Mælingin
á umfangi og einkennum fátæktar
byggist á upplýsingum um heildar-
tekjur einstaklinga jafnt sem heildar-
tekjur fjölskyldna. I úrvinnslu gagn-
anna er fjölskyldan tekin
sem grunneining og reikn-
aðar fjölskyldutekjur á
hvern fjölskyldumeðlim,
með því að nota staðlaða
aðferð frá OECD- samtök-
unum. Sú aðferð felur í sér
að tekjum fjölskyldunnar
er skipt í föstum hlutföllum
milli hjóna eða sambúðar-
fólks og barna sem á heim-
ilinu búa (einhleypir fá vægið 1,0;
hjón eða sambúðarfólk 1,7 og hvert
barn fær vægið 0,5 þegar fjölskyldu-
tekjunum er deilt niður á meðlim-
ina). Með þessari aðferð fæst raun-
særra mat á fátækt en ef einungis
væru notaðar upplýsingar um heild-
artekjur einstaklinga, því fjölskyldan
er í reynd grunneining framfærslu
og neyslu almennt, en ekki útivinn-
andi einstaklingar einir og sér á
báti. Tekjuhugtakið sem notað er í
öllum tilvikum er því fjölskyldutekjur
á hvern fjölskyldumeðlim fyrir skatt.
Meðtaldar eru allar atvinnutekjur
svaranda og maka, bætur frá al-
mannatryggingum, námslán og aðr-
ar tekjur.
Hægt er að hugsa sér ólíkar að-
ferðir við að draga svokölluð fátækt-
armörk, þ.e. þau mörk í tekjuskipt-
ingunni sem skilja að þá sem teljast
búa við fátækt og hina sem meira
hafa handa í millum. Á liðnum árum
hefur oft verið brugðið á það ráð að
skilgreina algild fátæktarmörk með
hliðsjón af fyrirfram gefnum þörfum
fólks til að fullnægja framfærslu
sinni, eða að miða við upphæð tiltek-
inna bóta almannatrygginga. Slík
aðferð tekur lítið mið af framþróun
þjóðfélaga og lífskjara og hefur því
í vaxandi mæli verið brugðið á það
ráð að meta fátækt hlutfallslega,
þ.e. með hliðsjón af meðaltekjum í
þjóðfélaginu. Sú aðferð er oftast
notuð á Vesturlöndum nú á dögum
og var hún einmitt notuð í samnor-
rænu rannsókninni sem hér er greint
frá. Fátæktarmörkin eru þá skilgrein
við 50% af meðalfjölskyldutekjum á
mann í viðkomandi landi. Þeir sem
eru með lægri tekjur en sem nemur
helmingi af meðalfjölskyldutekjum í
landinu eru þá taldir búa í fátækt.
Þó algengast sé að miða við þessi
mörk í rannsóknum á fátækt er
gagnlegt að kanna einnig hvernig
umfang fátæktar breytist með því
að draga línuna einnig 25% neðar
og 25% ofar en hin eiginlega fátækt-
arlína liggur í tekjuskiptingunni.
Með því má meta hvernig þetta til-
tekna val á viðmiðun hefur áhrif á
útkomuna.
Niðurstöður fyrir ísland
Á mynd 1 má sjá heildamiðurstöð-
una um þróun fátæktar á Islandi frá
1986 til 1995, miðað við þessar
mælingar Félagsvísindastofnunar.
Sýndar eru þijár linur. Sú lína sem
kölluð er „fátæktarmörk" sýnir hve
stór hluti þjóðarinnar hefur minna
en 50% af meðalfjölskyldutekjum í
landinu. Hún sýnir að árið 1986 voru
um 10% þjóðarinnar undir fátæktar-
mörkum, síðan lækkaði það hlutfall
niður í um 8% árið 1989, en það
hefur hins vegar aukist frá þeim tíma
og endar nálægt 12% árið 1995.
Neðri línan („25% undir“) sýnir
hver útkoman er ef önnur fátæktarlína
er dregin 25% neðar en hin eiginlega
fátæktarlína. Samkvæmt þeirri viðm-
iðun voru um 4% undir mörkunum
1986 en um 9% árið 1995. Ferillinn
er svipaður og á fátæktarlínunni
sjálfri, en það segir okkur að fátækt-
arlínan lýsir þróuninni ágætlega eins
og hún virðist hafa verið fyrir allra
lægstu tekjuhópana í landinu. Efri
línan („25% yfír“) hefur hins vegar
annan feril því hún sveiflast á milli
16 og 19% á tímabilinu. Á henni er
engin reglubundin aukning á seinni
hluta tímabilsins. Aukning fátæktar
virðist því einkum hafa komið fram á
þann hátt að fjölgað hefur í þeim
hópum sem lenda neðst í tekjustigan-
um. Sjá mynd 1.
Ef aukning fátæktari frá 1989 er
sérstaklega skoðuð má segja að hún
nálgist það að vera um 50% (úr 8 í
12%), en ef miðað er við meðaltal
1986 til 1989, sem líklega er raun-
særra, er aukningin um 33%.
Ef litið er til þróunar fátæktar á
hinum Norðurlöndunum kemur í ljós
að fátækum fækkaði í Danmörku og
Finnlandi til 1990, en eftir 1990 varð
örlítil aukning samhliða
mjög auknu atvinnuleysi í
Finnlandi. Mikil aukning
tekjutilfærslna til atvinnu-
lausra á sama tíma virðist
hins vegar hafa haldið aft-
ur af fjölgun lágtekjufólks
í Finnlandi er atvinnulaus-
um fjölgaði frá um 5% í
nærri 18%. í Noregi fækk-
aði Iágtekjufólki til 1984,
þá tók við aukning fram til 1990, en
síðan hefur stærð lágtekjuhópsins
verið stöðug. Þróunin í Svíþjóð var
svipuð og í Noregi. Á heildina litið
má segja að umfang fátæktar, eða
stærð lágtekjuhópsins, fylgi hag-
sveiflunni í löndunum að miklu leyti.
Á mynd 2 má sjá hve algeng fá-
tækt er í hinum einstöku þjóðfélags-
hópum á íslandi. Myndin sýnir
hversu stór hluti hvers þjóðfélags-
hóps hefur verið undir fátæktar-
mörkum að jafnaði á tímabilinu
1986-95. Samanburður á fátæktar-
hlutfalli milli þjóðfélagshópanna sýn-
ir þá hve hættan á því að lenda í
lágtekjuhópum er misjöfn eftir þjóð-
félagsaðstæðum fólks.
Meðaltal allra á tímabilinu er 10%,
sem þýðir að að jafnaði voru um 10%
þjóðarinnar undir fátæktarmörkun-
um eins og þau eru skilgreind í þess-
ari rannsókn. Fátækt var mun al-
gengari meðal kvenna en karla (12%
á móti 8%). Ekki er algengt að svo
miklu muni á kynjunum á hinum
Norðurlöndunum og skýrist það lík-
lega af sveiflukenndri vinnu kvenna
í fiskvinnslunni hér á landi, stöðu
þeirra sem einhleypra foreldra og
langlífi kvenna umfram karla, en
aldraðir lenda oft undir fátæktar-
Fátæktar-
mörkin skil-
greind við
50% af meðal-
fjölskyldu-
tekjum
á mann
Allir I
[Í0%
Karlar I
Konur\
112%
18-29 ára
30-39 ára
40-49 ára
50-64 ára
65-75 ára
13%
14%
Höfuðborgarsvæði I
Landsbyggð I
\13%
Hjónlsambúð með böm
Hjón/sambúð án barna
Einhleypir með böm
Einhleypirán barna
21%
Atvinnulausir
Nemendur
Heimavinnandi
Eftrilaunafólk
Verkafólk
Aðrar starfsstéttir
36%
34%
Opinber þjónusta
Verslun og þjónusta
Alm. iðnaður
Byggingariðn.
Fiskvinnsla
Fiskveiðar
Landbúnaður
26%
MYND 2. Umfang fátæktar í einstökum þjóðfélagshópum árin
1986-95. Hlutfall af hverjum þjóðfélagshópi sem lendir undir
skilgreindum fátæktarmörkum; meðaltal tímabilsins alls.
%
20
Fyrirskatt
Árið 1995

Allir Karlar Konur
18-29 30-39 40-49 50-64 65-75
ára ára ára ára ára
MYND 4. Umfang fátæktar árið 1995, fyrir og eftir skatt.
MYND 5. Samband atvinnuleysis og umfangs fátæktar.
Fátækt á íslandi
UM MAT A LIFSGÆÐUM
Um þessar mundir eru 10 ár síðan Félagsvís-
---------------—------?--------------------
indastofnun Háskóla Islands tók til starfa.
Þetta er seinni greinin af tveimur um velferð
og fátækt á íslandi, sem skrifaðar eru í til-
efni af því. Stefán Olafsson og Karl Sigurðs-
son segja að markmið greinanna sé að gefa
örlitlar vísbendingar um rannsóknarviðfangs-
efni sem stofnunin hefur fengist við á síðustu
misserum, sem og að leggja fram á opinberum
vettvangi nýtt efni úr gagnabanka Félagsvís-
indastofnunar sem veitir athyglisverða sýn á
þjóðlífíð á íslandi.
MYND 1. Umfang fátæktar 1986-1995. Hlutfall þjóðarinnar sem
lendir undir skilgreindum fátæktarmörkum.
mörkum. Almannatryggingakerfið á
íslandi vegur líklega minna í barátt-
unni gegn fátækt meðal kvenna en
algengast er í hinum löndunum. Þeg-
ar litið er á fátækt eftir aldurshópum
kemur í ljós að yngsti og elsti hópur-
inn skera sig úr með meiri fátækt
en aðrir aldurshópar. Á hinum Norð-
urlöndunum hefur mjög dregið úr
fátækt meðal aldraðra á síðustu
20-30 árum. Sú þróun er ekki nærri
jafn langt komin hér á landi og
munar líklega mest um síðbúna þró-
un starfstengdu lífeyrissjóðanna hér
á landi og hófsamara eftirlauna-
kerfi. Eftir því sem starfstengdu líf-
eyrissjóðunum vex ásmegin á næstu
árum má því búast við að úr fátækt
drcgi meðal aldraðra hér á landi.
Hins vegar er við því að búast að
ungu fólki sem tilheyrir lágtekju-
hópnum kunni að fjölga, ef marka
má þróunina í hinum Norðurlöndun-
um. Skólafólk telst oft vera undir
fátæktarmörkum meðan á námi
stendur, en hins vegar er það fyrir
flesta tímabundið ástand áður en
starfsferill í eða yfir meðaltekjum
tekur við. Að þessu leyti er fátækt
meðal námsmanna ekki jafn alvarleg
og er í sumum öðrum þjóðfélagshóp-
um.
Fátækt er hlutfallslega algengari
á landsbyggðinni en á höfuðborgar-
svæðinu og er þessi munur heldur
meiri en aigengast er í hinum
löndunum. Ef litið er á umfang fá-
tæktar eftir fjölskyldustöðu kemur
sérstaða einhleypra foreldra í Ijós,
en rúmlega 20% þeirra voru að jafn-
aði undir fátæktarmörkum 1986-95.
Þá voru um 12% einhleypinga undir
fátæktarmörkum, 9% hjóna eða
sambúðarfólks með börn og 7%
barnlausra hjóna og sambúðarfólks.
Þeir sem eru utan vinnumark-
aðarins eru að öðru jöfnu oftast
undir fátæktarmörkum. Þetta á sér-
staklega við um þá sem eru atvinnu-
lausir, nemendur, heimavinnandi og
eftirlaunafólk, eins og sjá má á
mynd 2.
Loks er athyglisvert í hve miklum
mæli þeir sem starfa í landbúnaði
eru undir fátæktarmörkum (26%),
en það endurspeglar án efa erfiða
stöðu sumra búgreina, auk þess sem
bændur eru oft sjálfstætt starfandi
og illa búnir undir minnkandi at-
vinnu við grein sína.
Hér að framan hefur verið sýnt
hve stór hluti hvers þjóðfélagshóps
lenti undir fátæktarmörkum á tíma-
bilinu 1986-95. Það eru mikilvægar
upplýsingar um stöðu hvers þjóðfé-
lagshóps. Hins vegar er það svo að
þjóðfélagshóparnir eru mjög mis-
Hjón með börn
MYND 5. Samband atvinnu-
leysis og umfangs fátæktar.
munandi fjölmennir. Það gerir að
verkum að ekki er augljóst hvernig
samsetningu lágtekjuhópsins í heild
er háttað. Til dæmis eru einhleypir
foreldrar í talsvert mikilli hættu á
að lenda í fátækt en einhleypir for-
eldrar eru hins vegar tiltölulega fá-
mennur þjóðfélagshópur. Barnafjöl-
skyldur hjóna og sambúðarfólks eru
afturámóti langfjölmennasti þjóðfé-
lagshópurinn og þó að umfang fá-
tæktar meðal þeirra sé lægra en
meðal einhleypra foreldra (9% á
móti 21%) þá vegur sá hópur mun
meira í heildarfjölda þeirra sem lenda
undir fátæktarmörkunum. Þetta má
sjá á mynd 3.
Hér kemur fram að þegar ein-
ungis er litið á lágtekjuhópinn sjálf-
an, þ.e. alla þá sem lenda undir
fátæktarmörkum, þá eru hjón og
sambúðarfólk með börn um 55%
lágtekjuhópsins og einhleypir for-
eldrar eru 9%. Alls er barnafólk því
um 64% þeirra sem eru undir fá-
tæktarmörkum samkvæmt þessum
mælingum. Félagslegar aðgerðir
almannatrygginga eða skatta-
reglna sem beinast að því að bæta
hag barnafólks sérstaklega eru því
líklegar til að hafa mikil áhrif til
fækkunar í hópi fátækra hér á
landi, enda er það víða meginvið-
mið aðgerða til að sporna við fá-
tækt að aftra því að barnafjölskyld-
ur þurfi að búa við skort fátæktar.
Þegar samsetning lágtekjuhópsins
er skoðuð eftir öðrum þáttum en fjöl-
skylduaðstæðum kemur t.d. í ljós að
fólk á aldrinum 18-39 ára er um 60%
lágtekjuhópsins, konur eru um 59%
lágtekjuhópsins en karlar 41%,
landsbyggðarfólk er einnig 59% lág-
tekjuhópsins, verkafólk er um 43%
og eftirlaunafólk er um 16% af heild-
arfjölda þeirra sem lenda undir fá-
tæktarmörkum.
Áhrif skatta, barnabóta og
húsnæðisfrádráttar 1995
Á mynd 4 má sjá niðurstöður af
tilraun til að meta áhrif skatta,
barnabóta og vaxtabóta á umfang
fátæktar, eða á stærð lágtekjuhóps-
ins eins og hann er hér skilgreindur,
fýrir árið 1995. Fyrri súlan sýnir
niðurstöðuna áður en ofangreind
áhrif eru áætluð en sú seinni sýnir
þá umfang fátæktar miðað við ráð-
stöfunartekjur fjölskyidna á mann.
Fátækt mæld á grundvelli heildar-
fjölskyldutekna var 12% árið 1995,
en þegar mæiingin byggist á ráðstöf-
unartekjum fjölskyldna lækkar hlut-
fall fátækra í um 10%. Tekjutil-
færsla skattkerfisins með mismun-
andi álagningu eftir tekjuhópum og
barnabætur og vaxtabætur jafna því
tekjuskiptinguna. Lækkunin er meiri
hjá konum en körlum, en áfram er
þó tiltölulega mikill munur kynja hér
á landi samanborið við frændþjóðirn-
ar á Norðurlöndum. Endurdreifmg
skattakerfisins hefur hins vegar lítil
áhrif á mynstur fátæktar eftir ald-
urshópum. Það stendur því óhögguð
sú niðurstaða sem að framan var
nefnd, að hlutfall aldraðra sem búa
við fátækt er hér tiltölulega hátt
miðað við hin Norðurlöndin enn sem
komið er.
Orsakir aukinnar fátæktar
Á vegum Félagsvísindastofnunar
háskólans hefur ekki verið gerð ítar-
leg tilraun til að skýra þróun fátækt-
ar hér á landi á síðustu árum. Það
markverðasta í þeirri þróun er auk-
inn fjöldi fólks sem telst vera undir
fátæktarmörkum frá árinu 1989. Ef
hins vegar er litið á einkenni lífskja-.
raumhverfisins á íslandi og breyting-
ar sem hafa orðið á því á tíunda
áratugnum er ’eitt atriði sem stendur
út úr þegar hugað er sérstaklega að
áhrifum á fátækt og tekjuskiptingu,
en það er hið ^aukna atvinnuleysi.
Atvinnuleysi á íslandi hefur lengst
af á eftirstríðsárunum verið með
allra minnsta móti samanborið 'við
nágrannaiöndin. Árin 1989 og 1990
hafði það aukist nokkuð, en tók svo
stakkaskiptum frá og með 1992. Svo
mikið atvinnuleysi sem síðan hefur
verið viðloðandi er ný
reynsla hér á landi, að
minnsta kosti ef miðað er
við eftirstríðsárin. Eins og
sjá má á mynd 5 er mikil
fylgni milli aukningar at-
vinnuleysis og stækkunar
þess hóps þjóðarinnar sem
býr við tekjur undir fátækt-
armörkum.
Myndin sýnir að eftir að
atvinnuleysið jókst markvert þá
fylgdi því fjölgun í hópi fólks undir
fátæktarmörkum. Þetta samband
virðist vera mun meira afgerandi hér
en var í Finnlandi á svipuðum tíma,
þó að atvinnuleysið hafi vaxið miklu
örar þar en hér á landi. Þetta bend-
ir til þess að finnska velferðarkerfið
hafi verið betur í stakk búið að bæta
atvinnuleysingj um lífskj araskerðing-
una en hið íslenska. Það þarf ekki
að koma á óvart því atvinnuleysi
hefur til langs tíma verið meira
vandamál í Finnlandi en hér á landi.
Þessu til viðbótar má einnig upplýsa
að náið samband er milli fjölgunar
fólks undir fátæktarmörkum og
fjölgunar þeirra sem fengið hafa
íjárhagsaðstoð frá Félagsmálastofn-
un Reykjavíkur vegna þrenginga frá
1992 til 1995. Það bendir til þess
að mæling Félagsvísindastofnunar á
þróun fátæktar á síðustu árum sé
sæmilega traust.
Samantekt
Fyrri rannsóknir á fátækt á ís-
landi bentu til þess að allt að fjórð-
ungur þjóðarinnar gæti verið undir
alþjóðlega skilgreindum fátæktar-
mörkum. Sigurður Snævarr hag-
fræðingur hjá Þjóðhagsstofnun sem
rannsakaði fátækt á grundvelli upp-
lýsinga úr skattframtölum 1984
komst að þeirri niðurstöðu að um
17-23% skattgreiðenda væru undir
mörkunum, en hlutfallið var aðeins
lægra þegar einungis var miðað við
launþega. Hann notaði þó aðra að-
ferð en notuð er í rannsókn Félags-
vísindastofnunar og eru niðurstöður
hans því ekki sambærilegar við þær
niðurstöður sem hér hafa verið
kynntar. Á grundvelli samræmdrar
aðferðar sem notuð var í samnor-
rænni rannsókn á umfangi og ein-
kennum fátæktar fékkst hins vegar
sú niðurstaða að um 10% íslendinga
teljist vera undir fátæktarmörkum
árið 1995. Þau fátæktarmörk eru
miðuð við 50% af meðalijölskyldu-
tekjum í landinu og byggjast á ráð-
stöfunartekjum fjölskyldna á hvern
fjölskyldumeðlim.
Á heildina litið er fátt sem bend-
ir til þess að umfang fátæktar sé
umtalsvert meira á íslandi en á hin-
um Norðurlöndunum að jafnaði, en
frekari rannsókna er þó þörf áður
en hægt er að kveða upp úr um það
svo óyggjandi sé. Fyrri fjölþjóðlegar
rannsóknir hafa bent til þess að
fátækt sé minni í Svíþjóð og Noregi
en víðast hvar á Vesturlöndum.
Rannsóknir á tekjuskiptingu hafa
sömuleiðis bent til að þessi tvö lönd
séu með einna jafnasta tekjuskipt-
ingu á Vesturlöndum. Samanburður
við þessar frændþjóðir okkar er því
samanburður við þær þjóðir sem
hvað bestum árangri hafa náð í að
draga úr fátækt á síðustu áratugum.
Þegar litið er á einkenni fátæktar
á íslandi samanborið við nágranna-
löndin á Norðurlöndum er sérstak-
lega markvert að minnkun fátæktar
meðal aldraðra hefur ekki enn orðið
með sama hætti og meðal stærri
þjóðanna á Norðurlöndum. Því ræður
líklega að starfstengdir lífeyrissjóðir
þróuðust seinna hér á landi, auk
þess sem þeir fóru sumir illa með
fé sitt í verðbólgunni á áttunda ára-
tugnum. Einnig gætir hér nokkurra
áhrifa af hófsamara velferðarkerfi á
íslandi en í sumum hinna landanna.
Aldraðir íslendingar hafa unnið
launaða vinnu í meiri mæli en aldrað-
ir í hinum löndunum til að bæta sér
kjörin af eigin rammleik. Vaxandi
þrengingar á vinnumarkaði hafa víða
gert þeim erfíðara fyrir hvað þetta
snertir á síðustu árum. Aldraðar
konur á Islandi eru líklega verr sett-
ar hvað þetta snertir en kynsystur
þeirra á hinum Norðurlöndunum,
sérstaklega vegna lakari lífeyrisrétt-
inda og þverrandi vinnu í fiskvinnslu
á síðustu árum.
Atvinnulausir á íslandi virðast búa
við kröpp kjör samanborið við ná-
grannaþjóðirnar, einkum
sá hluti atvinnulausra sem
voru sjálfstætt starfandi
og njóta ekki fullra at-
vinnuleysistrygginga. Þá
eru réttindi atvinnuleysis-
trygginganna líklega
þrengri hér en algengast
er í hinum löndunum.
Staða bænda á íslandi er
Iíklega einnig lakari en
algengast er hjá grannþjóðunum.
Ungt fólk hefur í vaxandi mæli
lent undir fátæktarmörk á Norður-
löndunum öllum og tengist það bæði
aukningu atvinnuleysis og þröngri
kjarastöðu meðan á langskólanámi
stendur.
Aukið atvinnuleysi hér á landi á
allra síðustu árum virðist vera ná-
tengt þeirri aukningu sem hefur orð-
ið á fjölda þeirra sem lenda undir
skilgreindum fátæktarmörkum.
Stefán er forstiiöumaöur Félags-
vísindastofnunar HÍ og Karl er
sérfræðingur við Félagsvísinda-
stofnun.
Þessi áætlun byggist á gögnum fri
Þjóðhagsstofnun. Sjá t.d. upplýsingar í Tekjur,
eignir og dreifing þeirra árin 1993 og 1994
(Þjóðhagsstofnun, 7. nóvember 1995).
Sjí irsskýrslur Félagsmálastofnunar
Reykjavíkur.
Sjá til dæmis P. Hedström og S. Ringen, Age
and Income in Contemporary Society: A
Research Note, tJoumal of Social Policy, árg.
16,1987, nr. 2, bls. 227-239, og T. Smeeding
o.fl., (rítstj.), Poverty, Inequality and Income
Distríbution in Comparative Perspectivc
(Hemel Hempstead: Harwester Wheatshealt,
1990).
Sjá nánar um þaðískýrslu Guðbjargar Andreu
Jónsdóttur og Stefáns Ólafssonar,
Atvinnulausirá íslandi 1993 (Reykjavík,
Félagsvísindastofnun, 1993).
Fátækt er
hlutfallslega
algengari á
landsbyggð-
inni en á höf-
uðborgar-
svæðinu