Morgunblaðið - 16.10.1996, Síða 22
22 MIÐVIKUDAGUR 16. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
!
r
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
RANNSÓKNAR-
STOFA í GIGT-
SJÚKDÓMUM
RANNSÓKNARSTOFA í gigtsjúkdómum tók til starfa
á Landspítala í síðustu viku og mun þar verða unn-
ið að vísindarannsóknum á sviði gigtsjúkdóma, einkum
með tilliti til faralds- og erfðafræði.
Fagna ber þessari nýju rannsóknarstofu, sem Vísinda-
ráð og Gigtarfélag íslands hafa stofnað og verður hún
starfrækt í samvinnu Gigtarfélagsins, Landspítala og
Háskóla íslands. Ýmsir hafa lagt verkefninu lið, svo sem
hreyfing Lions-manna, og þá vænta aðstandendur stuðn-
ings opinberra aðila.
Gigt er samheiti yfir þá sjúkdóma er einkennum valda
frá stoðkerfi líkamans. Fólk á öllum aldri fær gigt og hér
á landi eru þessir sjúkdómar meðal algengustu ástæðna
heimsókna til lækna. Flestir gigtsjúkdómar eru í eðli
sínu langæir. Einkenni þeirra eru fjölbreytileg og misjafn-
lega alvarleg allt frá því að vera væg yfir í það að vera
lífshættuleg. Algengustu einkenni gigtar eru stirðleiki,
verkir og bólga í liðum, vöðvum, sinum og sinafestum.
í mörgum tilfellum eru sjúkdómseinkennin staðbundin
en í öðrum útbreiddari. Þannig geta sumir gigtsjúkdóm-
ar t.d. iktsýki, rauðir úlfar og gigtaræðabólgur, haft í
för með sér einkenni frá flestum líffærakerfum.
í „Landsáætlun um gigtarvarnir“, sem unnin var á
vegum heilbrigðis- og tryggingaráðuneytisins á síðasta
ári, kemur fram, að um það bil 20% íslenskra öryrkja
eru það vegna gigtar og útgjöld hins opinbera vegna
gigtarsjúkdóma eru áætluð 7-8 milljarðar árlega. Yfir
50.000 íslendingar þjást af gigt og er það nærri fimmt-
ungur þjóðarinnar. Hins vegar er talið að aðeins 1,2%
mannkyns þjáist af gigt.
Af framansögðu virðist því ljóst, að gigt er mun algeng-
ari sjúkdómur meðal íslendinga en almennt gerist meðal
þjóða og því hljóta Islendingar að leggja mikla áherzlu
á rannsóknir á þessum vágesti. íslendingar eiga að vera
einkar vel í stakk búnir til þess að stunda rannsóknir á
þessu sviði, einkum er varðar arfgengi sjúkdómsins, þar
sem erfðafræðirannsókir hér eru mun hagnýtari en ann-
ars staðar m.a. vegna þekkingar manna á skyldleika
aftur í ættir.
TIL FYRIRMYNDAR?
KÖNNUN, sem Slysavarnafélag íslands gerði fyrir
stuttu á búnaði fullorðinna hjólreiðamanna í Reykja-
vík, leiðir í ljós, að öryggisbúnaði þeirra er oftast áfátt,
auk þess sem mikið er um, að þeir virði ekki umferðar-
reglur.
Af þeim 118 fullorðnu hjólreiðamönnum, sem könnun-
in beindist að, notaði aðeins 41 öryggishjálm og aðeins
þrír voru með ljós bæði að framan og aftan, eins og
kveðið er á um í reglugerð um gerð og búnað reiðhjóla.
Samkvæmt því, sem Herdís Storgaard, barnaslysavarna-
fulltrúi SVFÍ, segir í samtali við Morgunblaðið sl. sunnu-
dag kann lélegur ljósabúnaður að stafa af því, að flest
reiðhjól eru seld ljóslaus og kaupa þarf ljósin sérstaklega.
Miðað við þann umfangsmikla áróður, sem rekinn
hefur verið fyrir því að börn noti reiðhjólahjálma og
hafi réttan búnað á hjólunum sínum, verður að teljast
mesta furða að ástandið hjá fullorðnum hjólreiðamönnum
sé eins og raun ber vitni. Hinar mörgu fréttir af því,
hvernig öryggishjálmar hafa bjargað hjólreiðafólki, sem
verður fyrir slysum, ættu að hafa nægt til að færa mönn-
um heim sanninn um gagnsemi þeirra.
Fullorðnir þurfa, ekki síður en börn, að tryggja að
þeir sjáist í umferðinni og höfuðbein fullorðins fólks eru
jafnbrothætt og þeirra yngri. Síðast en ekki sízt eru
hinir fullorðnu fyrirmynd yngra fólksins, og það er von-
lítið að börn fáist til að gæta að eigin öryggi, ef þau
horfa á fullorðna fólkið hegða sér'með ábyrgðarlausum
hætti.
Ráðstefna urn heilasjúkdóma aldraðra, sem eru vaxandi vandamál
Erfðarannsóknir lykill að
þekkingu um heilasjúkdóma
Heilasjúkdómar aldraðra
eru vaxandi vandi, eink-
um vegna þess að hlut-
fall aldraðra af heildar-
fólksff ölda vex hratt.
Nýlega var haldin alþjóð-
leg ráðstefna um þetta
efni í Reykjavík og sat
Hildur Einarsdóttir
ráðstefnuna. í þessari
samantekt er m.a. sagt
frá mikilvægum rann-
sóknum í erfðafræði og
athugunum sem benda
til þess að estrogen geti
haft áhrif á heilasjúk-
dóma.
Morgunblaðið/Kristinn
TIL hægri er Diane M. Jacobs sem segir rannsóknir benda til þess að konur sem tekið hafa inn estrog-
en eftir breytingaskeiðið séu síður liklegar til að fá Alzheimer-sjúkdóminn. Til vinstri á myndinni er
Þuríður J. Jónsdóttir, sem stjórnaði umræðum eftir fyrirlestur Jacobs.
RAÐSTEFNUNA sótti fjöldi
íslenskra og erlendra
gesta, þar á meðal þekktir.
fræðimenn á þessu sviði,
sem kynntu rannsóknir sínar. Að
ráðstefnunni stóðu NorAge, sem er
norrænt félag sem starfar að rann-
sóknum á heilabilun hjá öldruðum
og IPA sem er alþjóðlegur félags-
skapur um sama efni.
Á ráðstefnunni voru veitt verðlaun
fyrir áhugaverðustu rannsóknirnar á
heilasjúkdómum gamals fólks, verð-
launin veitti NorAge og lyfjafyrir-
tækin Pharmacia og Upjohn.
Fyrstu verðlaun hlaut Pia Davids-
son fyrir að uppgötva efni í mænu-
vökva sem segir fyrir um það hvort
einstaklingur er með Alzheimersjúk-
dóminn. Ónnur verðlaun komu í hlut
Ólafs Ævarssonar og Ingmar Skoog
fyrir faraldsfræðilegar rannsóknir á
heilabilun hjá fólki á aldrinum 85-88
ára. Rannsóknin fór fram í Svíþjóð.
Hveijir eiga eftir að fá
hrörnunarsjúkdóma í heila?
í erindi sínu fjallaði Diane M.
Jacobs, aðstoðarprófessor í taugasál-
fræði við Colombia-háskóla í New
York, meðal annars um hvernig
hæfíleikar heilbrigðs fólks til að til-
einka sér nýja þekkingu breytast
með árunum. Þeir minnkuðu eftir
því sem fólk yrði eldra, en
það ætti að geta munað
þá þekkingu sem það hefði
aflað sér. Því væri ekki
þannig háttað með Alzhei-
mersjúklinga. Þeir ættu
ekki aðeins í erfiðleikum með að
læra heldur gleymdu þeir fljótt því
sem þeir hefðu lært.
Jacobs greindi einnig frá því að
hægt væri að finna út með ýmsum
taugasálfræðilegum prófunum
hverjir eigi eftir að fá hrörnunarsjúk-
dóma í heila. Það væri meðal annars
gert með minnisprófunum og athug-
unum þar sem kannaður væri hæfí-
leikinn til að leysa ákveðin verkefni.
Jacobs sagðist hafa borið saman
hóp kvenna sem komnar voru yfír
sextíu og fímm ára aldurinn og höfðu
fengið Alzheimer og konur sem ekki
höfðu fengið sjúkdóminn. Niðurstað-
an varð sú að konur sem tekið höfðu
inn hormónið estrogen eftir breyting-
arskeiðið voru síður líklegar til að
fá Alzheimer-sjúkdóminn. Þær stóðu
sig líka betur á taugasálfræðiprófínu
sem þýddi að þær væru betur á sig
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
PETER McGuffin, prófessor, er leiðandi í alþjóðlegu samstarfi á
sviði sameindaerfðafræði geðsjúkdóma, þar á meðal öldrunargeð-
sjúkdóma eins og Alzheimer.
Estrogen
notað gegn
Alzheimer
komnar andlega. Sagði hún þetta
áhugaverðar vísbendingar sem þyrfti
að rannsaka nánar.
Líf í samræmi við eigin getu
og gildismat
Virðingin fyrir sjúklingnum sem
manneskju, sjálfræði hans og vel-
ferð, var umræðuefni Vilhjálms
Ámasonar dósents við Há-
skóla íslands. Sagði hann
að virða ætti sjálfræði
sjúklingsins meðan hann
________ væri hæfur til að taka
ákvarðanir og ógnaði ekki
öðmm með framferði sínu.
Þegar verið væri að meta hæfí
þyrfti að hafa tvennt í huga: Að
vemda vanhæfan einstakling fyrir
afleiðingum eigin gerða og að vernda
hæfan mann fyrir óréttmætum af-
skiptum. Vilhjálmur ræddi einnig
hvers þyrfti að gæta þegar hæfismat
væri framkvæmt. Sagði hann að það
þyrfti að leiða til þess að sjúklingur-
inn fengi hjálp því það gæti verið
mikið áfall þegar hæfi hans væri
dregið í efa. Hæfísmatið beindist
einnig að tilteknum athöfnum sem
sjúklingurinn gæti framkvæmt.
Þyrfti það líka að taka raunhæft
mið af þeirri hættu sem sjúklingurinn
er í. í þessu sambandi lagði Vilhjálm-
ur áherslu á að hæfismatið tryggði
að sjúklingurinn fengi að lifa í sam-
ræmi við eigin getu og gildismat.
Heilabilaðir væru í sérstakri hættu
Alzheimer-
sjúkdómurinn
greindur fyrr
fyrir forræðishyggju og ræddi Vil-
hjálmur hvernig hún birtist og hvern-
ig mætti varast hana. Sagði hann að
í öllu þessu ferli yrði að miða við
hagsmuni sjúklingsins sjálfs þó að
sjálfsögðu yrði að taka tillit til að-
stæðna fjölskyldunnar.
Vilhjálmur endaði fyrirlestur sinn
á því að færa rök fyrir því að besta
leiðin til að takast á við
þennan vanda væri sam-
ræðan. Aðstandendur og
fagfólk ættu að ræða við
sjúklinginn að svo miklu
leyti sem það væri mögu-
legt. Sagði hann persónuleg samtöl
auðvitað tímafrek og ekki vel liðin
í stofnanaumhverfí, því þau féllu
ekki alltaf vel að daglegri rútínu.
Erfðarannsóknir leiða til
sértækari meðferðar
Peter McGuffin er prófessor í geð-
læknisfræði við Háskólann í Cardiff
í Wales. Hann stjórnar rannsókna-
stofu í sameindaerfðafræði geðsjúk-
dóma, þar á meðal öldrunargeðsjúk-
dómum eins og Alzheimer. McGuffin
er leiðandi í alþjóðlegu samstarfí á
þessu sviði. í fyrirlestri sínum sagði
hann að tveir algengustu sjúkdóm-
arnir sem læknar meðhöndluðu hjá
öldruðum væru þunglyndi og ell-
iglöp. Hann sagði að svo virtist sem
báðir þessir sjúkdómar væru arf-
gengir og að flestar gerðir elliglapa
væru af Alzheimer-gerð.
McGuffín sagði þýðingarmiklar
framfarir hafa orðið á þekkingu á
sameindarerfðarfræði Alzheimer-
sjúkdómsins. Ætti það sérstaklega
við um prótein sem nefndist APOE
sem væri til í þrem arfgerðum. Eitt
þeirra nefndist APOE 4 og tengdist
verulega aukinni áhættu á að fá
Alzheimer. Ennþá væri samt ekki
hægt að segja til um hveijir fengju
sjúkdóminn, en vísbendingar væru
um ákveðinn efnaskort í heila þeirra
sem væru með sjúkdóminn. Til dæm-
is tengdist APOE 4 öðru próteini sem
nefnist beta amyloid sem fyndist í
sjúklegum útfellingum í heila Alzhei-
mer-sjúklinga. Sagði hann það líka
þekkt að fólk sem fengi Alzheimer
snemma á æviskeiðinu, til dæmis um
fimmtugt, væri með afbrigðilegan
erfðavísi sem segði fyrir um APOE
4 og væri staðsett á litningi númer
21. Þeir sem hefðu heilkenni, það
er Down Syndrome, væru með auka
21. litninginn. Fólk með heilkenni
fengi venjulega snemma Alzheimer-
glöp, eða um fertugt.
McGuffin sagði rannsóknir benda
til þess að afbrigðilegar útfellingar á
amyloid-efninu í heilanum væru lykil-
atriði í upphafi sjúkdómsins. Sagði
hann ennfremur að tveir aðrir erfða-
vísar hefðu nýlega uppgötvast af litn-
ingum númer 1 og 14 sem gegna
verulegu hlutverki í ell-
iglöpum þeirra sem komnir
eru um miðjan aldur.
Að lokum sagði McGuffín
________ að hagur Alzheimer-sjúkl-
inga og íjölskyldna þeirra
væri að vænkast þar eð mögulegt
væri að greina sjúkdóminn snemma
og erfðarannsóknir myndu leiða til
sértækari meðferðar og forvama.
I fýrirlestri sínum sagði Jón Snæd-
al, öldrunarlæknir á öldrunarlækn-
ingadeild Landspítalans, að rann-
sóknir hans virtust benda til að ákveð-
ið eggjahvítuefni í blóði, sem hefur
það meginhlutverk að flytja kopar,
hafi tekið breytingum hjá Alzheimer-
sjúklingum. I eðlilegu ástandi væri
beint samband á milli kopars og burð-
arefnis þess, en þetta samband væri
ekki til staðar hjá Alzheimer-sjúkling-
um sem gæti bent til þess að ákveðn-
ar varnir gegn frumuskemmdum í
heila séu ekki eins góðar. Ásamt Jóni
stóðu að rannsókninni Þorkell Jó-
hannesson prófessor og Jakob Krist-
insson á rannsóknastofu Háskólans í
lyfjafræði.
MIÐVIKUDAGUR 16. OKTÓBER 1996 23
Kosningar I Kúveit
vAXTirn l c i»«, • ,, j* Morgunblaðið/Jóhanna Kristjónsdóttir
KONUR hafa enn ekki kosningarétt 1 landinu & J
Fyrirboði
breyttrar
stefnu og auk-
ins frelsis?
Þingkosningar í Kúveit eru ýmsum takmörk-
unum háðar. En meiri áhugi og ábyrgðartil-
finning borgaranna kynnu að boða breyting-
ar, skrifar Jóhanna Kristj ónsdóttir og víkur
einnig að því að Kúveit hefur nú verið reist
við eftir eyðilegginguna sem innrás og hemám
íraka olli.
Karlar á kjörfundi.
RÉTTIR af þingkosningum
í Arabalöndum eru ekki
fyrirferðarmiklar á síðum
blaða af þeirri einföldu
ástæðu að þær eru í fyrsta lagi
fátíðar og í öðru lagi meira sjónar-
spil en alvara. Samt er ástæða til
að fara nokkrum orðum um þær
þingkosningarnar í furstadæminu
Kúveit í þessum mánuði með hlið-
sjón af atburðum síðustu ára.
Þessar kosningar hafa komið af
stað líflegum umræðum manna á
milli. Þingmenn hafa lagt fram
ýmsar tillögur og sett fram hug-
myndir um pólitískar og efnahags-
legar umbætur í landinu. Talsmenn
A1 Sabah furstafjölskyldunnar sem
fer með stjórn á flestu í Kúveit
hafa gagnrýnt flestar þessar tillög-
ur. Það kemur fáum á óvart enda
hefur emírinn verið mjög tregur til
að deila völdum sínum með þeim
fimmtíu fulltrúum sem eiga að sitja
á þinginu.
Innrás og hernám íraka skóp
umhverfi fyrir pólitískar
umbætur
Það er eindregin skoðun innan
Kúveits að innrás íraka í landið í
ágústbyijun 1990 og síðan sjö mán-
aða hernám hafi skapað tækifæri
til að menn íhuguðu mál upp á nýtt
í landinu. Emírinn hét því á meðan
á hernáminu stóð að hann mundi
breyta stjórnskipan í landinu jafn-
skjótt og það hefði verið frelsað úr
tröllahöndum íraka. Fleiri forsvars-
menn valdafjölskyldunnar viður-
kenndu að þar hefði ekki ríkt lýð-
ræði, ekki einu sinni svokallað arab-
ískt lýðræði, og umbætur yrðu gerð-
ar strax og svigrúm skapaðist til
þess.
Á þessu hefur lítið bólað og marg-
ir voru orðnir langeygir eftir því að
efnd væru nefnd loforð sem án efa
hafa verið gefin vegna þrýstins utan
frá, einkum og sér í lagi frá Banda-
ríkjamönnum. Því var loks boðað
til kosninganna nú þó þær séu býsna
langt frá því að kallast frjálsar og
lýðræðislegar.
Þingmenn eru kjörnir til fjögurra
ára í senn. Kosningarétt hafa inn-
fæddir kúveiskir karlmenn sem eru
21 árs og eldri og þeir verða að
vera læsir. Opinberir starfsmenn og
lögreglumenn hafa ekki kosninga-
rétt og ekki konur. Útlendingar af
arabískum uppruna sem hafa átt
heimili í landinu svo áratugum
skiptir hafa ekki rétt til að greiða
atkvæði. Þessi skilyrði gera að verk-
um að varla meira en 20% íbúa
geta kosið.
„Við erum áhugasamari og
meðvitaðri en fyrr“
Kúveiskur blaðamaður og kunn-
ingi minn sagði við mig í síma að
hann teldi augljóst að hvað sem
takmörkunum liði mundu flestir
kjósa sem mættu. Hann sagði að
fyrir innrásina hefði fólk almennt
haft lítinn áhuga á að hafa afskipti
af stjómmálum. „Kannski vegna
þess að við höfðum það of gott.
Kúveit er ríkt land og flestir lifa
miklu þægindalífi. Við vorum
áhugalítil um annað en halda í
auðæfi okkar og vorum andvara-
laus. Líklega má kalla þetta andlega
og iíkamlega leti. Eftir innrásina
og grimmilegt hernám Iraka breytt-
ist afstaða margra. Við gerðum
okkur grein fyrir að margt var ekki
eins og það átti að vera. Margir
grunuðu stjómvöld og menn í æðstu
stöðum um spillingu og misnotkun
á opinberum sjóðum en meðan það
raskaði ekki okkar eigin makinda-
lífí leiddum við það hjá okkur. Eftir
innrásina neyddumst við til að horf-
ast í augu við staðreyndir. Við erum
áhugasamari og meðvitaðri og vilj-
um vera með í ráðum um að móta
framtíðarstefnu Kúveits. Ef hægt
er að tala um einhveijar jákvæðar
afleiðingar innrásarinnar þá er hún
þessi: við erum ábyrgari en áður
og var kannski ekki vonum seinna.“
Uppbyggingu landsins er að
mestu lokið
Nú er að mestu lokið við að end-
urreisa Kúveit og má segja að þar
sé flest komið í eðlilegt horf. Bygg-
ingar sem voru sprengdar eða
skotnar hafa verið lagfærðar og
færðar í fyrra horf. Bankar, verslan-
ir og skrifstofur starfa og verðbréfa-
markaður Kúveits hefur blómstrað
á ný og er að líkindum sá öflugasti
á þessu heimssvæði.
Mengunarskýin sem hengu yíA>-
Kúveitborg vegna eldanna sem ír-
akar kveiktu í olíulindunum áður
en þeir flýðu, eru horfín, eldarnir
allir löngu slökktir. Olíuvinnsla er
hafin af fullum krafti og efnahagur-
inn hefur ekki aðeins rétt úr kútn-
um, heldur er hann betri en nokkru
sinni.
Víða má sjá ýmislegt sem minnir
á innrásina. Uti fyrir byggingu
upplýsingaráðuneytisins hefur ver-
ið gerður gríðarmikill skúlptúr úr
íröskum skriðdreka, stjörnuat-
hugunarstöðin glæsilega sem var
sprengd verður látin standa eins
og írakar skildu við hana og verið
er að útbúa safn í íbúðarhúsi serm
varð frægt í innrásinni. Þar vörð- ~
ust nokkrir Kúveitar hraustlega
atlögu íraskra hermanna dögum
saman. Flestir voru drepnir á end-
anum og enn eru blóðblettir þar
upp um alla vegi og húsið hálfhrun-
ið. Þangað er farið með alla erlenda
gesti og skólabörn fara þangað í
eins konar pílagrímsferðir.
Komast samskipti
Kúveita og íraka einhvern
tíma í samt lag?
Eins og fram hefur komið i frétt-
um síðustu ár hafa Arabaþjóðir sem
tóku þátt í stríðinu gegn írökum
flestar reynt að taka upp samskipti
við íraka á ný. Nema Kúveitar."
Áður voru mikil viðskipti og almenn
samskipti milli þjóðanna og fjöldi
íraka starfaði í Kúveit. Allt slíkt
er óhugsandi nú. Einhvem tíma í
fjarlægri framtíð getur verið að
samskipti verði tekin upp á ný. Það
er fjarlægt Kúveitum nú. Þeir geta
ekki fyrirgefið Saddam Hussein ír-
aksforseta og ákaflega vafasamt
að Kúveitar geti hugsað sér einhver
tengsl við írak meðan hann er við
völd.
I nýrri grein í mánaðarritinu The
Middle East, segir háttsettur emb-
ættismaður . iðnaðarráðuneytisins
kúveiska að framtíðarsamskipti ráð-
ist af því hvers konar stjómandi
taki við af Saddam. „Við eigum
ekki í útistöðum við írösku þjóðina
heldur stjórnendur hennar. Ég vona
að sá dagur komi að einhvem tíma
rofi til í samskiptum þessara,
bræðraþjóða sem voru.“