Morgunblaðið - 20.10.1996, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
-
KYRGIZSTAN getur líkiega
gert tilkall til að vera eitt
einangraðasta og minnst
þekkta ríki veraldar. Þrátt
fyrir að Iandið sé helmingi stærra
en Island að flatarmáli og að þar búi
fjórar milljónir manna reka flestir
upp stór augu og hvá þegar þeir
heyra það nefnt á nafn. Kyrgizstan
á það hins vegar fyililega skilið að
menn gefi því gaum. Náttúra lands-
ins er stórfengleg, íbúarnir gestrisnir
og ekkert annað ríki í þessum heims-
hluta hefur ráðist í jafnróttækar efn-
hagslegar og pólitískar breytingar á
síðustu árum.
Kyrgizstan er umlukt háum fjall-
görðum og þar er að finna mörg af
hæstu fjöllum heims, snævi þakta
tinda er tróna yfír sléttunum. 95%
af landinu eru í yfír tvö þúsund
metra hæð og hæsti tindurinn slagar
hátt upp í átta þúsund metra. Þetta
Mið-Asíuríki hefur því aldrei verið í
alfaraleið og ekki fyrr en á síðustu
öld fóru Rússar að gefa því gaum.
Um nær tvö þúsund ára skeið voru
það því fyrst og fremst hirðingjar
er byggðu það landsvæði sem í dag
heitir Kyrgizstan, hetjur og hesta-
menn er tóku virkan þátt í herferðum
Genghis Khans. Hirðingjamenningin
setur enn sterkan svip á menningu
og hefðir Kyrgísa þrátt fyrir sjö ára-
tuga sovétíseríngu.
Kyrgísar eru af sama þjóðflokki
og Kazakhar og Rússar gerðu lengi
vel engan greinarmun á þessum þjóð-
um. Voru þær báðar kallaðar Kyrgís-
ar en íbúar Kyrgizstan, þ.e. fjallahér-
aða landsins, aðgreindir sem „Kara“-
Kyrgísar. Kyrgizstan varð ekki til
sem sjálfstætt ríki fyrr en einræðis-
herrann Jósef Stalín ákvað að sundra
þessari þjóð. Enn í dag eiga sléttuíbú-
ar Kazakhstan og fjallafólk Kyrgizst-
ans sameiginlega tungu, hefðir og
menningu.
Kyrgísar eru múslimar, nánar til-
tekið súnnítar, en núverandi valdhaf-
ar hafa tekið fram skýrt frá upphafi
að ekki sé á dagskrá að gera
Kyrgizstan að íslömsku ríki. Trú
Kyrgísa er mild og umburðarlynd
rétt eins og þjóðfélag þeirra allt.
Mörg þjóðabrot byggja landið -en
ekki hefur gætt neins óróleika eftir
að upp úr sauð milli Kyrgísa og
Úzbeka í borginni Osh í suðurhluta
landsins árið 1991. Rússum, Úzbek-
um og öðrum þjóðabrotum hefur
verið leyft að halda tungu sinni og
eru ekki þvinguð til að nota kyrg-
ísku. Undir niðri má greina mikinn
biturleika og jafnvel heift í garð
Rússa vegna þeirra fjölmörgu
grimmdarverka er framin hafa verið
undanfama öld. Heift þessi kemur
hins vegar sjaidan upp á yfirborðið
og Kyrgísar hafa jafnvel biðlað til
brottfluttra Rússa að snúa til baka,
enda fluttu þeir á brott með sér dýr-
mæta þekkingu, sérhæfíngu og
reynslu.
Sterk staða kvenna
Staða kvenna er sterkari en í flest-
um ríkjum múhameðstrúarmanna og
umburðarlyndið sést greinilega í af-
stöðu Kyrgísa til fortíðarinnar. Stytt-
ur af Lenín, Marx og öðrum hetjum
kommúnismans prýða víða borgir,
ekki vegna þess að þeirra sé saknað
heldur af þeirri einföldu ástæðu að
kommúnisminn er og verður hluti
af sögu landsins. Hana á ekki að
afmá heldur Iæra af henni og því
hafa styttumar og aðrar leifar sovét-
tímans ekki verið fjarlægðar líkt og
í mörgum öðram Sovétlýðveldum,
sem hafa þó fiest tekið mun óstöðug-
ari skref í átt frá Sovétskipulaginu.
En aðrar ástæður era einnig fyrir
því að múhameðstrúin tekur á sig
aðra mynd í Kyrgizstan. Hirðingja-
hefðir og frumstæð andatrú eiga sér
sterkar rætur og sjö áratuga sovétís-
ering hefur einnig haft sitt að segja.
Kyrgísar standa nú frammi fyrir
því að þurfa að blása nýju lífi í menn-
ingu sína og hefðir sem Sovétstjóm-
in gerði sitt besta til að afmá. Nú
geta þeir stoltir hampað fornum
söngvum sínum og sagnabálkum,
ekki síst hinum fræga Manas, þar
sem greint er í löngu bundnu máli
frá sögu og upprana Kyrgísa. Sögur
af hetjunni Manas hafa fylgt hirð-
ingjum Kyrgizstans í gegnum aldirn-
ar og stappað í þá stálinu er þeir
hafa lent í mótlæti í baráttunni við
Mongóla, Rússa eða aðra óvini og
orðið að leita skjóls í fjöllunum. I
angurværam þjóðlögum má greina
árþúsunda lífsbaráttu.
Kyrgísar bjuggu margir hveijir í
tjöidum langt fram á þessa öld og
höfuðborgin Bishkek, sem áður var
kennd við rússneska herforingjann
Franze, er lagði undir sig þennan
heimshluta á síðustu öld, var að
mestu byggð á síðustu áratugum.
Hún er dæmigert afsprengi sovéska
arkitektúrins, svipljót og grá. Elsta
borg landsins, markaðsborgin Osh,
er hins vegar litrík og iðar af íjöl-
skrúðugu mannlífi. Hún er staðsett
við landamærin að Úzbekistan og
Úzbekar era í meirihiuta meðal íbúa.
Þessi merkiiega borg lá áður fyrr á
Silkileiðinni og hinn risavaxni basar
(útimarkaður) borgarinnar er enn
talinn sá besti í Mið-Asíu allri. Borg-
in sjálf líður hins vegar fyrir að Sov-
étstjórnin ákvað að rífa allar bygg-
ingar og byggja borgina upp aftur
frá granni á þessari öld. Var með
því reynt að afmá öll austurlensk
áhrif í byggingarstílnum. Það dugar
hins vegar skammt. Osh er greinilega
austurlensk og í miðri borginni er
að fínna heilagt fjall, sem íbúar líta
á sem annað Mekka.
Ekki pólitískir
Allan sovéttímann vora Kyrgísar
sú þjóð Sovétríkjanna er minnst af-
skipti hafði af stjórnmálum og jafn-
vel í kommúnistaflokki Kyrgizstans
vora Rússar fjölmennari en Kyrgís-
ar. Kyrgísar sóttust ekki eftir sjálf-
stæði og það var ekki fyrr en 1989
að pólitísk andófshreyfíng, Ashar,
var sett á laggirnar. Markmið hennar
var að reyna að bæta húsnæðisvanda
íbúa Bishkek og styrkja stöðu kyrg-
ísku tungunnar. Borgaryfirvöld létu
undan kröfum Ashar og vora hreyf-
ingunni afhentar lóðir til að byggja
á húsnæði. í júní 1990 brutust út
miklar óeirðir í Osh og er talið að á
annað þúsund manns hafí látið lífíð
í innbyrðis átökum Kyrgísa og Úz-
beka. Enn í dag er ekki vitað ná-
kvæmlega hver var kveikjan að þess-
um átökum og allt hefur verið með
kyrram kjörum síðan. Flestir telja
nú að Úzbekar hafí fyrst og fremst
viljað ininna á að þeir væru einnig
íbúar landsins og síðan hafa stjórn-
völd lagt sig í líma við að tryggja
stöðu þjóðabrota.
Þessir atburðir leiddu til mikils
umróts í kyrgískum stjómmálum og
hin nýstofnaða Lýðræðishreyfing
Kyrgizstans hvatti í byijun þessa
áratugar kommúnistastjómina til að
segja af sér. í kosningum á Sovét-
þingi Kyrgizstans í október 1990 var
eðlisfræðingurinn Askar Akaev kjör-
inn forseti, fyrsti forsetinn í Mið-
Asíu sem ekki var kommúnisti. Aka-
ev var endurkjörinn í almennum for-
setakosningum síðari hluta ársins
1991 og hefur verið við stjóm síðan.
Hann hefur verið harður talsmað-
ur efnahagslegra og lýðræðislegra
umbóta og undir stjórn hans hafa
róttæk skref verið stigin í átt til fijáls
markaðar og virks lýðræðis. Fjölmið-
laumhverfí í Kyrgizstan er jafnfijáist
og víðast hvar á Vesturlöndum og
stjómmálamenn þurfa að búa við
harðari árásir en vestræn meiðyrða-
löggjöf myndi líklega leyfa.
Nýr og stöðugur gjaldmiðill
Eitt af mikilvægustu verkefnun-
um í upphafí var að koma á nýjum
trúverðugum gjaldmiðli í stað rúbl-
unnar. Studdu Alþjóðabankinn og
Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn við bakið
á kyrgískum stjómvöldum er
Kyrgizstan tók upp sinn eigin
gjaldmiðil, som, fyrst hinna nýfijálsu
ríkja. „Þeir vora fljótir að taka upp
eigin gjaldmiðil og ég tel það hafa
verið viturlega ákvörðun," segir
David 0. Robinson, fulltrúi Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins í Kyrgizstan. Á
þessum tíma var ekkert nothæft
bankakerfí í landinu, enginn seðla-
banki, ekkert skattakerfi. Kyrgísar
urðu því bókstaflega að byggja upp
efnahagskerfi sitt frá grunni og
studdust þar mjög við ráðgjöf alþjóð-
legra stofnana.
Verðbólga árið 1993 var um
1.000%, 88% árið 1994, 32% á síð-
asta ári og á þessu ári standa vonir
til að hún verði innan við 25%.
Þar sem helmingur tekna kyrgíska
lýðveldisins hafði komið frá Moskvu
var ljóst að grípa varð til mjög rót-
tækra aðgerða er helmingur fjárlag-
anna hreinlega gufaði upp. Reynt
var að skera niður rekstrarkostnað
eins og mögulegt var í heilbrigðis-
og menntakerfínu en rekstrarhag-
ræðing var hugtak er ekki þekktist
á sovéttímanum. Þetta hefur hins
vegar langt í frá dugað til og stór
KYRGÍSAR voru hirðingjar og hestamenn í tvö þúsund ár. Þeir
eru enn miklir hestamenn og stoltir af reiðskjótum sínum.
ÍBÚAR fjallaþorps í Toktogul-héraði í suðvesturhluta landsins
taka prúðbúnir á móti vestrænum gestum. Skóli þorpsins eyðilagð-
ist í miklum jarðskjálfta árið 1992. Fyrir tilstuðlan Þróunaráætlun-
ar Sameinuðu þjóðanna (UNDP) voru byggðir tveir nýir skólar
árið 1993. Norsk einingahús og danskar innréttingar voru flutt
til landsins og þegar gengið er inn í skólana er það líkt og að
koma inn í norrænan skóla. 480 nemendur eru í skólunum og fer
þar meðal annars fram umfangsmikil tölvukennsla. Þrátt fyrir
að þorpið sé ótrúlega afskekkt komast nemendur í samband við
umheiminn í gegnum alnetið.
hluti opinberra starfsmanna og líf-
eyrisþega fær því engar greiðslur
mánuðum saman. Þegar fólk er spurt
hvers vegna það mæti yfírleitt til
vinnu yppir það öxlum. Á tímum
Sovétríkjanna var það svo sem einn-
ig algengt að ekki vora greidd út
laun og fólk bjargar sér með vöru-
skiptum og samhjálp. Kennárar og
starfsfólk heilbrigðisstétta reynir að
bjarga sér með því að vinna aðra
vinnu samhliða og dæmi eru um að
starfsfólk í teppaverksmiðjum fái
greitt í teppum er það getur selt á
markaðnum. Lífeyrisþegar hafa
stundum fengið greitt í komi eða
blómum en ekki peningum. Þrátt
fyrir þetta hefur ekki komið til
neinna verkfalla á þeim tíma sem
liðinn er frá því Kyrgizstan öðlaðist
sjálfstæði.
Ríkisstjórnin og ekki síst Akaev
forseti leggja mikla áherslu á
menntamál og segir Robinson það
vera skynsamlega áherslu. „Mann-
auðurinn skiptir gífurlegu máli í
þessu ríki. Við teljum því mjög skyn-
samlegt af þeim að veija miklu fé
til menntamála að því tilskildu að
fénu sé ekki sóað. Það er til dæmis
nýbúið að opna 34. háskólann í
Kyrgizstan og það má stórlega draga
f efa að þetta lítið land þurfi jafn-
marga háskóla."
Robinson telur að viðkvæmasta
hlið þessa máls sé staða ellilífeyris-
þega. Viska hinna öldruðu hafí ávallt
verið í hávegum höfð í Kyrgizstan
og það veki því upp sterkar tilfínn-
ingar hjá íbúum landsins er þeir sjá
lífeyrisþega efna til mótmæla fyrir
utan forsetahöllina.
Eftir nokkurra ára samdrátt er
hins vegar spáð 1,5% hagvexti á
þessu ári og Robinson segir ekki ólík-
legt að hagvöxtur verði 2,5-3% á
næsta ári. 3% af hinni litlu þjóðar-
framleiðslu Kyrgizstans er samt sem
áður ekki sérlega mikið. Þegar Sovét-
ríkin hrundu vora tengsl stóru iðnfyr-
irtækjanna við markaðinn rofín.
Kyrgísar reyndu að halda þeim gang-
andi en það var eiginlega ljóst frá
upphafi að enginn markaður væri
fyrir framleiðsluna. Sumum fyrir-
tækjum tókst að halda í rekstri með
veralegum niðurskurði á mannafla
og framleiðslu. Nú era alveg ný fyrir-
tæki að hefja rekstur, sum í sam-
starfí við vestræna aðila. Skipta má
samstarfsverkefnunum í tvennt.
Annars vegar risavaxin verkefni á
borð við gullvinnslu Kanadamanna,
sem hafa þegar fjárfest um hálfan
miiljarð Bandaríkjadollara og hins
vegar minni iðnfyrirtæki sem stunda
til dæmis gosdrykkjaframleiðslu og
matvælaframleiðslu. Gullnáman sem
kanadíska fyrirtækið er að byggja
upp vegur gífurlega þungt og má
nefna að heildarfjárfestingin til þessa
samsvarar útflutningstekjum Kyrg-
ísa í heilt ár.
Þar fyrir utan hefur fjárfestingin
að mestu verið frá Tyrklandi, Kína
og Rússlandi en einnig hafa þýsk
fyrirtæki haslað sér völl á ýmsum
sviðum.
Það sem helst hamlar eriendri fjár-
festingu er staðsetning Kyrgizstans,
hin landfræðilega einangrun. Það
tekur marga daga að senda vörar
með lest til Evrópu og fara þarf yfír
mörg landamæri. Stærð markaðarins
réttlætir heldur enga stórkostlega
fjárfestingu, auk þess sem samgöng-
ur innanlands era bágbornar og fáir
spennandi útflutningsmarkaðir eru í
næsta nágrenni. Ostöðugleikinn í
Afganistan dregur enn frekar úr
möguleikunum á efnahagslegu sam-
starfi, til dæmis við Pakistan.
Kyrgísk stjórnvöld hafa stundum
sagt að þau vilji líta á Sviss sem
fýrirmynd sína. Fyrir utan að vera
hálend, falleg ríki langt frá sjó og
án teljandi auðlinda eiga Sviss og
Kyrgizstan hins vegar fátt sameig-
inlegt. Einnig horfa Kyrgísar tölu-
vert til Malaysíu, eins þróaðasta
múslimaríkis veraldar, þegar fyrir-
myndir era annars vegar.
Bregðast vel við ráðgjöf
Robinson segir samstarf alþjóða-
stofnana og stjómarinnar almennt
hafa gengið mjög vel. „Við voram
hissa, er við komum hingað fyrst og
kynntum mjög umsvifamiklar og
metnaðarfullar efnahagsáætlani.
Þær vora hreinlega teknar hráar og
gerðar að opinberri stefnu með for-
setatilskipun. Okkur hefur líka tekist
að setjast niður og ræða langtímaá-
form á gagnlegan hátt. Kyrgísar
SJÁ sIðu 4B