Morgunblaðið - 20.10.1996, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 1996 B 17

DULÚÐ Veiðivatna. Sér til Tjaldvatns.
URRIÐI losaður úr netinu.
STUND milli stríða, þekkjanlegir f.v. eru Ólafur Helgason, Einar Brynjólfsson, Her- ÞAÐ hefur borið vel í veiði, f.v. Halldór Kristinsson, Kjartan Magnússon, Einar Brynj-
mann Karlsson, Bryndís Magnúsdóttir, Bragi Guðmundsson og Kjartan Magnússon. ólfsson og Páll helgason í félagsskap nokkurra ísaldartrölla.
Á slóðum
V atnakarla
SAFÍRBLA gígvötn,
rauðar og svartar
skriður. Umgjörð
vatnanna græn hvönn
og annað blómskrúð.
Úti á vötnum gaulandi
himbrimar og svana-
söngur. Oní vötnum
risaurriðar með ættir
að rekja til síðustu ís-
aldar. Allt þetta og enn
meira er það sem fyrir
augu ber.
Fyrr á öldum voru
Veiðivötn matarkista.
Þau voru torsótt, en
veiðin ævintýri líkust.
Vatnakarlar voru þeir
kallaðir, kempurnar
sem sóttu í vötnin og
komu aftur til byggða
með heilu hestburðina,
oft eftir svaðilfarir í
harðhentri náttúrunni.
Þá var Tungnaá sundr-
iðin, oft við hin verstu
skilyrði. Þá var búið í
gömlum hlöðnum kof-
um og oft bjuggu
menn við vosbúð. Með
breyttum og batnandi
samgöngum, breyttum
aðstæðum og aðbúnaði
og' vægi auðlindar á
borð við Veiðivötn, er
öldin önnur. Hin seinni
Nafnið Veiðivötn er sveipað
dulúð, enda er það mögnuð
upplifun fyrir þá sem ekki
til þekkja, að koma í Veiði-
vötn. Eftir að hafa ekið að
því er virðist endalaust um
svartar auðnir, skiptir alveg
um og óútskýranlegt ævin-
týraland opnar faðminn.
Árni Sæberg ljósmyndari
Morgunblaðsins upplifði um-
skiptin er hann slóst í för
með „vatnakörlum“ í haust.
ir miðri Veiðivatna-
dældinni. Alls er um
tæplega 70 kílómetra
langa gossprungu að
ræða, en vötnin eru
ekki á svo löngum
kafla. Tvisvar sinnum
hafa orðið stórgos á
sprungu þessari á
sögulegum tíma, það
fyrra í Vatnaöldum um
landnám og það seinna
árið 1480. Gos þessi
hafa mótað svæðið í
þeirri mynd sem við
þekkjum það í dag.
Gróðurlendi er af
skornum skammti og
er að mestu bundið við
vatns- og lækjarbakka,
auk þess sem Foss-
vatnahraun er vel gró-
ið. Þrátt fyrir þetta
hafa fundist um 130
tegundir blómplantna,
grasa og byrkninga.
Mosi er þó ekki síður
einkennisplanta á
svæðinu en hvönnin.
Fuglalíf er einnig
fjölskrúðugt og þá ekki
síst vegna þess að mest
ber á stærstu teg-
undunum, himbrima og
álft, sem verpa víða á
svæðinu. Aðrir áber-
ÞAÐ er gaman þegar vel veiðist og engu líkara en að urriðinn taki undir.
ár hefur stangaveiði
rutt sér til rúms í vaxandi mæli. Er stanga-
veiðimenn hafa kvatt öræfin og haldið í sjó-
birting taka bændur við og veiða í net til
heimilisþarfa, en síðan er dregið á og veitt í
klak.
Rannsóknir hafa nefnilega leitt í ljós að
vötnin eru svo sneydd hrygningarstöðum að
þau myndu ekki þola það veiðiálag sem nú er
á þau lagt nema að til kæmi hjálp mannshand-
arinnar. Þess vegna er fiskur tekinn á haust-
in, hrogn og svil strokin úr og seiði alin í
eldisstöðinni að Fellsmúla í Landsveit. Síðan
er seiðunum sleppt og vötnin ýmist opin eða
lokuð fyrir veiði eftir ströngu kerfi. Fiskrækt-
in hefur haft í för með sér að opnuð hafa
verið ný vötn, vötn sem áður voru fisklaus
vegna einangrunar. Má þar nefna Litlasjó og
Hraunsvötn sem hafa verið í hópi bestu veiði-
vatna svæðisins hin seinni ár.
Gossprunga - gígvötn
Mörg vatnanna á þessu svæði eru gígvötn.
Gígarnir liggja á gossprungu sem liggur eft-
andi fuglar eru hávella,
snjótitlingur, kría og óðinshani, auk ýmissa
mófugla á borð við lóuþræl og lóu. Sílamávar
sækja í fiskúrgang veiðimanna og ekki er
óalgengt að fálka bregði fyrir. Af ferfætling-
um er ekki margt, en minkur er þó nokkuð
tíður og refir sjást á hveiju ári og auðvitað
eru til hagamýs.
Isaldarurriðinn
Frægust eru Veiðivötn þó fyrir urriðann
sem þau byggir. Tilvera hans hefur verið
tryggð frá örófi alda með ríkulegu botndýra-
lífi. Vötnin eru snauð af svifdýralífi, en þeim
mun ríkari af botndýralífi. Þar nefnum við
rykmýslirfur, vorflugur, skötuorma og vatna-
bobba, auk þess sem bitmý þrífst afskaplega
vel þar sem straumvatns gætir og svo er
mikið um hornsíli. Eldgos á eldgos ofan í
gegn um aldirnar hafa valdið skakkaföllum
á lífríkinu, en það hefur alitaf risið aftur upp
úr öskustónni.
Urriðinn er af sjaldgæfri tegund. Erfða-
rannsóknir benda til að þetta sé hreinn og
lítt breyttur stofn sem hafi einangrast ofan
við ófiskgenga fossa í lok síðustu ísaldar.
Óvíða er stórvaxnari og feitari stofn að finna.
Þetta er líkur stofn og finnst í Þingvalla-
vatni. Kannski væri þó réttara að segja
„fannst", því sama mannshöndin og gætir
þess nú að ísaldarurriði Veiðivatna glatist
ekki, varpaði einmitt ísaldarurriða Þingvalla-
vatns og Sogs í glatkistuna með fyrirhyggju-
skorti við raforkuveragerð. Bjartsýnir menn
telja þó Þingvallaurriðann enn eiga sér við-
reisnar von, en það er önnur saga.
Urriðar af þessum ísaldarstofni eru ein-
staklega hraðvaxta. 4-7 sentimetrar á ári er
algengt þó sumur séu stutt á fjöllum og
dæmi eru um að urriði geti vaxið allt að 11
sentimetra á ári þar sem skilyrðin eru sérstak-
lega góð, eins og í Grænavatni.
Athuganir sýna að urriðinn í Veiðivötnum
verður kynþroska 7-9 ára gamall, þá um 40
sentimetrar að meðaltali og eitt kílógramm
að þyngd. Urriðinn heldur áfram að vaxa af
kappi og Veiðivötn eru einmitt fræg fyrir
stóra urriða, þá sem „vatnakarlar" og stanga-
veiðimenn kalla „tröll“. A hveiju ári veiðast
nokkrir 10-15 punda fiskar og dæmi eru um
allt að 20 punda fiska. „Tröllin“ eru 9 til 16
ára gömul og hrikaleg ásýndar.
Bleikja er einnig í Veiðivötnum, þ.e.a.s.
þeim vötnum sem hafa samgang við Vatna-
kvísl. Á sjöunda áratugnum var bleikju sleppt
í vötn á Skaftártungnaafrétti og þaðan komst
hún í Tungnaá. Þaðan komst hún í Vatna-
kvísl og er nú í flestum vötnum sem tengjast
henni. Ófiskgengur foss gætir Fossvatna og
svo er enginn samgangur við !
Hraunsvötn og Litlasjó. Bleikjan
þykir ekki aufúsugestur á þess-
um slóðum, hún hefur oft til-
hneigingu til að offjölga sér og
ganga í leiðinni freklega á aðra
fiskistofna. Bleikjan hefur ekki
gert usla enn og segja má að hún
sé undir ströngu eftirliti.
Torsótt matarkista
Menn telja að silungsveiði hafi
verið stunduð að einhveiju marki
í Veiðivötnum allt frá fyrstu öld-
um íslandsbyggðar. Þeirra er
fyrst getið í Njálu, en lengi vel
er lítið vitað um sókn og veiðiað-
ferðir. Síðustu 200 árin má segja
að sókn hafi verið mikil og farið
vaxandi. Fyrr á öldum var veiði-
skapur stundaður bæði úr Skaft-
ártungu og Rangárvallasýslu, en
umrædd 200 síðustu ár einkum,
úr Rangárvallasýslu og aðeins
úr Ámessýslu. í Ferðabók Sveins
Pálssonar (1791-97) er þess get-
ið að veiðiferðir hafi lagst að
nokkm niður eftir 1740. Síðan
var lítið farið til veiða á þessar
slóðir á átjándu öld og er hald
manna að það hafi stafað af
mikilli gosvirkni sem hafi leikið
lífríki vatnanna grátt.
Á síðustu öld var hins vegar
mikil og góð sókn og mest Land-
menn sem fyrir því stóðu. Þá
byijuðu fyrir alvöru frásagnir af
„vatnakörlum“ sem margar lifa
fram á þennan dag. Sumar þjóð-
sagnakenndar mjög eftir áratuga
volk manna í millum. Örnefni
mörg tengjast þessum tíma, t.d.
Ampahóll, en inni í honum frei-
staði Ampi (Arnbjörn Guðbrands-
son) að búa ásamt konu sinni
vetrarlangt. Hugðust þau lifa af
landsins gæðum, en það fór á
annan veg og þau komust við
illan leik til byggða og máttu
þakka sveitungum sínum fyrir
það.
„Vatnakarlar“ veiddu einkum
með netum og lögðu lóðir. Góð
vertíð nam 30 hestburðum, en
láta mun nærri að það séu 3.000
kg. Ef veiði var óvenjulega góð
var afli sendur á undan til
byggða, en að öðrum kosti var
urriðinn saltaður og hertur á
staðnum. Þótti þetta gífurleg
búbót og vötnin mikil hlunnindi.
Það var ekki fyrr en árið 1950
að menn gátu farið að aka til
Veiðivatna á fjallabílum.
Tungnaá var mikil og hættuleg
hindrun og ekki annað fært en
að notast við hesta til að flytja
menn og afla. En 1950 fannst
Hófsvað og jókst þá sóknin, enda
veiðin oft ævintýraleg. 1964 varð
enn meiri háttar samgöngubót,
kláffeija var tekin á notkun á Tungnaá og-
þá varð jeppafært í vötnin. Vel má segja að
þá hafi orðið veruleg umskipti og nútíminn
hafi haldið innreið sína. Bætt var um betur
árið 1968 er brú kom á Tungnaá við Sig-
öldu. Síðan hefur verið auðfarið í Veiðivötn
og umferð farið vaxandi með árunum.