Morgunblaðið - 22.10.1996, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 22. OKTÓBER 1996
AÐSEIMDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Afbrot
o g refsingar
RÁÐHERRA dóms-
mála brýndi dómara
nýlega til þess að herða
á refsingum í a.m.k.
sumum brotaflokkum.
Víkveiji Morgunblaðs-
ins áleit í framhaldi að
það væri orðið beinlínis
hættulegt að ganga um
götur Reykjavíkur t.d.
ad næturlagi. í kjölfar-
ið hefur síbrotamaður
verið dæmdur til
þriggja ára fangelsis-
vistar. Hér er rétt að
staldra örlítið við. Hef-
ur afbrotum stórlega
fjölgað á íslandi á síð-
ustu árum? Hvað segja
rannsóknir okkur um
áhrifamátt hertra refsinga í barátt-
unni við glæpi?
Afbrot á íslandi
Samkvæmt gögnum RLR frá 1988
og fram að þessu ári sést að ýmsar
breytingar hafa átt sér stað. Innbrot-
Réttarvörslukerfið á
fyrst og fremst að gegna
því hlutverki, segir
Helgi Gunnlaugsson,
að vera áreiðanlegt,
skjótvirkt og á umfram
allt að útdeila refsingum
af yfirvegun og í sam-
ræmi við eðli afbrota.
um (mest í bíla) hefur fjölgað veru-
Iega en fjöldi þjófnaða hefur ekki
vaxið með sama hætti. Hins vegar
virðist sem dregið hafi úr annars
konar auðgunarbrotum eins og t.d.
fjársvikum, skjalafalsi og tékkasvik-
um. Margt bendir til að
ýmsar aðgerðir pen-
ingastofnana til að
tryggja skilvirk og
áfallalaus peningavið-
skipti í landinu hafi
haft þau áhrif að tæki-
færi til slíkra auðgunar-
brota hafi orðið örðugri
en stundum áður.
Auðgunarbrot virðast
því I ríkari mæli hafa
færst yfir í innbrot þar
sem möguleikamir til
auðgunar hafa vafalítið
verið álitnir greiðari.
Lítum á ofbeldismál.
Talsvert færri mann-
drápsmál hafa að jafn-
aði verið til meðferðar
hjá yfirvöldum á þessum áratug en
þeim síðasta. Fjjöldi líkamsmeiðinga
og líkamsárása hefur verið tiltölulega
stöðugur á síðustu árum og hefur
enn ekki náð þeim toppi sem varð
undir lok síðasta áratugar. En vissu-
lega valda fregnir af líkamsmeiðing-
um í Reykjavík undanfarið ákveðnum
ugg, en vonandi er hér um tíma-
bundna hrinu að ræða.
Samanlagt sýna gögn RLR að það
hafa óneitanlega orðið hræringar í
þróun afbrota á síðustu árum. En
þó fjölmiðlar færi okkur sífellt frétt-
ir af margvíslegum óhæfuverkum og
að tilfinning margra sé að afbrot séu
bæði snöggtum tíðari og alvarlegri
en áður, bendir í raun fátt til þess
að fjöldi afbrota í heildina hafí farið
verulega úr öllum böndum á síðustu
misserum - og enn eru alvarleg af-
brot á íslandi hlutfallslega fátíðari
en í flestum öðrum vestrænum ríkj-
um. Gögn Fangelsismálastofnunar
ríkisins benda til hins sama. Fjöldi
óskilorðsbundinna dóma sem berst
til fullnustu miðað við lengd refsitíma
sýnir að þrátt fyrir ársbundnar sveifl-
ur hefur ekki átt sér stað ýkja mikil
aukning á síðustu árum. Og þó að
heildarfjöldi afplánunardaga hafi náð
sögulegu hámarki í fyrra vegna auk-
Helgi
Gunnlaugsson
ins fangarýmis er fangafjöldi á ís-
landi miðaður við mannfjölda enn
með því lægra sem þekkist. Samt
er fjöldi afbrota á íslandi áhyggju-
efni og löstur á íslensku samfélagi
sem krefst markvissra viðbragða af
hálfu okkar allra.
Áhrif refsinga
Hugmyndin um að hertar refsing-
ar og auknar fangelsanir dragi úr
afbrotum virkar í fljótu bragði bæði
sannfærandi og skynsamleg. Enda á
hún sér talsverðan hljómgrunn hjá
bæði almenningi og sumum stjóm-
málamönnum. Rannsóknir bæði vest-
an hafs og austan sýna þó að jafn-
vel stórhertar refsingar hafa ekki
meir en tímabundin áhrif í mesta
Iagi. Hvers vegna? Skýringarnar eru
margþættar og verður aðeins tæpt á
einni hér, áreiðanleika viðurlaga. Ef
líkurnar á að nást eru hverfandi
skipta harðar refsingar einar og sér
ákaflegu litlu. Ef líkumar á að nást
eru hins vegar yfirgnæfandi, máls-
meðferð skjót og markviss, er í raun
óþarfi með öllu að refsa meir en sem
nemur tilteknu hlutfalli af eðli af-
brotsins. Þó vissulega sé erfitt að
meta kostnað af afbrotum nákvæm-
lega er eigi að síður nauðsynlegt
fyrir stjórnvöld að leita eftir jafn-
vægi á milii kostnaðar af afbrotum
og kostnaðar af réttarvörslukerfinu.
T.d. kostar fangavist eins fanga á
íslandi skattborgarana um þijár
milljónir króna á ári.
Lokaorð
Endanleg lausn afbrotavandans
finnst líkast til ekki en ýmislegt er
samt hægt að gera til að spyma við
fótum. Árvekni og aðgæsla borgar-
anna, nágrannavarsla og samræmdar
aðgerðir og eftirlit lögreglu eru aðeins
fáein úrræði sem ber að brýna og
nýta meir og betur til forvama. Ekki
síður ber okkur að hlúa að þeim fé-
lagslega jarðvegi sem bömin okkar
vaxa upp úr og gefa þeim raunhæf
og uppbyggileg markmið til að stefna
að. Réttarvörslukerfíð á síðan fyrst
og fremst að gegna því hlutverki að
vera áreiðanlegt, skjótvirkt og á um-
fram allt að útdeila refsingum af yfir-
vegun og í samræmi við eðli afbrota.
Höfundur erlektor ífélagsfræði
við Háskóla Islands.
Starfsáætlanir Reykjavík-
urborgar í jafnréttismálum
SÍÐASTLIÐIÐ vor
samþykkti Reykjavík-
urborg jafnréttisáætl-
un sem á að vera
stefnumarkandi í jafn-
réttismálum hjá borg-
inni. Jafnréttisáætlunin
var send til allra borg-
arbúa ásamt Borgar-
fréttum sem koma út
nokkrum sinnum á ári.
Eitt af þeim verkefn-
um sem áætlunin tekur
til eru starfsáætlanir
borgarstofnana í jafn-
réttismálum. Gert er
ráð fyrir að borgar-
stofnanir, borgarfyrir-
tæki og nefndir og ráð
geri starfsáætlanir í
jafnréttismálum í samvi
Steinunn V.
Oskarsdóttir
við jafn- ástandið
frá Ósló, sem hafa
reynslu af gerð slíkra
áætlana. Önnur þessara
kvenna, Ingrid Guldvik,
starfar sem ráðgjafí
sveitarfélaga við gerð
starfsáætlana í jafnrétt-
ismálum og hinn fyrir-
lesarinn er Torill Lundli,
jafnréttisráðgjafí hjá
„Oslo sporveje".
Námstefnan er hugs-
uð sem upphaf þeirrar
vinnu sem fer fram inn-
an stofnana og fyrir:
tækja borgarinnar. I
starfsáætlunum borg-
arstofnana í jafnréttis-
málum er gert ráð fyrir
að stofnanir kortleggi
r á sínum stað og setji
réttisráðgjafa. Með þessu eru allar
stofnanir ábyrgar fyrir því að Reykja-
víkurborg geti staðið undir nafni sem
jafnréttissinnaður vinnustaður og á
hveijum stað er forstöðumanni gert
skylt að skipa starfshópa til að vinna
að gerð starfsáætlunarinnar.
Þar sem þetta er í fyrsta skipti sem
farið er í markvissa vinnu af þessu
tagi hjá Reykjavíkurborg hefur verið
vandað til undirbúnings og reynt að
vinna verkefnið þannig að allir
stjórnendur stofnana og fyrirtækja
borgarinnar séu uppjýstir um hvað
af þeim sé vænst. í því sambandi
hefur jafnréttisráðgjafi borgarinnar
fundað með forstöðumönnum og einn-
ig hefur verið ákveðið að efna til
námstefnu um gerð starfsáætlana í
jafnréttismálum. Á námstefnuna, sem
haldin verður í Ráðhúsi Reykjavíkur
1. nóvember, koma tveir sérfræðingar
ser markmið og leiðir til að ná þeim.
Einn liður í gerð starfsáætlana er
að gera áætlun um jöfnun þess
launamunar sem rekja má beint til
kynferðis. í skýrslu sem kynnt var
í borgarráði 8. október síðastliðinn
kemur fram samanburður á launum
karla og kvenna sem starfa hjá
Reykjavíkurborg. Niðurstaða þeirrar
skýrslu sýnir að þegar tekið hafði
verið tillit til málaflokks, starfsgrein-
ar, hlutfalls karla í stéttarfélagi,
starfsaldur og aldurs voru konur með
14% lægri heildariaun en karlar.
I grein 2.2. í jafnréttisáætlun
borgarinnar er fjallað sérstaklega um
starfsaðstæður og kjör. Þar eru
ákvæði um að kynjum skuli ekki
mismunað við ákvörðun launa og
fríðinda og skal leitast sérstaklega
við að meta jafnt mismunandi starfs-
svið, reynslu og menntun kynjanna.
Markmið að draga úr
launamun kynja innan
hverrar stofnunar, segir
Steinunn V. Óskars-
dóttir, er óhjákvæmi-
legur hluti af starfsáætl-
unum í jafnréttismálum.
Einnig er þar að finna ákvæði um
að starfsfólk borgarinnar skuli eiga
kost á sveigjanlegum vinnutíma og
þannig gert kleift að samræma fjöl-
skyldulíf og atvinnulíf.
í 4. gr. laga nr. 28/1991 er öll
mismunun kynja við ákvörðun launa
og fríðinda óheimil. Ef menn hafa
raunverulegan vilja til að uppfylla
þessa lagaskyldu og fara þannig eft-
ir grein 2.2. í jafnréttisáætlun borg-
arinnar þarf að gera stórt átak.
Markmið um að draga úr launamun
kynja innan hverrar stofnunar er
óhjákvæmilegur hluti af starfsáætl-
unum í jafnréttismálum og á næstu
vikum og mánuðum reynir á forstöðu-
menn stofnana og fyrirtækja borgar-
innar að koma með raunhæfar tillög-
ur til úrbóta í samvinnu við jafnréttis-
nefnd Reykjavíkuborgar. Með sam-
stilltu átaki starfsmanna borgarinnar,
stjómenda og pólitískra fulltrúa verð-
ur hægt að gera Reykjavíkurborg að
jafnréttissinnuðum vinnustað.
Höfundur er formaður
jafnréttisnefndar Reykjavíkur.
Viljum við jafn-
rétti í reynd?
EINKUNNARORÐ
Landsfundar Sjálf-
stæðisflokksins, sem
haldinn var 10.-13.
okt. sl., voru „Ein-
staklingsfrelsi — jafn-
rétti í reynd“. í um-
ræðum manna á með-
al á fundinum og í
framsöguræðum
flestra, jafnt karla
sem kvenna, var
komið inn á mikil-
vægi þess að jafna
rétt karla og kvenna.
Þessi hugarfars-
breyting sýndi sig í
verki þegar kosnar
voru fimm konur inn
í miðstjórn Sjálfstæðisflokksins,
en á landsfundi eru kosnir ellefu
fulltrúar í miðstjórn. Það verður
því áhugavert að fylgjast með
framvindu jafnréttismála innan
Sjálfstæðisflokksins í framtíðinni.
Var þessi umræða aðeins lands-
fundarbóla sem loftið mun smám
saman leka úr eða er þetta upphaf-
ið að jafnréttisbyltingu innan
flokksins?
Ekki nægjanlegt
að setja lög
Karlar létu sitt ekki eftir liggja
í þessari umræðu á landsfundi enda
er þetta barátta sem bæði konur
og karlar verða að heyja ef árang-
ur á að nást. Ef jafnrétti í reynd
á að nást þurfa allir eða alla vega
meiri hluti þjóðarinnar að vilja það.
Margir vilji varpa sökinni alfarið á
karla og halda því fram að þeir
Bæði kynin, segir
Sigurrós Þorgríms-
dóttir, eiga að hafa
jöfn tækifæri til
náms, starfa og launa.
geri það af ásettu ráði að halda
konum niðri. Því miður er þetta
ekki svo einfalt, sökin liggur ekki
bara hjá körlum. Þetta er rótgróið
viðhorf til hlutverkaskiptingu
kynjanna, þjóðfélagsarfur sem
borist hefur frá einni kynslóð til
annarrar. Það er ekki nægjanlegt
að karlar geri sér grein fyrir eða
viðurkenni fyrir sjálfum sér og
öðrum að þetta er vandamál sem
þarf að taka á. Bretti upp ermar
taki upp kutann og stingi á „mein-
inu“. Ef fólkið í þessu landi vill
jafna rétt karla og kvenna verða
allir að leggjast á eitt. Því í jafn-
rétti felst ekki bara að koma fleiri
konum í æðstu stjórnir fyrirtækja
og stofnana og auka þátt þeirra í
stjórnmálum heldur verða bæði
kynin að fá jöfn tækifæri til náms
og starfa og ekki síst að fá sömu
laun fyrir sambærileg störf. Það
er ekki nægjanlegt að setja lög
um jafnrétti eða reyna með öðrum
ráðum að breyta þjóðfélaginu ofan
frá.
Viðhorfsbreyting verður að
koma frá rótum samfélagsins
Viðhorfsbreyting gagnvart stöðu
karla og kvenna verður að koma
frá rótum samfélagsins. Uppalend-
ur, leikskólar, skólar og aðrar
stofnanir, sem ung börn dveljast
langdvölum á, þurfa að leggja
mikla áherslu á jafnréttismál. En
þó allir séu af vilja gerðir til að
fræða börnin um jafnan rétt kynj-
anna þá skynja þau þessa hlut-
verkaskiptingu strax og þau fara
að hafa vit. Þau mynda sér ósjálf-
rátt ákveðna skoðun um hlutverka-
skiptingu kynjanna þar sem það
eru nær eingöngu konur sem fóstra
þau á leikskólum, kenna þeim á
fyrstu árum skólagöngu, afgreiða
þau í verslunum og
hjúkra þeim í veikind-
um á stofnunum. Það
eru oftast karlmenn
sem aka strætisvögn-
um, vinnuvélum, leigu-
bílum eða bara bifreið-
um yfirleitt. Það eru
líka oftast karlar sem
lækna þau, grafa
skurði, malbika götur
og leggja brýr.
Það er ekki bara á
leikskólum og á fyrstu
árum grunnskóla sem
börnin móta afstöðu
sína til hlutverkaskipt-
ingar kynjanna. Á
heimilum heyrir það
frekar til undantekninga að feður
taki fullan þátt, á við móður, í öllu
heimilishaldi. Það mundi hafa já-
kvæð áhrif fyrir jafnréttishugsjón-
ina ef feður fengju „orlof“ við fæð-
ingu barns. Umönnun nýfæddra
barna er þá í huga eldri systkina
og samfélagsins ekki aðeins í hönd-
um mæðra heldur einnig feðra. Ef
börn alast upp við þau viðhorf að
framfærsla heimilisins og umönnun
barna hvíli jafnt á herðum foreldra
eru meiri líkur til þess að þau
meti stöðu kynjanna á annan hátt.
Jöfn hlutverkaskipting innan heim-
ilisins hlýtur að vera að hluta
grundvöllur viðhorfsbreytinga til
jafnréttis.
í sjónvarpsviðtölum birtast nær
eingöngu viðtöl við karla þegar
rætt er um hin svo kölluðu „hörðu
mál“. Það sama á við um stjórn-
mál. Þar eru karlar í miklum meiri-
hluta, svo börn og unglingar virð-
ast frekar telja það sé í verkahring
karla en kvenna að taka þátt í
stjórnmálum. Væri um helmingur
alþingis- og sveitarstjórnarmanna
konur þar sem þær gætu sýnt og
sannað að þær eru engir eftirbátar
karla og fullfærar um að halda um
stjórnvölinn, væri jafnframt meiri
líkur á að viðhorf til jafnréttismála
breyttist og fleiri ungar konur
gæfu kost á sér til slíkra starfa.
Fleiri karla í „hefðbundin"
kvennastörf
Af framansögðu er engin furða
þó börn, strax á unga aldri, flokki
störf upp í karla- og kvennastörf.
Drengir og stúlkur leita að ákveðn-
um fyrirmyndum, bæði í leik og
starfí. Þegar þau fá stöðugt áreiti
frá samfélaginu um hvernig hlut-
verkaskiptingin er þá móta þau
afstöðu sína og falla smám saman
inn í ákveðin hlutverk. Ef nást á
fram jafnrétti í reynd þyrftu fleiri
karlar að fara í hin „hefðbundnu
kvennastörf' og fleiri konur í
„hefðbundin" karlastörf. Það hefur
þótt fréttnæmt þegar konur hasla
sér völl sem vélstjórar, flugmenn
eða vinna á stórum vinnuvélum en
ekki er haft á orði þegar karlar
ráða sig sem leikskólakennara eða
hjúkrunarfræðing. Það er á allra
vitorði að laun í hinum hefðbundnu
kvennastörfum eru mun lægri en
hjá karlastéttinni. Á meðan svo er
verður erfitt að fá karlmenn til að
ganga inn í þessi störf þó svo þeir
hefðu áhuga á störfunum. Nú hafa
Danir komið fram með þá tillögu
að e.t.v. sé rétt að styrkja unga
menn sérstaklega sem vilja fara í
kennaranám. Tilgangurinn er fyrst
og fremst að laða fleiri karlmenn
inn í kennarastéttina. Þetta er e.t.v.
hugmynd sem við íslendingar ætt-
um að skoða nánar. Því ef við vilj-
um jafnan rétt kynjanna þá er ekki
nægjanlegt að konur hasli sér völl
í ákveðnum stéttum og störfum
heldur þurfa jafnframt fleiri karlar
að koma til starfa í hinum svoköll-
uðu kvennastéttum.
Höfundur er
stjórnmálafræðingur.
Sigurrós
Þorgrímsdóttir