Morgunblaðið - 22.10.1996, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
ÞRIÐJUDAGUR 22. OKTÓBER 1996 39
íslands þúsund ár
Málefni
lítilmagnans
ÞAÐ HEFUR færst mjög í vöxt
á síðustu árum að félög, stofnanir
og fyrirtæki haldi afmælis- og minn-
ingarhátíðir af margvíslegu tilefni.
Algeng eru eins árs,
fimm ára og allt að 100
ára afmæli hinna ýmsu
fyrirtækja. Og senn líð-
ur að hátíðahöldum
vegna 1000 ára afmæl-
is kristnitöku á Islandi
þar sem væntanlega
verður krufið hversu
vel okkur hefur miðað
á því sviði.
Fleiri atvika íslands-
sögunnar finnst mér
gjama mætti minnast,
t.d. að á næsta ári
munu 900 ár liðin frá
upphafi skattlagningar
í landinu, er tíund var
upp tekin og ákveðið
að svo skyldi vera
„meðan land væri byggt.“ Væri ekki
úr vegi í leiðinni að sérfróðir menn
gerðu úttekt á hvernig sú ákvörðun
hefur staðist tímans tönn.
Það kemur fram í ritum frá 13.
öld að stórhöfðingjar fyrstu áratuga
íslandsbyggðar voru ekki síður hug-
kvæmir um lausn efnahagsmála en
höfðingjar nútímans en mér telst til
að á þessu ári séu liðin 1000 ár frá
þeim atburðum sem mig langar til
að vekja athygli á og ekki væri síð-
ur tilefni til að minnast en ýmissa
annarra. En svo segir í Svaða þætti
og Arnórrs kerlingarnefs sem ég
leyfi mér að birta nokkuð styttan.les-
endum til hagræðis og skilnings:
(Sjá íslendingasagnaútgáfu Guðna
Jónssonar 1953, VIII bindi.)
Hversu Svaði lék fátæka menn
„Nökkuru eftir útanför Friðreks
byskups og Þorvalds_ Koðránssonar
gerðst á íslandi svá mik-
ið hallæri, at fjölði
manns dó af sulti. Þá
bjó í Skagafírði nökkurr
mikilsháttar maðr ok
mjök grimmr, er nefndr
er Svaði. Þat var einn
morgin, at hann kallaði
saman marga fátæka
menn. Hann bauð þeim
að gera eina mikla gröf
ok djúpa skammt frá bæ
sínum, en þeir inir fá-
tæku menn urðu fegnir,
ef þeir mætti hafa am-
ban erfíðis síns með
nökkuru móti. Ok um
kveldit, er þeir höfðu
lokit grafargerðinni,
leiddi Svaði þá alla í eitt
lítið hús. Síðan byrgði hann húsit ok
mælti til þeirra, er inni váru: „Gleð-
izt þér, ok fagnið þér, því at skjótt
skal endir verða á yðvarri vesölð. Þér
skuluð hér búa í nótt, en á morgin
skal yðr drepa ok jarða í þeiri miklu
gröf, er þér hafíð gert.“ En er þeir
heyrðu þann grimma dóm fyrir sitt
starf, tóku þeir at æpa með sárligri
sorg um alla nóttina.
Þat var svá til, at Þorvarðr inn
kristni, sonr Spak-Böðvars, fór þá
sömu nótt upp um hérað at, en leið
hans lá um morgininn hjá því sama
húsi, er inir fátæku menn váru inni,
Mynda þarf öfiug sam-
tök, segir Björn H.
Björnsson, til varnar
fjölskyldunni í landinu.
ok er hann heyrði þeira grátlega
þyt, spurði hann, hvat þeim væri at
angri. En er hann varð viss ins
sanna, mælti hann til þeirra: „Vér
skulum eiga kaup saman. Þér skuluð
trúa á sannan guð ok gera þat, sem
ek segi fyrir, þá mun ek frelsa yðr
héðan. Komið síðan til mín ofan í
Ás, ok mun ek fæða yðr.“ Þeir sögðu
sik þat gjarna vilja. Tók Þorvarðr
þá slagbranda frá durum, en þeir
fóru þegar ofan í Ás. En er Svaði
varð þessa varr, varð hann reiðr, brá
við skjótt, vápnaði sik ok sína menn,
riðu síðan eftir flóttamönnum. Vildi
hann þá gjarna drepa, en í annan
stað hugsaði hann at gjalda grimmu
sína svívirðu, þeim er þá hafði leysta.
En hans illska fell honum sjálfum í
höfuð, svá jafnskjótt sem hann reið
hvatt fram hjá gröfinni, fell hann
af baki og var þegar dauðr er hann
kom á jörð. Ok í þeiri gröf, er hann
hafði fyrir búið saklausum mönnum,
var hann sjálfr, sekr heiðingi, graf-
inn af sínum mönnum ok þar með
hundr hans ok hestr at fornum sið.
Frá Arnórri
Á þeim sama tíma, var þat dæmt
á samkvámu af heraðsmönnum, at
gefa upp fátæka menn, gamla, ok
veita enga hjálp, svá þeim er lama
váru eða at nökkuru vanheilir. Þá
var mestr höfðingi Arnórr kerling-
arnef, er bjó á Miklabæ. En er Arn-
órr kom af samkomu þessi, þá gekk
fyrir hann móðir hans, ok ásakaði
hann mjök, er hann hafði orðit sam-
þykkr svá grimmum dómi. „Nú vit
þat fyrir víst“ segir hon, „þó at þú
sjálfr gerir eigi slíka hluti, þá ertu
með engu móti sýkn eða hlutlauss
af þessu glæpafulla manndrápi, þar
sem þú ert höfðingi ok formaðr ann-
arra.“ Arnórr skildi góðfysi móðr
sinnar ok tók vel ásakan hennar.
Annan dag stefndi hann saman
fjölða bónda, ok er Arnórr kom til
fundarins, mælti hann: „Nú hefi ek
fundit þat ráð, sem vér skulum allir
hafa, þat er at sýna manndóm ok
miskunn við mennina. En er allir
þeir, er þar váru saman komnir, létu
sér þetta allt vel viljat, er hann hafði
talat, þá slitu þeir með því þinginu."
Þannig var nú þetta á íslandi árið
996. Og ekki fínnst mér snillin,
þekkingin eða hugvitið í efnahags-
málunum hafa rýrnað mjög hjá stór-
mennum þjóðarinnar á þessum 1000
árum, sem liðin eru síðan. Hins veg-
ar kem ég ekki auga á að lengur
sé að finna meðal þjóðarinnar nokk-
urn Þorvarð Spak-Böðvarsson né
Arnórr kerlingarnef, er snúið _fá
óhappaverkum til betri vegar. Ég
hefí hugleitt nokkuð hvað fær grand-
vara borgara, eins og Árna Björns-
son lækni og Halldór Þorsteinsson
skólastjóra til að taka svo djúpt í
árinni í greinum sínum um úreldingu
gamalmenna og för fyrir ætternis-
stapa, svo og Pál Gíslason, formann
Félags eldri borgara, forsvarsmenn
öryrkja, fatlaðra og fleira sómafólk
til að mótmæla „dómum almenni-
legrar samkvámu.“ I mínum huga
leikur enginn vafí á um orsökina.
Fyrir fáum dögum birtist hæstvirtur
forsætisráðherra á sjónvarps-
skjánum, horfði beint framan í mig
og lýsti yfír: „Við eyðum um efni
fram.“ - Mér krossbrá. - Háttalag
hæstvirts forsætisráðherra í þeim
efnum þekki ég ekki en ég vísa á
bug að ég eigi þar nokkurn hlut að
máli. Það vill nefnilega svo til að
ég geri ekkert nema vinna, kaupi
ekkert og eyði engu nema til að
greiða reikninga, sem búnir eru til
skv. lögum frá Alþingi. Og ég þekki
hundruð manna í sömu sporum. Það
verður því að fínna aðra skýringu. j
Forysta launþegasamtaka virðist
liðónýt og samtakamátturinn í mol-
um. Aiþingismönnum eru svo stór-
lega mislagðar hendur um lagasetn-
ingu og skilning á daglegri lífsbar-
áttu aimennings að vonlaust er, ,
nema mikil umskipti verði, að Al-
þingi haldi virðingu sinni eða bæti
ímynd sína þrátt fyrir þjóðkunnar
tilraunir forseta þess. En mest undr-
ar mig þó að enn skuli ekki vera til
öflug samtök hinnar lögbundnu fjöl-
skyldu í landinu, til að beijast fyrir
heildarhagsmunum hennar og veij-
ast því niðurbroti sem viðgengist
hefur á þeim vettvangi undanfarin
ár og ekki sér lát á. Skora ég hér
með á hvern þann, sem til þess hef-
ur þor og hæfíleika, að beita sér nú
þegar fyrir stofnun öflugra samtaka
til varnar fjölskyldunum í landinu,
áður en það verður um seinan -
„því eigi má vesalingur minn.“ -
Að lokum hylli ég þá félaga, Þor-
varð Spak-Böðvarsson og Arnórr
kerlingarnef í tilefni þess að liðin
eru 1000 ár frá gæfuverkum þeirra.
Höfundur er umsjónarmaður hjá
Háskóla íslands
1.500.000.000
Björn
H. Björnsson
Endurgreiðsla námslána
SKÓLAÁRIÐ er haf-
ið. í haust hafa um
6.000 manns sótt um
lán hjá Lánasjóði ís-
lenskra námsmanna og
reikna má með að um
5.000 þeirra fái að lok-
um lán. Frá árinu 1992
hafa verið í gildi lög
sem kveða á um að
námslán beri að endur-
greiða með 5-7% af
heildarlaunum fyrir
skatt. Þetta er allt að
tvöfait hærri greiðslu-
byrði en var af lánum
veittum fyrir laga-
breytinguna 1992.
Ásamt síaukinni tekju-
tengingu á bóta- og gjaldakerfi hins
Það er pólitískt mat, seg-
ir Stefán Aðalsteinsson,
hvert endurgreiðsluhlut-
fallið eigi að vera.
opinbera er nú svo komið að endur-
greiðslur námslána eru orðnar mörg-
um alvarlegt vandamál.
Meðalskuld lánþega hjá Lánasjóði
íslenskra námsmanna nemur nú um
1,5 milljónum króna, sem venjulega
greiðist upp á 15—20 árum. Frá ár-
inu 1982 til vors 1992 voru námslán
verðtryggð og endurgreiddust með
3,75% af tekjum, fyrst þremur árum
eftir námslok. Frá því um haustið
1992 hafa námslán hins vegar verið
verðtryggð, borið 1% vexti, verið
endurgreidd að tveimur árum liðnum
með 5% af tekjum í 5 ár og 7% af
tekjum eftir það. Fólk með iágar
tekjur greiðir aðeins fasta afborgun
að vori, en hjá öðrum bætist við
tekjutengd afborgun að hausti og
er þetta atriði óbreytt frá fyrri gömlu
lögunum.
Námslán eru greidd út eftir að
námsárangur hverrar annar liggur
fyrir og er það sú áhætta sem náms-
menn taka: enginn árangur - engin
lán. Þetta vandamál snertir þó að-
eins nútíðina. Hætt er
við að vandinn verði
meiri þegar kemur að
skuldadögunum. Auð-
vitað er ofureðlilegt að
lán séu endurgreidd en
framkvæmdin á þeirri
endurgreiðslu vefst oft
og tíðum fyrir þeim sem
tekið hafa lán hjá LÍN.
Tekjur námsmanna
skerðast umfram
tekjur annarra
Einstaklingur sem
tókst á hendur sex ára
nám árið 1988 býr við
gjörólíkar aðstæður í
lok námstímans frá því
sem var þegar hann hóf nám. Árið
1988 var skatthlutfall 35,2% og end-
urgreiðslur námslána 3,75%, alls
38,95% en nú býr hann við 42,94%
skatt og 5%-7% endurgreiðsluhlut-
fall námslána, alls 47,94%—49,94%.
Hlutfall útborgaðra launa eftir
tekjuskatt og tekjutengdar endur-
greiðslur hafa því lækkað úr rúm-
lega 60% árið 1988 í rúmlega 50%
nú. Samtals jafngildir þetta tekju-
skerðingu upp á 17% á tímabilinu.
Senn fer tíunda hver króna í
endurgreiðslur námslána
Á þessu hausti hafa 10.153 ein-
staklingar fengið greiðsluseðla
vegna tekjutengdrar afborgunar
lána frá 1982-1992. Til viðbótar
hafa 1.732 einstaklingar fengið
greiðsluseðla vegna nýrri lána með
5% endurgreiðsluhlutfalli og verða
því að greiða 33% hærri upphæð en
hinir af sömu launum.
Ef tekið er dæmi um einstakling
með 150.000 króna mánaðarlaun
verður mánaðarleg greiðslubyrði
hans í dag eftirfarandi, miðað við
hinar mismunandi reglur um endur-
greiðsluhlutfall: (Sjá töflu)
Einstaklingur sem greiðir af eldri
lánum frá 1982-1992 þarf að greiða
20. hveiju krónu í launaumslaginu
í afborganir námslána, en þeir sem
tóku námslán síðar greiða fyrstu
árin 15. hveija krónu og frá 1999
verða þeir fyrstu farnir að greiða
næstum 10. hveiju krónu í launa-
umslaginu í afborganir námslána.
Þetta hlutfall eykst með hærri laun-
um.
Hengingaról
tekjutengingarinnar
Óumdeilt er að námslán skuli end-
urgreiðast. Það er hins vegar póli-
tískt mat með hvaða hætti það skuli
gerast, hvert endurgreiðsluhlutfallið
skuli vera, og hversu langt hið opin-
bera á að ganga í tekjutengingu á
því sem hefur með fjárhag einstakl-
inga að gera.
Það er skoðun SÍNE að endur-
greiðslur námslána sem nema allt
að 10. hverri krónu í launa- umslag-
inu, á sama tíma og flestir eru að
eignast húsnæði og stofna fjöl-
skyldu, sé óviðunandi.
SÍNE telur viðeigandi að beina
því til menntamálaráðherra og
nefndar um endurskoðun laga um
LÍN að endurgreiðsluhlutfall náms-
lána verði lækkað til móts við það
sem það var fyrir lagabreytinguna
1992. Þetta myndi skapa náms-
mönnum lífvænlegri framtíðarsýn
en nú blasir við og tryggja að valið
standi ekki lengur milli menntunar
og fjárhagslegs sjálfstæðis.
Höfundur er
rekstrarhagfræðingur og
formaður SÍNE, Sambands
íslenskra námsmanna erlendis.
Stefán
Aðalsteinsson
endurgr. Endurgr. f Endurgr. hlutf.
hlutfall kr. á mán. af útb. launum
fyrir 1992: 3,75% 5.625 4,99%
eftir 1992: 5,00% 7.500 6,66%
eftir 1999: 7,00% 10.500 9,32%
kr. sóun!
Er þörf á nýjum hugsunarhætti
í lagnamálum?
ÁRLEGA má áætla
að kostnaður vegna
galla í lagnakerfum sé
1,5 milljarðar króna.
Þar af er 1 milljarður
vegna vatnstjóna og
500 milljónir vegna só-
unar á hitayeituvatni.
Sem starfandi ráð-
gjafi og eftir að hafa
starfað sem pípulagn-
ingamaður og að endur-
menntunarmálum pípu-
lagningamanna í alls
30 ár vil ég fara laus-
lega yfir stöðu lagna-
mála hér á landi.
Ragnar
Lagnavandamál Gunnarsson
Vatnstjón: Árlegur kostnaður
samfélagsins vegna vatnstjóna er 1
milljarður króna. Tryggingafélög
bæta innan við helming þess kostn-
Iaðar og eru nýleg dæmi þess að
tryggingafélög hafi sagt upp húseig-
endatryggingum vegna endurtek-
inna vatnstjóna.
Frárennslislagnir: Húseigendur
heilu borgarhverfanna standa
frammi fyrir því að endurnýja þurfi
frárennslislagnir vegna leka eða
stíflna með óþægilegum afleiðingum
fyrir íbúa.
Hitakerfi: Á hveiju ári eyða Reyk-
víkingar 500 milljónum meira en
þörf er á í húshitun. Mjög algengt
er að umframeyðsla í meðal fjölbýlis-
húsi sé yfir 200.000 kr. Vegna van-
kanta á stjórnbúnaði geta jafnvel
sömu húseigendur átt við kulda-
vandamál að stríða.
ið að lágmarka fram-
kvæmdakostnað og
hafa lagnamenn reynt
að uppfylla þessa ósk.
Því hefur oftar en ekki
verið kastað til höndun-
um.
Hvað er til ráða?
Þegar vandamál
kemur upp varðandi
lagnakerfi leitar hús-
eigandi til iðnaðar-
manns og óskar eftir
því að hann leysi vand-
ann á sem ódýrastan
hátt. Iðnaðarmenn
reyna eftir megni að
uppfylla þessa ósk við-
skiptavinarins. En „í upphafi skyldi
endinn skoða“. Mörg sorgleg dæmi
eru um að þessar _,,viðgerðir“ hafi
dugað skammt. Ávinningur við-
skiptavinarins er allt annar en ósk-
ir hans. Mín reynsla er sú að ráð-
gjöf sérfræðings spari yfirleitt
meira en nemur kostnaði hans og
Fagleg ráðgjöf sparar
mun meira, segir
Ragnar Gunnarsson,
en hún kostar.
Orsakir vandans
í lagnamálum eins og öðrum
greinum íslensks byggingariðnaðar
hafa framleiðslusjónarmið verið ráð-
andi. Afköst hafa skipt mestu, fag-
legur frágangur og þjónusta hafa
skipt minna máli. Þeir lagnamenn
sem. hafa lagt sig fram við vinnu
sína hafa ekki verið samkeppnishæf-
ir í verði. Ósk verkkaupa hefur ver-
stuðli að því að verkgæði standist
þær kröfur sem settar eru.
25.-27. október mun Lagnafélag
íslands standa fýrir sýningu í Perl-
unni. Þar munu hönnuðir, iðnaðar-
menn, söluaðilar, samtök og opinber-
ir aðilar kynna þjónustu sína á sviði
lagnamála. Þar geta húseigendur
kynnt sér nýjungar og lausnir á
vanda sínum.
Höfundur er framkvæmdastjóri
verkfræðistofunnar Verkvangs
hf. og ráðgjafi á sviði
orkusparnaðar og lagna.
r.