Morgunblaðið - 05.11.1996, Blaðsíða 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 5. NÓVEMBER 1996
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
+ Bríet Héðins-
dóttir, leikari
og leikstjóri, fædd-
ist í Reykjavík 14.
október 1935. Hún
lést á krabbameins-
deild Landspítalans
26. október síðast-
liðinn. Bríet var
dóttir hjónanna
Guðrúnar Pálsdótt-
ur söngkennara og
Héðins Valdimars-
sonar forsljóra sem
lengi var formaður
Dagsbrúnar og al-
þingismaður Reyk-
víkinga.
Bríet var tvígift. Hún eignað-
ist þijár dætur og sex barna-
börn. Fyrri maður hennar var
Sigurður Orn Steingrímsson,
nú prófessor við Háskóla Is-
lands. Þau áttu tvær dætur:
Laufeyju Sigurðardóttur fiðlu-
leikara og Guðrúnu Theodóru
Sigurðardóttur sellóleikara.
Eftirlifandi eiginmaður Bríetar
er Þorsteinn Þorsteinsson
kennari og þýðandi og þeirra
dóttir er Steinunn Ólína leik-
kona.
Bríet lauk stúdentsprófi frá
Menntaskólanum í Reykjavík
1954 og stundaði jafnframt
nám í Tónlistarskólanum í
Reykjavík. Hún lagði stund á
þýskar og enskar bókmenntir
í Vínarborg 1955 til 1960 og
Maðurinn lifír skamma stund og
mettast af órósemi og svo deyr
hann, segir í þeirri miklu bók. Og
þegar allt er komið í kring kyssir
torfan ljáinn. En sé verk hans ágætt
hefur hann ekki lifað til einskis.
. Skammt er nú stórra högga milii
í forystusveit í ísienskri leiklist.
Vart er Helgi Skúlason allur fyrr
en Bríet Héðinsdóttir kveður okkur.
Þar lýkur löngu samstarfi, en vin-
átta er ekki bundin stað og tima.
Ég man glöggt daginn sem ég
sá Bríeti fyrst. Hún kom inn í gró-
inn bekkinn okkar i Austurbæjar-
skólanum og það var eins og gluggi
hefði verið opnaður og nýju lofti
hleypt inn. Þá þegar bjó hún yfir
persónuleika, sem dró að sér at-
hygli. Yfir andlitinu var birta og
hún geislaði af þeim þokka, sem
dóttir hennar, leikkonan Steinunn
Ólína, hefur erft í svo ríkum mæli.
Er engin launung á því, að sá sem
hér skrifar þessi kveðjuorð, og um
þær mundir var að fá hvolpavit,
varð ástfanginn upp fyrir haus. Síð-
ar breyttist sú hrifni í vináttu, sem
staðið hefur með litlum hléum í 49
ár. Og þá upphófust samræður sem
einnig hafa verið sleitulitlar og tek-
ið á sig ýmsar myndir í jafnmörg
ár. Það er nú einu sinni svo, þó að
gott sé að hlíta góðum ráðum þeirra
eldri og reyndari, þarf maður þó
að uppgötva heiminn með sínum
jafnöldrum, læra að fóta sig saman,
því að hann er hvort eð er ekki
fullskapaður. Sennilega hef ég ekki
talað meir við nokkra sál mér
óvandabunda um öll þessi ár, af því
að við vorum alltaf að uppgötva
heiminn og reyna að skilja hann.
Við fylgdumst að í gagnfræða-
skóla og menntaskóla og tókum
stúdentspróf saman. Skólabækurn-
ar voru Bríeti svosem ekkert aðal-
atriði á þessum árum, en hún hafði
svo góða greind, að ekki fór hjá
því, að sú menntun, sem skólinn
ætlaði nemendum síaðist inn í Brí-
eti fyrirhafnarlaust. Jafnframt var
svo auðvitað rætt um heimspeki og
stjórnmál, sálfræði og bókmenntir,
líf og list og mannleg samskipti.
Og jafnfram sinnti Bríet á þessum
árum tónlistargáfu sinni. Síðan fór
hún til Vínarborgar að lesa germ-
önsk fræði, mál og bókmenntir, en
ég í önnur lönd. Mér er sérlega
minnisstætt, þegar við þijú bekkjar-
systkin hennar heimsóttum hana í
hóf þar einnig nám
í leiklist. Hún lauk
síðan prófi frá Leik-
listarskóla Þjóð-
leikhússins árið
1962.
Bríet lék á ferli
sínum meira en 80
hlutverk, langflest
hjá Þjóðleikhúsinu
en einnig hjá Leik-
félagi Reykjavíkur
og fijálsum leik-
hópum. Þá lék hún
mikið í útvarpi og
einnig nokkuð í
sjónvarpi og kvik-
myndum. Bríet var afkastamik-
ill leikstjóri og vann hjá öllum
atvinnuleikhúsum landsins. Þá
stjórnaði hún fjölmörgum út-
varpsleikritum og sýningum
hjá Islensku óperunni. Hún
samdi leikgerðir eftir mörgum
íslenskum skáldsögum og má
nefna Jómfrú Ragnheiði, Svart-
fugl og Hið ljósa man eftir sög-
um Kambans, Gunnars Gunn-
arssonar og Halldórs Laxness.
Hún þýddi mörg leikrit, einkum
fyrir útvarp, og einnig smásög-
ur og skáldsögur. Þá samdi hún
bók um Bríeti Bjarnhéðinsdótt-
ur ömmu sína, byggða á bréfum
hennar til barna sinna.
Útför Bríetar verður gerð
frá Dómkirkjunni í Reykjavík
í dag og hefst athöfnin klukkan
15.
Vín um páskana 1959, söguleg ferð
og lítt gleymanleg, eins og margt
annað þar sem Bríet kom við sögu.
Þá trúði hún mér fyrir því, að hún
væri komin í einkatíma hjá frægri
austurískri leikkonu og hugurinn
stefndi í leikhúsið. Þetta kom mér
á óvart, jafnkunnugur og ég var í
hvaða átt samræður okkar höfðu
beinst öll árin - það má nánast orða
það sem svo, að ekkert mannlegt
hefðum við látið okkur óviðkom-
andi; sjálfur hafði ég auk þess verið
með leikhúsið á heilanum allt frá
fermingu. En um hitt var ég jafn-
sannfærður, að hvað sem hún tæki
sér fyrir hendur, myndi hún skara
fram úr á því sviði. Það gekk eftir.
Bríet nam í Leiklistarskóla Þjóð-
leikhússins og lauk þaðan prófi
1962 og lék þá og síðan nokkur
smáhlutverk í Þjóðleikhúsinu, í
gamanleiknum Allir komu þeir aft-
ur, í My Fair Lady (Frú Eynsford-
Hill), í Hún frænka mín og í Pétri
Gaut. Hún vakti fyrst verulega at-
hygli í Vinnukonunum eftir Genet
hjá Grímu og skömmu síðar lék hún
svo í Læðunum hjá Þjóðleikhúsinu
og sín fyrstu hlutverk í Iðnó í Föng-
unum í Altona og í Rómeó og Júlíu
á Shakespeare-afmælinu 1964.
Næsta vetur var hún orðin burðar-
leikkona hjá Leikfélagi Reykjavíkur
í hlutverkum eins og Sonju í Vanja
frænda eftir Tjekhov og Maríu í
Þjófar, lík og falar konur eftir Dario
Fo, en sú fræga sýning teygði sig
yfir þijú leikár. Jafnframt lék hún
hlutverk Holgu í Eftir syndafallið
eftir Miller í Þjóðleikhúsinu og dótt-
urina Katrínu í Mutter Courage.
Haustið 1966 réðst hún svo til Þjóð-
leikhússins og var þá hennar fyrsta
hlutverk, að ósk höfundar, Jóhanna
Einars í Uppstigningu Nordals. Síð-
an helgaði Bríet Þjóðleikhúsinu
fyrst og fremst starfskrafta sína,
var um skeið í hálfu starfi sem leik-
stjóri en lengst af þó fastráðin sem
leikkona. Þegar sá sem hér heldur
á penna kom til starfa í Þjóðleikhús-
inu, blasti við, að leikforystu þurfti
að styrkja. Þær Bríet og Brynja
Benediktsdóttir höfðu þá þegar sýnt
hæfileika í þá átt og á næstu árum
hvíldi nú talsverður hluti verkefn-
anna á þeirra leikstjórnarherðum.
Þannig var Bríet Héðinsdóttir í
hópi helstu leikara hússins í þrjátíu
ár, en með árunum urðu áhrif henn-
ar sem leikstjóri ekki síðri.
í hvert skipti, sem Bríet glímdi
við eitthvert meiri háttar hlutverk,
heyrði til, að undirritaður tæki upp
símann og segði henni sitt álit.
Drægist að ég hringdi, varð Briet
fyrri til og samtalið hófst á spurn-
ingunni: Var þetta svona slæmt?
Ekki var það, að hún væri að slægj-
ast eftir lofinu einu, þó að öllum
þyki okkur það gott af og til, held-
ur var það hinn metnaðarfulli og
kröfuharði listamaður, sem aldrei
lét mettast af rósemi. Er það og
ekki feimnismál, að framan af þótti
mér Bríet stundum eiga erfitt með
að samsamast persónum sínum,
einkum í raunsæilegum verkum, og
er það fyrirbæri, sem alþekkt er
þegar í hlut eiga listamenn með
skarpar greinandi gáfur. Því naut
hún sín þeim mun betur í hlutverk-
um eins og Maríu og Katrínar þar
sem tvísæið er partur í tjáningarað-
ferð skáldsins. En reynslan og
þroskinn skulu aldrei vanmetin í
listinni, hvað sem líður viðsjárverðri
æskudýrkun nútímans, og brátt
nýtti Bríet sér til hlitar meðfætt
innsæi, óvenjuríkt skap og sterka
samkennd með mannskepnunni í
ófullkomleik sínum og framganga
hennar helgaðist af listrænu jafn-
vægi hinna eftirsóknarverðustu eðl-
iskosta. Hér væri freistandi að láta
sér dveljast við örfá hlutverk: Hina
sérkennilegu Elísabetu drottningu
í Maríu Stúart, leiksopp valds og
ástleysis, frú Carrar með byssuna,
logandi í særðri réttlætiskennd, og
síðan, svo dæmin séu sem ólíkust
hin stórskringilega mamma Jósef-
ína í Milli himins og jarðar (persón-
urnar hétu allar Jósefína og hljóm-
sveitin með), en sú sýning var
brúðusýning með táknmáli, byggð
á textum Ionescos, en fyrir stíl-
brigðum fáránleikastefnunnar hafði
Bríet næman smekk. Varla fer og
hjá því að nefna Jarþrúði í Húsi
skáldsins, en þar var samband, eins
og skáldið okkar myndi orða það.
Hlutverkin munu hafa verið orðin
um 80, svo að ekki tjóir að setja á
langar tölur. En svo stokkið sé til
hinna síðustu ára: Hver man t.d.
ekki dönsku maddömuna í Haust-
brúði Þórunnar Sigurðardóttur, þar
sem skörp háðstungan gerði allt
ótryggt í kringum sig, eða lífsklóku
gömlu konuna í Hafinu eftir Ólaf
Hauk? Á allra síðustu árum skap-
aði Bríet og tvær sínar svipmestu
mannlýsingar, Móðurina í Blóð-
brullaupi, eins konar minnismerki
hins ljóðræna harms, og skáldkon-
una Karen Blixen í Dóttur Lúsífers,
vangamynd af þeirri óræðu gátu
lífs og listar, sem stöðugt fangar
hug manns.
Sem leikstjóri var Bríet einnig í
fremstu röð. Hún var mikill unn-
andi bókmennta og til hennar höfð-
uðu hin fremstu skáld. Fyrstu sýn-
ingarnar stóðu ýmist á traustum
grunni veruleikalýsingar eða báru
keim af vitsmunalegri og óræðri
könnun fáránleikastefnunnar. Um-
fram allt voru í þeim skilaboð, fyrir
Bríeti var listin ekki tjáningarleikur
tjáningarinnar einnar vegna. Þann-
ig stýrði hún snemma Brúðuheimili
Ibsens og sýningu, sem kölluð var
Ertu nú ánægð kerling, sýningu
sem kannski var meira framlag til
baráttu kvenna fyrir áhrifum í þjóð-
félaginu en menn hafa hingað til
almennt gert sér grein fyrir. Sú
sýning hitti svo í mark, að áður en
upp var staðið höfðu bókstaflega
allar leikkonur Þjóðleikhússins tek-
ið þátt í henni. Og söngvarnir það-
an voru sungnir á Lækjartorgi á
kvennadaginn mikla.
Það þarf því engan að undra, þó
að hún beindi sjónum sínum að
kvenlýsingum í bókmenntum okkar,
þegar hún fór að glíma við leikgerð-
ir fyrir sviðið og afraksturinn varð
sýningar á Atómstöðinni fyrir Leik-
félag Akureyrar, Jómfrú Ragnheiði
eftir Skálholti Kambans fyrst fyrir
Leikfélag Akureyrar og síðar Þjóð-
leikhúsið og loks Hið ljósa man í
Borgarleikhúsinu síðastliðið vor;
fyrsta glíman við hinn mikla sagna-
bálk Nóbelsskáldsins hafði verið í
þokkafullri sýningu í Nemendaleik-
húsinu þegar 1980.1 öllum þessum
tilvikum stóðu merkilegar íslenskar
konur í forgrunni og áhersluatriði
og sýn nokkuð önnur en hjá okkur
körlunum og varla síður tímabær.
Hún gerði reyndar gott betur til
að halda fram erindi kvenna í sam-
félaginu, er hún ritaði mikla bók
um ömmu sína og nöfnu, Bríeti
Bj arnhéðinsdóttur.
Hún samdi fleiri leikgerðir hinna
ágætustu íslenskra skáldverka og
ber þar að nefna Svartfugl Gunnars
Gunnarssonar, en úr þeirri bók
útbjó hún afar minnisverða sýningu
í Iðnó; þá má og nefna leikgerð af
Merði Valgarðssyni eftir Jóhann
Siguijónsson, sem unnin var fyrir
útvarp, líkt og önnur leikgerð Svart-
fugls og Dægurvísa Jakobínu Sig-
urðardóttur, sem mun hafa verið
fyrsta verk hennar í þessa veru.
Allt var þetta gert af fullkominni
trúmennsku við skáldin og texta
þeirra; Bríet greip aldrei til sýndar-
tilþrifa til að setja sinn hlut á háan
hest á leiksviðinu; þurfti þess ékki,
því að grunnurinn og handbragðið
var traust. Hún þýddi mikið, enda
hafði hún á valdi sínu mörg tungu-
mál, skáldsögur og einkum leikrit,
þar sem hún naut leikhúsreynslu
sinnar við að móta tilsvörin, en það
reynist bókmenntamönnum stund-
um erfið hnota, þó að bijóturinn sé
í lagi og vandað sé til verks.
Og ekki má gleyma óperusýning-
um hennar, en leikhúsfólki vill
stundum gleymast að þar er unnin
fullgild leikhúsvinna og ekki sú
kröfuminnsta. Þar naut Bríet tón-
næmis síns, en lagði einnig á sig
að læra ítölsku til þess að vera
betur í stakk búin að takast á við
verkefnin; hafði reyndar af ítölsku-
náminu ómælda ánægju eins og
flestu því sem hún tók sér fyrir
hendur. Þar neytti hún og sálfræði-
legrar skarpskyggni sinnar og
dramatísks næmleika, sem var eitt
höfuðeinkenni á allri leikhúsvinnu
hennar.
Allur þessi glæsti ferill er þeim
sem nokkru láta sig varða íslenska
leikmenningu vel kunnur. Þeir sem
ekki þekktu hana sjálfa, eiga
kannski erfiðara með að gera sér í
hugarlund þá eiginleika, sem gerðu
Bríeti að harla óvenjulegri konu.
Hún hafði vitsmunalega yfirburði,
sem hún flíkaði stundum og stund-
um ekki, eftir því hvað við átti,
persónuleika, sem leiftraði af og
beindi augum að henni, hvort sem
hún talaði eða þagði. Hún bjó yfir
andríki, sem lyfti samræðum við
hana í þann farveg, að lífið í þess
óþijótandi myndum varð spennandi
viðfangsefni fýrir hvern þann, sem
hafði nennu að takast á við það.
Og ekki var minnst vert um skop-
skyn hennar, sem varpaði nýrri sýn
á dauða hluti og lifandi fólk, stund-
um hlýrri, stundum háðslegri og
feykti burt vanahugsun. Hún var
tryggur vinur vina sinna, en vönd
að því að ekki nyti hún slíks í starfi
sínu; þar skyldi eingöngu gilda at-
vinnumennska og hæfni. Hún var
viljasterk og metnaðarfull, en seldi
ekki sannfæringu sína fyrir skild-
ing. Réttlætiskennd og samúð með
þeim sem minna mega sín í samfé-
laginu var ríkur þáttur í öllu henn-
ar fari. Þó að trú okkar á því hvern-
ig þjóðfélögum væri best háttað í
heiminum færi ekki ævinlega sam-
an, slógu hugur okkar og hjarta
þeim mun meira í takt við æðaslög
þessa lands, sem máttarvöldin
höfðu valið okkur. Hún unni landi
sínu af heitu geði.
Hún var meðalhá vexti og löng-
um mjög grönn, í rauninni engin
lífsnautnakona, þó að hún gleddist
vel með glöðum. Augun voru brún
og stór og leiftruðu af hýrleik og
gleði eða skutu gneistum eftir því
sem í bólið stóð. Svipurinn varð
með árunum æ mikilúðlegri, en fas-
ið jafnframt hógværara í stíl við
smekklegan klæðaburðinn. En það
sópaði að Bríeti Héðinsdóttur hvar
sem hún kom.
Síðastliðið vor greindist Bríet
með þann sjúkdóm, sem dró hana
til dauða. Þeim tíðindum tók hún
af fágætri stillingu. Hún hafði satt
að segja ekki undan að hugga alla
þá, sem áttu um sárt að binda vegna
sjúkdóms hennar, eins og hún orð-
aði það. Skopskyni sínu hélt hún
þannig til síðustu stundar. Og and-
BRIET
HÉÐINSDÓTTIR
legri reisn. Kannski nærðist æðru-
leysi hennar að einhveiju leyti af
þeirri fullvissu, að hún hafði átt
auðugt líf, sem hafði gefið henni
mikið. Við sem eftir sitjum getum
bætt því við, að sjálf gaf hún mikið
af sér í lífi sínu og list.
Bríet Héðinsdóttir var fædd 14.
október 1935 og lést á hádegi laug-
ardaginn 26. október síðastliðinn
og varð þannig 61 árs gömul. Að
henni stóð kjarnakyn í báðar ættir,
fólk sem sett hefur svip á landið.
Fyrri maður hennar var Sigurður
Örn Steingrímsson prófessor og
með honum átti hún dæturnar Lauf-
eyju og Guðrúnu Theódóru, sem
báðar eru þjóðþekktar tónlistarkon-
ur. Síðari maður hennar er Þor-
steinn Þorsteinsson þýðandi og
þeirra dóttir Steinunn Ólína leik-
kona. Samlíf þeirra Þorsteins varð
gæfa beggja, því að mikið gátu þau
sótt hvort til annars. Öllum eru
þeim færðar samúðarkveðjur, svo
og barnabörnum og ekki síst frú
Guðrúnu Pálsdóttur, móður Bríetar.
Þó að Bríet væri sátt við sinn
skapadóm, standa aðrir eftir í miðj-
um samræðum. Mér verður hugsað
til orða Konráðs Gíslasonar um Jón-
as Hallgrímsson, þegar hann var
allur. Þeim Fjölnismönnum þóttu
helstu gersemar íslenskrar ljóðlistar
ekki geta sýnt til hlítar, hvílíkur
hann var sjálfur í raun og veru.
Þannig mun oftar fara, þegar góður
gengur, að eitthvað er ósagt.
Kannski er það svo, að sumir menn
bera í sér slíkt fijómagn, að síðasta
orðið verður aldrei sagt, því að með
þeim verður lífið alltaf nýtt á hveij-
um nýjum degi, þetta líf, sem er
mettað af órósemi og síðan kyssir
torfan náinn og verður græn á ný.
Sveinn Einarsson.
Hún var leikari, leikstjóri — og
rithöfundur. Mikill lista- og hug-
sjónamaður, full ástríðu, sem var
afar heillandi og vakti aðdáun. Hún
var kjarkmikil og staðföst í skoðun-
um án þess þó að unnt væri að
segja hana einþykka, vegna þess
að skoðanir hennar voru að jafnaði
studdar úthugsuðum rökum sem
ævinlega mátti rekja til mannúðar-
hugsjóna.
Fá andartök þeirra sem ég hef
séð í leikhúsi standa jafn Ijóslifandi
fyrir hugskotssjónum mínum og
leikslokin í Mutter Courage eftir
Bertolt Brecht, sem Þjóðleikhúsið
sýndi á áhrifamikinn hátt 1965.
Bríet var í hlutverki Katrínar, mál-
lausrar dóttur Mutter Courage. Þá
sá ég hana fyrst og þótti mikið til
um túlkun hennar á stúlkunni van-
megnugu en kjarkmiklu, sem fórnar
öllu til að koma viðvörun um yfir-
vofandi háska til grandalausra ibúa
í nálægu þorpi. Nú þegar Bríet er
dáin og minningar hópast að finnst
mér eins og þetta hlutverk og túlk-
un hennar á lífsfórninni hafi ef til
vill hæft þessum listamanni ein-
staklega vel. Því ég held að Bríet
hafi ekki verið í leikhúsi til að upp-
hefja sjálfa sig og ekki til þess að
mega kalla sig listamann; hún hafi
litið á sig sem þjón og erindreka,
einstakling með það félagslega
hlutverk að flytja samborgurum
sínum sönn tíðindi, og hvika aldrei
frá því hlutverki þó svo tíðindin
væru hugsanlega váleg.
Mörgum árum eftir að ég sá
Mutter Courage var ég að stíga
mín fyrstu skref í leiklistinni. í litlu
hlutverki í barnaleikritinu Ösku-
busku 1978 lenti ég í nokkrum leik-
atriðum við hlið þessarar aðsóps-
miklu leikkonu, sem þó var svo ótrú-
lega örlát á svigrúm handa öllum
sem stóðu með henni á sviðinu.
Seinna sama ár var ég að leikstýra
atvinnuleikurum í fyrsta skipti. Það
var í útvarpinu. Ungur leikstjóri
stóð ég frammi fyrir tíu stórstjörn-
um. Hver og einn sökkti sér ofan
í sitt hlutverk og leikstjóranum
unga þótti sem honum mætti tóm-
læti og tortryggni, hvort sem það
var rétt mat eða ekki. Ég fann fljótt
að Bríet, sem var þarna í fremur
litlu hlutverki, stóð eins og klettur
að baki mér. Ef óvissan og öryggis-
Ieysið ætluðu að hafa mig undir við
samlestrana og greininguna nægði